Ma’lumotlar bazasi tt 11-20 s mustaqil ish Ravshanov Javohir Mavzu: Ob’ektlar ma’lumotlar bazasini yaratish va uning interfeysini ishlab chiqish

---

Ma’lumotlar bazasi 
TT 11-20 S 
Mustaqil ish 
Ravshanov Javohir 
Mavzu: Ob’ektlar ma’lumotlar bazasini yaratish va 
uning interfeysini ishlab chiqish 
Agar siz MySQL uchun yaratilgan dasturni boshqa MBBT ga 
ko‘chirmoqchi bo‘lsangiz o‘z kodingizni shu yadro API sidan 
foydalanadigan qilib qayta yozishingiz kerak. 
Lekin dasturchilar boshqa ma’lumotlar bazasiga ko‘chirish 
muammosidan asosan xalos bo‘lganlar. Ularda yagona API, Open 
DataBase Connectivity API (ODBC), xamma SQL-ma’lumotlar bazalariga 
unifikatsiya qilingan interfeys mavjud. 
ODBC xamma ma’lumotlar bazalariga yagona interfeys bo‘lgani uchun,
MySQL va boshqa MBBT lar bilan ishlovchi dasturlar yaratish uchun uni 
o‘rganib chiqish etarli. Agar siz kerakli tarzda ODBC dan foydalansangiz, 
siz yaratgan dasturlar ixtiyoriy MBBT bilan ishlay oladi. 
Xamma API lar kabi ODBC birgalikda ma’lum funksiyalar to‘plamini 
ta’minlovchi sinflar va interfeyslar to‘plamidir. ODBC xolida bu 
funksiyalar ma’lumotlar bazasiga murojaatni ta’minlaydi. ODBC API ni 
tashkil qiluvchi sinflar va interfeyslar ixtiyoriy turdagi ma’lumotlar 
murojjat qilishdagi umumiy tushunchalar abstraksiyasidir.
Masalan, Connection ma’lumotlar bazasi Bilan bog‘lanishni tasvirlovchi 
interfeysdir. SHunga o‘xshab ResultSet SQL SELECT komandasi 
qaytaruvchi natijaviy to‘plamni tasvirlaydi. Tabiiyki ma’lumotlar 
bazasiga murojaat konkret detallari uning yaratuvchisiga bog‘liq. ODBC 
bu detallar Bilan ishlamaydi. 

---

ODBC sinflarini ma’lumotlar bazasini dasturlashga ob’ektga-
yo‘naltirilgan usullar nuqtai nazaridan ko‘rib chiqamiz. 
MBBT Bilan ishlashni uchta asosiy tushuncha tasvirlaydi: ulanish, 
natijaviy to‘plam va natijaviy to‘plam satrlari. 1-rasm bu ob’ektlarni 
UML-diagrammada ko‘rsatadi. 
UML - bu yangi Unifikatsiyalangan modellashtirish tili bo‘lib, 
sozdannыy Gradi Buch, Ayvar YAkobson va Djeyms Rambo (Grady 
Booch, Ivar Jacobson, James Rumbaugh) tomonidan ob’ektga-
yo‘naltirilgan loyixalash va taxlilni xujjatlash YAngi standarti sifatida 
taklif qilingan. 
Ma’lumotlar bazasiga ulanish 
Ixtiyoriy muxitda ma’lumotlar bazasiga murojaat ulanishdan 
boshlanadi. Bizning ob’ektga-yo‘naltirilgan bibliotekamizni yaratish
Connection ob’ektini yaratishdan boshlanadi. Ob’ekt Connection server 
Bilan bog‘lanishni o‘rnatish, zarur ma’lumotlar bazasini tanlash, 
so‘rovlarni uzatish va natija olishni bilishi kerak. 
Connection sinfi usullari xamma MBBT lar uchun bir xildir. Lekin sinf 
ichida, kompilyasiya qilinayotgan biblioteka uchun xos bo‘lgan yopiq 
a’zolar berkitilgandir. Bog‘lanish o‘rnatishda ma’lumotlar Bilan 
bog‘lanishni ta’minlaydigan sinf a’zodlari farqli bo‘lib qoladi. 
Ma’lumotlar bazasi bilan ulanishni o‘rnatish 
Bu API yordamida yaratiladigan xamma amaliy dasturlarga ma’lumotlar 
bazasiga ulanish uchun Connection sinfi nusxasini uning 
konstruktorlaridan biri yordamida yaratish kerak bo‘ladi. U kabi uzilish 
uchun Amaliy dastur Connection nusxasini o‘chirishi kerak. U to‘g‘ridan 
to‘g‘ri Close() va Sonnect() usullariga murojaat qilib Connection 
nusxasini qaytadan ishlatishi mumkin. 

