Маълумотларга

Ўзбек тили кимнинг тили?

Иосиф Бродский: “Халқда бор нарсаларнинг энг яхшиси – бу халқнинг тилидир”. Сўнгги 28 йил ичида ўзбек тили ҳокимият тилига айланмади. Юқори лавозимдаги давлат амалдорлари давлат тилида жуда ёмон гапиришади. Улар рус тилида чиройли рус тилида гапиришни афзал кўришади. Амалдорларнинг ўрта ва қуйи қатламлари, кўплаб диалектизм ва европеизмларни қўллаган ҳолда ўзбек тилида, қаноатланса бўладиган тарзда сўзлашишади. Пойтахт амалдорларининг ўрта қатлами вилоят амалдорларидан катта фарқ қилмайди. Эҳтимол, давлатлар тили жиҳатидан вилоят амалдорлари камроқ “агрессив“ ва “миллийроқ“ бўлишлари ҳам мумкин. Ушбу феноменнинг асосий сабаби – бутун Ўзбекистоннинг элитаси рус тилида таълим олгани ва совет давлат тузилмаларида фаолият олиб боришгани.

Сўнгги йилларда давлат тузилмаларида рус тилининг “ҳукмронлиги“га қарамасдан, ўзбек тилидаги ҳужжатлар айланмаси ўсмоқда. Айрим сиёсатчилар барча иш юритишни ўзбек тилига таржима қилишга ундамоқдалар. Гарчи республика марказий ижроия идоралари ва республика парламенти иш юритиш жараёнида фаол равишда рус тилидан фойдаланаётган бир вақтда, бу соҳада ўзгаришлар кутиш қийин. Вилоятларда маҳаллий маъмурият ўзбек тилидан фойдаланади, аммо “тепароққа“ сиз жиддий ҳисобот жўнатиш керак бўлганида, рус тилига мурожаат қиладилар.

Юқори ҳокимият органлари ўзбек тилини билишмаслиги кундек равшан, энг осон ва кундалик даражада ўзбек тилини билишган тақдирда ҳам, давлат ишларини “замонавий бўлмаган” ўзбек тилида ҳал этиб бўлмайди. Парламентда рус тилидан фойдаланиш ҳам ўз асосига эга. Ҳуқуқий ўзбек тили ривожланмаган. Ҳозиргача ўзбек тилида яхши дарсликлар мавжуд эмас. Ўзбек тилини ҳуқуқий ва сиёсий тил сифатида ишлатиш имкони йўқ, чунки ўзбек тили “замонавий” тушунарли тилга айланмаган.

Ўзбек тили “анти-модернизация” тилими?

Ўзбек тилининг жаҳон “модернизация” жараёнига қўшилмаганлиги уни “оддий халқ” тилига айлантирди. Жамиятда жиддий нарсалар ҳақида гапиришнинг иложи йўқ, деган фикр пайдо бўлди. Тилни мустамлакадан озод қилиш жараёни содир бўлмаганлигини ҳам эслатиб ўтиш зарур, яъни ўзбек тили модернизация тилига айланмади.

Таниқли немис файласуфи Ж. Хабермас “модернизация – бу рационализация“ деб ёзиб қолдирган. Маълум сабабларга кўра, ўзбек тили “рационаллашмади“ ва замон чақириқларига мослаша олмади.

Бу, биринчи навбатда, миллий идентификация сиёсатининг тушунарсиз ва ноаниқ эканлиги билан боғлиқ. Ўзбек идентификацияси мифологик “модернизация“ билан аниқланади, рационал тарзда буни тасвирлаш қийин. Ҳаётнинг барча соҳасидаги “модернизация“ жараёни муваффақиятсизлигининг асосий сабаби – “юқоридан“ аҳолига татбиқ этилган сиёсийлаштирилган «модернизация» ва ушбу жараён бошқалар томонидан “ғарблашиш“ деб тушунилган.

Иккинчидан, Европа тилларининг (рус ва инглиз тиллари) рад этиб бўлмайдиган обрўси ўзбек тили ривожланишига тўсқинлик қилади. Модерннинг энг аянчли намойиши Совет даврида яратилган, воқеаларга мос равишда «жавоб бера олган» ўзбек давлат ва адабий тиллари.

Учинчидан, биз Совет ўзбек адабий тилидан маҳрум бўлдик. Совет ўзбек тилидан фарқли ўлароқ замонавий ўзбек тили ўз ташувчисини топа олмади. Замонавий ўзбек тили совет ўзбек тилининг луғатига муваффақиятсиз тақлид қилди ва сиёсий ҳаётга ноль қийматдаги неологизмларини киритди. Янги ўзбек адабий тили шакллантира олмади ва ўзининг тушунчалар алифбосини белгилай олмади. Натижада ўзбек тили “кўп овозли” тилга айланди, яъни шевалар ғалаба қозонди. Совет рус тили янги ўзбек тилини замон билан бирлаштирувчи тилга айланди.