---

Ma’lumotlar bazasidan uzilish 
Connection yana bir mantiqiy funksiyasi ma’lumotlar bazasi bilan 
aloqani uzish va dasturdan berkitilgan resurslarni ozod qilishdir. Bu 
funksiyani Close () usuli amalga oshiradi. 
Ma’lumotlar bazasiga murojaatlarni bajarish 
Bog‘lanishni ochish va yopish odatda ma’lumotlar bazasiga komandalar 
yuboriladi. Connection sinfi argument sifatida SQL komanda oluvchi 
Query() usuli yordamida bajaradi. Agar komanda so‘rov bo‘lsa 2-5. 
rasmda ko‘rsatilgan ob’ekt modelidan Result sinfi nusxasini qaytaradi. 
Agar komanda ma’lumotlarni yangilayotgan bo‘lsa, usul NULL qaytaradi 
va affected_rows qiymatini o‘zgartirilgan satrlar soniga teng qiladi. 
Natijaviy to‘plamlar 
Result sinfi natijaviy to‘plam ma’lumotlariga xamda shu natijaviy 
to‘plam bilan bog‘liq meta ma’lumotlarga murojaatni ta’minlashi kerak. 
2-5 rasmda ko‘rsatilgan ob’ektli modelga asosan bizning Result 
sinfimiz natijaviy to‘plam satrlarinissikl bo‘yicha o‘qish va undagi satrlar 
sonini aniqlashni ta’minlaydi. 
Natijalar bo‘yicha ko‘chish 
Bizning Result sinfimiz natijaviy to‘plam Bilan qatorma qator ishlaydi.
Result sinfi nusxasini Query() usuli yordamida olgandan so‘ng amaliy 
dastur to navbatdagi Next() usuli 0 qaytarmaguncha, ketma ket Next() 
va GetCurrentRow() usullarini chaqirishi lozim. 
Satrlar 

---

Natijaviy to‘plamning aloxida satri bizning ob’ektli modelimizda Row 
sinfi bilan tasvirlanadi. 
Ma’lumotlarga murojaat massiv indeksi bo‘yicha so‘rov tomonidan 
berilgan tartibda amalga oshiriladi. Masalan, SELECT user_id , password 
FROM users so‘rov uchun indeks 0 foydalanuvchi nomini va indeks 1 – 
parolьni ko‘rsatadi. Bizning C++ API bu indeklashni foydalanuvchi uchun 
do‘stona qiladi. GetField(1) yoki fields[0] birinchi maydonni qaytaradi. 
Ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash – bu dasturlashning shunday yangi 
yo‘nalishiki, dasturiy tizimda o‘zaro aloqada bo‘lgan ob’ektlar majmuasi 
sifatida qaraladi va xar bir ob’ektni ma’lum bir klassga mansub hamda 
xar bir klass qandaydir shajarani hosil qiladi deb hisoblanadi. Alohida 
olingan klass ma’lumotlar to‘plami va ular ustida bajariladigan 
amallarning to‘plami sifatida qaraladi. Bu klassning elementlariga faqat 
shu klassda aniqlangan amallar orqali murojaat qilish mumkin. 
Dasturdagi ma’lumotlar va ular ustida bajariladigan amallar o‘rtasidagi 
o‘zaro bog‘liqlik an’anaviy dasturlash tillariga nisbatan dasturiy 
tizimlarning ishonchliligini ta’minlaydi. Ob’ektga yo‘naltirilgan 
dasturlashning eng asosiy tushunchasi ob’ekt va klass hisoblanadi. 
Ob’ekt. Oldimizda turgan olma mevasini dasturlash terminologiyasi 
orqali ko‘raylik. An’anaviy dasturlashda biz uni qismlarga bo‘lib 
o‘rganganmiz: S-olma po‘stining yuzi, J – olma mevasidagi sharbat 
hajmi, F – po‘st orasidagi meva og‘irligi, D-urug‘lar soni va x.k. Endi ana 
shu olmaga rassom ko‘zi bilan qaraylik. Olmaning rasmi bu meva emas, 
balki olma mevasining yassi tekisliklikdagi tasviridir. Uni har biri alohida 
va bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan biror ma’lumotlar segmentida turgan bir 
nechta ma’lumotlardan iborat bo‘lgan ko‘rinishda abstraksiyalash 
mumkin emas. Olmaning komponentalari doimo birgalikda va bu 
komponentalar orasidagi o‘zaro aloqalarni saqlagan holda qaraladi. 
Ob’ekt - biz yashayotgan olamdagi biror elementga hos bo‘lgan barcha 
ma’lumot va hulqlarni, ya’ni shu element ustida bajarish mumkin 
bo‘lgan xarakatlarni ifodalaydi hamda ma’lumotlarning tugal 

---

abstraksiyasidan iborat bo‘ladi. Bu ma’lumot va hulqlar ob’ektga 
yo‘naltirilgan dasturlash atamasida mos ravishda hususiyat va metod 
deb ataladi. Hususiyatni ob’ektning maydoni deb ham yuritiladi. 
Masalan, shashka ob’ekti rang, vertikal maydondagi o‘rni, gorizontal 
maydondagi o‘rni kabi maydonlarga, surish, urish, «damka» ga chiqish, 
shashka taxtasidan chetga olish kabi metodlarga ega bo‘ladi. Maydon 
va metodlar birgalikda ob’ektning a’zolari deyiladi. Ob’ektlarning 
strukturasi ularning o‘zaro aloqasini ifodalaydi. Ob’ektlar o‘zlarining 
barcha xarakteristika va hulqlarining o‘ziga hos tomonlarini birgalikda 
saqlaydi. 
Klass. Har bir ob’ekt qandaydir bitta klassga taaluqli bo‘ladi. Klass – bu 
murakkab struktura bo‘lib, o‘z ichiga ma’lumotlarni, protsedura va 
funksiyalarni ifodalashdan tashqari, klasslarning vakili bo‘lmish 
ob’ektlar ustida bajarilishi mumkin bo‘lgan amallarni ham oladi. 
Klassdagi ma’lumotlar maydonlar, protsedura va funksiyalar esa 
metodlar deb ataladi. Klassning strukturasi tushunchasi ham muhim 
hisoblanadi. U tizim ichidagi vositalar boyligini namoyon qiladi. 
Ma’lumki, biror yaproqdagi fotosintez jarayonini o‘rganish uchun shu 
yaproqdagi bitta xujayrani ko‘rish yetarli, chunki, qolgan xujayralar ham 
o‘zini ana shu o‘rganilgan xujayra kabi tutadi. Biz xam biror klass, tip 
yoki bo‘limga mansub bo‘lgan ob’ektni ko‘rar ekanmiz, faraz qilishimiz 
mumkinki, uning hulqi ham shu tipdagi boshqa ob’ektlarniki kabi 
bo‘ladi. 
Ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash bizning hulqimizga o‘xshab ketadigan 
dasturlash usulini ifodalaydi. U dasturlash tillarini ishlab chiqishdagi 
yangiliklarning tabiiy evolyusiyasi hisoblanadi. U barcha avvalgi 
dasturlash tillariga qaraganda strukturaliroq, ma’lumotlarni 
abstraktlashga urinishda abstraktliroq va modulliroqdir. 
Ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash o‘zining uchta asosiy hususiyatlari
bilan xarakterlanadi: 

---

1. Inkapsulyasiya – yozuvlarni shu yozuvlarning maydonlari ustida 
amallar bajarish uchun mo‘ljallangan funksiyalar va protseduralar bilan 
birgalikda olib boradi. Inkapsulyasiya yashirish prinsipiga ham ega 
bo‘ladi. Buning ma’nosi shuki, ob’ekt ustida bajarish mumkin bo‘lgan 
xarakatlarni amalga oshirish vositalari shu ob’ektdan foydalanayotgan 
dasturchilar ko‘zidan yashirib qo‘yiladi. Dasturchi faqat shu ob’ektning 
ayrim metod va maydonlari bilangina ishlay oladi. Boshqacha aytganda, 
barcha maydon va metodlar ichki va tashqi guruhlarga bo‘linadi. 
Ob’ektning ichki a’zolari dasturchiga «ko‘rinmaydi» va ob’ektning hulqi 
va imkoniyatlarini aniqlaydi, tashqi a’zolari esa dasturchiga «ko‘rinib 
turadi» hamda ob’ektni boshqarish imkonini beradi. Ob’ektning 
dasturchiga ko‘rinib, ob’ektni boshqarishga yordam beradigan metod 
va maydonlari (hususiyatlari) ob’ektning interfeysi deb ataladi. 
Dasturchi ob’ekt bilan ishlash uchun uning interfeysini bilishi kifoya. 
Masalan, yengil avtomobilni boshqarishni o‘rganish uchun uning 
matorining ishlash prinsipi, g‘ildiraklarning burilishini, tormoz 
mexanizmini o‘rganishning hojati yo‘q, rulni burash, pedal yoki 
uzatmalar qutisi richagini bosishni bilish yetarli.
2. Vorislik – yangi ob’ektni aniqlashga ehtiyoj paydo bo‘lganda oldindan 
ma’lum bo‘lgan ob’ektlardan foydalanish. Ob’ektlar o‘zlarini yaratishda 
ishtirok etgan ota ob’ektlarning xarakteristika va hulqlarini meros qilib 
olishlari mumkin. OYD konsepsiyasi yangi klasslarni mavjud klasslarga 
yangi maydonlar, hususiyatlar va metodlarni qo‘shish orqali yaratish 
imkonini ham beradi. Yangi klasslarni tashkil qilishning bunday usuli 
yuzaga keltirish deb ataladi. Bu holda yuzaga kelgan yangi klass o‘zining 
bazaviy ota klassiga hos bo‘lgan hususiyat va metodlarini meros oladi. 
Masalan hayotdan misol qilib, hasharotlar klassini olish mumkin. U ikki 
guruhga bo‘linadi: qanotlilar va qanotsizlar. Qanotli hasharotlarga 
kapalaklar, pashshalari, parvonalar va x.k. lar kiradi. Shuning uchun, 

---

pashshalarni qaytadan qanotli deb ta’riflashning hojati yo‘q, u bu 
hususiyatni ota klassi bo‘lgan qanotli hasharotlar klassidan meros qilib 
oladi.
3. Polimorfizm – xarakatga biror nom berish hamda undan birgalikda 
ob’ektlar shajarasining quyi va yuqori qismlarida foydalanish. Bunda 
shajaraning har bir ob’ekti bu xarakatni o‘zi uchun hos bo‘lgan usul 
bilan bajaradi. Polimorfizm — bu turli klasslarga kirgan metodlar uchun 
bir hil nomlardan foydalanish imkoniyatidir. Polimorfizm konsepsiyasida 
ob’ektga nisbatan metod qo‘llanganida aynan ob’ektning klassiga mos 
keluvchi metoddan foydalanishni ta’minlaydi.
Object Pascal dasturlash tili ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlashga hos 
bo‘lgan barcha vositalarni bera oladi: strukturalilik, modullik, katta 
abstraktlilik. Bu xarakteristikalarning hammasi xizmat ko‘rsatish uchun 
juda ham sodda, osongina boshqa vaziyatlarga moslashtirila oladigan, 
kuchliroq strukturaga ega bo‘lgan kodlarda o‘z aksini topadi. 
Ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash uzoq yillar davomida an’anaviy, ya’ni 
standart hisoblangan dasturlashga nisbatan hos bo‘lgan tasavvurlarni 
bir chetga qo‘yishni talab qiladi. Natijada ob’ektga yo‘naltirilgan 
dasturlash juda ham sodda, ko‘rgazmaliligi yuqori bo‘lib, dasturiy 
ta’minot yaratishdagi ko‘plab muammolarni hal qilishning juda ajoyib 
vositasiga aylanadi. 
Ma`lumotlar bazasi dasturi Ma`lumotlar bazasi dasturi Reja: Reja: 
Malumotlar bazasi bilan ishlash. Uskunalar paneli. Malumotlar bazasini 
yaratish. Malumotlar bazasini yopish. 
Ma`lumotlar bazasi bilan ishlash Ma`lumotlar bazasi bilan ishlash 
Ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) - bu dasturiy va apparat 
vositalarining murakkab majmuasi bo`lib, ular yordamida foydalanuvchi 
ma`lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma`lumotlar ustida ish 

---

yuritish mumkin. Ma`lumotlar bazasi obyekt yoki obyektlar to`plami 
holatini ularning xossalari va o`zaro munosabatlarini aks ettiruvchi 
nomlangan ma`lumotlar to`plamini ifodalaydi. Juda ko`p turdagi MBBT 
mavjud. Ular o`z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo`lib, bu tillarga 
SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, 
Paradox, Vizual FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin. 
Microsoft Access dasturi ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi 
hisoblanadi. Ushbu dastur ma`lumotlar bazasi, jadvallar, so`rovlar, 
formalar va hisobotlar bilan ishlash imkoniyatini taqdim etuvchi tizimdir. 
Xar qanday axborot tizimini ma`lumotlar bazasini yaratish mumkin. Shu 
bilan bir qatorda MS Access dasturi faydalanuvchi oldiga qo`shimcha 
talablarni qo`ymaydi. Foydalanuvchi kompyuterida MS Office dasturi 
o`rnatilgan bo`lsa bas shuning o`zi kifoya. 
3
Dasturni ishga tushirish Dasturni ishga tushirish Dasturni ishga 
tushirish Dasturni ishga tushirish Dasturni ishga tushirish Dasturni ishga 
tushirish Microsoft Access dasturi ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi 
hisoblanadi. Ushbu dastur ma`lumotlar bazasi, jadvallar, so`rovlar, 
interfeyslar va hisobotlar bilan ishlash imkoniyatini taqdim etuvchi 
tizimdir. Ushbu darsda Microsoft Access dasturini ishga tushirish 
usullarini ko`rib chiqamiz. Access dasturini ishga tushirish uchun 
quyidagi usullarning biridan foydalaning: Microsoft Access dasturi 
ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi hisoblanadi. Ushbu dastur 
ma`lumotlar bazasi, jadvallar, so`rovlar, interfeyslar va hisobotlar bilan 
ishlash imkoniyatini taqdim etuvchi tizimdir. Ushbu darsda Microsoft 
Access dasturini ishga tushirish usullarini ko`rib chiqamiz. Access 
dasturini ishga tushirish uchun quyidagi usullarning biridan foydalaning: 
Birinchi 
usul: 
Birinchi 
usul: 
Пуск tugmasini bosing va 
Программыmenyusiga 
outing; 
Пуск 
tugmasini 
bosing 
va 
Программыmenyusiga outing; Paydo bo`lgan menyudan Microsoft 
Office bo`limini tanlang; Paydo bo`lgan menyudan Microsoft Office 
bo`limini tanlang; Dastur yorliqlari ro`yhatidan Microsoft Office Access 
2003 yorlig`ini bosing. Dastur yorliqlari ro`yhatidan Microsoft Office 
Access 2003 yorlig`ini bosing. Ikkinchi usul: Ikkinchi usul: Пуск 
tugmasini bosing va Выполнить amalini tanlang; Пуск tugmasini bosing 
va Выполнить amalini tanlang; Paydo bo`lgan Запуск программы 
oynasining Открыть maydoniga MSACCESS so`zini kiriting; Paydo 

---

bo`lgan 
Запуск программы oynasining Открыть maydoniga 
MSACCESS so`zini kiriting; OK tugmasini bosing. OK tugmasini 
bosing. Uchinchi usul: Uchinchi usul: Мой компьютер yorlig`iga 
sichqoncha o`ng tugmasini bosing va Проводник dasturini ishga 
tushiring; Мой компьютер yorlig`iga sichqoncha o`ng tugmasini bosing 
va Проводник dasturini ishga tushiring; Paydo bo`lgan oynaning Папки 
bo`limidan C:\Program Files\Microsoft Office\OFFICE11 papkasini 
oching; Paydo bo`lgan oynaning Папки bo`limidan C:\Program 
Files\Microsoft Office\OFFICE11 papkasini oching; Fayllar ro`yhatidan 
MSACCESS faylini toping va unga sichqoncha chap tugmasini ikki marta 
bosing; Fayllar ro`yhatidan MSACCESS faylini toping va unga 
sichqoncha chap tugmasini ikki marta bosing; Shu tariqa uch usul 
natijasida ham ushbu ko`rinishdagi Microsoft Access dasturi interfeysi 
ekranda paydo bo`ladi. Shu tariqa uch usul natijasida ham ushbu 
ko`rinishdagi Microsoft Access dasturi interfeysi ekranda paydo bo`ladi. 
asturning ekran interfeysi Dasturning ekran interfeysi Access dasturi 
interfeysi menyu satri, uskunalar paneli, topshiriqlar maydoni va holatlar 
satridan iborat. Ushbu darsimizda Access dasturi interfeysning asosiy 
elementlarini korib chiqamiz. Oynaning eng yuqori qismida dastur 
nomidan iborat sarlavha satri joylashgan bolib uning ong tomonida 
oynaning boshqarish tugmalari joylashgan, bular: Access dasturi 
interfeysi menyu satri, uskunalar paneli, topshiriqlar maydoni va holatlar 
satridan iborat. Ushbu darsimizda Access dasturi interfeysning asosiy 
elementlarini korib chiqamiz. Oynaning eng yuqori qismida dastur 
nomidan iborat sarlavha satri joylashgan bolib uning ong tomonida 
oynaning boshqarish tugmalari joylashgan, bular: Свернуть tugmasi, 
oynani topshiriqlar paneliga tushirish; [ ] Свернуть tugmasi, oynani 
topshiriqlar paneliga tushirish; [ ] Развернуть tugmasi, oynani ekranga 
qayta tiklash; [ ] Развернуть tugmasi, oynani ekranga qayta tiklash; [ ] 
Закрыть tugmasi, oynani yoki dasturni yopish. [ ] Закрыть tugmasi, 
oynani yoki dasturni yopish. [ ] Sarlavha satridan keyin menyu satri 
joylashgan bolib, dasturning menyu bolimlari nomiga mos malum 
vazifalarini bajaradi. Menyu satrining tagida База данных deb 
nomlanuvchi bir qator tugmalardan iborat uskunalar paneli joylashgan. 
Ushbu uskunalar panelida joylashgan tugmalar, sichqoncha tugmasini bir 
marta bosish orqali, dasturning malum amallarini tezkor bajarish 
imkonini beradi. Dastur interfeysining ong qismida topshiriqlar maydoni 
joylashgan bolib, unda 
malumotlar bazasini 
yaratish, dastur 

---

malumotnomasi bilan ishlash va malumotlarni qidirish bilan bogliq 
amallarni bajarish mumkin. Dastur oynasining quyi qismida holatlar satri 
joylashgan, unda dasturning statistik va xabar malumotlari aks ettiriladi 
Sarlavha satridan keyin menyu satri joylashgan bolib, dasturning menyu 
bolimlari nomiga mos malum vazifalarini bajaradi. Menyu satrining 
tagida База данных deb nomlanuvchi bir qator tugmalardan iborat 
uskunalar paneli joylashgan. Ushbu uskunalar panelida joylashgan 
tugmalar, sichqoncha tugmasini bir marta bosish orqali, dasturning 
malum amallarini tezkor bajarish imkonini beradi. Dastur interfeysining 
ong qismida topshiriqlar maydoni joylashgan bolib, unda malumotlar 
bazasini yaratish, dastur malumotnomasi bilan ishlash va malumotlarni 
qidirish bilan bogliq amallarni bajarish mumkin. Dastur oynasining quyi 
qismida holatlar satri joylashgan, unda dasturning statistik va xabar 
malumotlari aks ettiriladi 
Uskunalar paneli Uskunalar paneli Microsoft Access dasturining База 
данных uskunalar paneli dastur asosiy oynasining yuqori qismida 
joylashgan bolib, navbatdagi muayyan vazifalarni tezkor bajarishga 
moljallangan bir qator tugmalarni oz ichiga olgan: Microsoft Access 
dasturining База данных uskunalar paneli dastur asosiy oynasining 
yuqori qismida joylashgan bolib, navbatdagi muayyan vazifalarni tezkor 
bajarishga moljallangan bir qator tugmalarni oz ichiga olgan: Создать – 
yangi malumotlar bazasini yaratish; [ ]Создать – yangi malumotlar 
bazasini yaratish; [ ] Открыть – malum turdagi fayllarni ochish; [ 
]Открыть – malum turdagi fayllarni ochish; [ ] Сохранить – faol 
obektlarni saqlash; [ ]Сохранить – faol obektlarni saqlash; [ ] Поиск 
файлов – malum parametrlar asosida fayllarni qidirish; [ ]Поиск файлов 
– malum parametrlar asosida fayllarni qidirish; [ ] Печать – faol 
obektlarni yoki malumotlarni chop etish; [ ] Печать – faol obektlarni yoki 
malumotlarni chop etish; [ ] Предварительный просмотр – chop 
etiladigan malumotlarni oldindan korish; Предварительный просмотр – 
chop etiladigan malumotlarni oldindan korish; Орфография – 
malumotlardagi imlo xatolarini tekshirish; [ ]Орфография – 
malumotlardagi imlo xatolarini tekshirish; [ ] Вырезать – faol obektlarni 
yoki malumotlarni xotiraga kesib olish; [ ]Вырезать – faol obektlarni yoki 
malumotlarni xotiraga kesib olish; [ ] Копировать – faol obektlardan yoki 

---

malumotlardan xotiraga nusxa olish; [ ]Копировать – faol obektlardan 
yoki malumotlardan xotiraga nusxa olish; [ ] 
Вставить – xotiradagi obektlar yoki malumotlarni ish maydoniga qoyish; 
[ ] Вставить – xotiradagi obektlar yoki malumotlarni ish maydoniga 
qoyish; [ ] Отметить – songgi bajarilgan amallarni ketma – ket bekor 
qilish; [ ]Отметить – songgi bajarilgan amallarni ketma – ket bekor qilish; 
[ ] Связ с Office – malumotlarni Microsoft Office paketi tarkibidagi 
boshqa dasturlariga otkazish;Связ с Office – malumotlarni Microsoft 
Office paketi tarkibidagi boshqa dasturlariga otkazish; Анализ –kelishini 
tahlil qilish; [ ]Анализ –kelishini tahlil qilish; [ ] Программа – Visual 
Basic dasturini ishga tushirish; [ ]Программа – Visual Basic dasturini 
ishga tushirish; [ ] Редактор сценариев – foydalanuvchi tomonidan 
yaratilgan amallar ketma - ketligini taxrirlash;Редактор сценариев – 
foydalanuvchi tomonidan yaratilgan amallar ketma - ketligini taxrirlash; 
Свойства – obektlar parametrlarini va xususiyatlarini aks ettirish; [ 
]Свойства – obektlar parametrlarini va xususiyatlarini aks ettirish; [ ] 
Схема данных – malumotlar bazasi jadvallari va ular orasidagi 
boglanishlarni grafik korinishda tasvirlash;Схема данных – malumotlar 
bazasi jadvallari va ular orasidagi boglanishlarni grafik korinishda 
tasvirlash; Новый объект – yangi obekt yaratish; [ ]Новый объект – 
yangi obekt yaratish; [ ] Справка – Microsoft Access malumotnomasini 
chaqirish; [ ]Справка – Microsoft Access malumotnomasini chaqirish; [ 
] 
Oynalarning turlari Oynalarning turlari Access dasturida oynalar turlari 
juda kop bolib, ushbu darsimizda ularning ozimiz foydalanadigan turlari 
bilan tanishib chiqamiz: Access dasturida oynalar turlari juda kop bolib, 
ushbu darsimizda ularning ozimiz foydalanadigan turlari bilan tanishib 
chiqamiz: - Malumotlar bazasi oynasi. Bu oyna uchta maydondan iborat 
bolib, uning chap qismida Объектыpaneli mavjud, unda malumotlar 
bazasining jadvallar, sorovlar, formalar, hisobotlar, Veb sahifalar, 
makroslar va modullar kabi obektlar tugmalari joylashgan. - Malumotlar 
bazasi oynasi. Bu oyna uchta maydondan iborat bolib, uning chap qismida 
Объектыpaneli mavjud, unda malumotlar bazasining jadvallar, sorovlar, 
formalar, hisobotlar, Veb sahifalar, makroslar va modullar kabi obektlar 

---

tugmalari joylashgan. - Obektlar royhati maydoni, bu maydonda muayyan 
obektlarning royhati aks ettiriladi; - Uskunalar paneli maydoni, bu 
maydon quyidagi tugmalarni oz ichiga oladi: - Obektlar royhati maydoni, 
bu maydonda muayyan obektlarning royhati aks ettiriladi; - Uskunalar 
paneli maydoni, bu maydon quyidagi tugmalarni oz ichiga oladi: 
Открыть - tanlangan obektni ochish yoki ishga tushirish uchun xizmat 
qiladi; Открыть - tanlangan obektni ochish yoki ishga tushirish uchun 
xizmat qiladi; Конструктор - tanlangan obektni konstruktor rejimida 
ozgartirish imkonini beradi; Конструктор - tanlangan obektni 
konstruktor rejimida ozgartirish imkonini beradi; Создать - tanlangan 
turdagi yangi obektni yaratish uchun xizmat qiladi; Создать - tanlangan 
turdagi yangi obektni yaratish uchun xizmat qiladi; Удалить - tanlangan 
obektni ochirishni amalga oshiradi; Удалить - tanlangan obektni 
ochirishni amalga oshiradi; - Jadvallar oynasi. Ushbu oynada jadvallarni 
yaratish, ozgartirish va ochirish bilan bogliq barcha amallarni bajarish 
mumkin, bundan tashqari mavjud jadvallar royhati keltiriladi. - Sorovlar 
oynasi. Bunda har xil turdagi, yani jadvallarni yaratish, ozgartirish va 
ochirish, hamda malumotlarni kiritish va saralash kabi amallarni 
bajaruvchi sorovlar bilan ishlash mumkin. - Formalar oynasi. Ushbu oyna 
yangi formalarni yaratish, mavjud formalarni ozgartirish va ochirish 
imkonini beradi. Formalarning asosiy vazifasi, jadvalga malumotlarni 
kiritish yoki jadval malumotlarini aks ettirishdan iboratdir. - Hisobotlar 
oynasi. Ushbu oynada jadval malumotlarini malum korinishida ekranga 
yoki bosmaga chiqarish uchun xizmat qiluvchi hisobotlarni yaratish va 
boshqarish mumkin. - Veb sahifalar oynasi. Bunda jadval malumotlarini 
veb sahifa korinishida taqdim etuvchi obektlarni yaratish va boshqarish 
mumkin. - Makroslar oynasi. Jadvallarni, sorovlarni, formalarni va 
hisobotlarni boshqarish bilan bogliq barcha amallarni oz ichiga olgan 
obektlar bilan ishlashga moljallangan. - Modullar oynasi. Dastur kodi va 
dasturlash modullarini oz ichiga oladi. - Jadvallar oynasi. Ushbu oynada 
jadvallarni yaratish, ozgartirish va ochirish bilan bogliq barcha amallarni 
bajarish mumkin, bundan tashqari mavjud jadvallar royhati keltiriladi. - 
Sorovlar oynasi. Bunda har xil turdagi, yani jadvallarni yaratish, 
ozgartirish va ochirish, hamda malumotlarni kiritish va saralash kabi 
amallarni bajaruvchi sorovlar bilan ishlash mumkin. - Formalar oynasi. 
Ushbu oyna yangi formalarni yaratish, mavjud formalarni ozgartirish va 
ochirish imkonini beradi. Formalarning asosiy vazifasi, jadvalga 
malumotlarni kiritish yoki jadval malumotlarini aks ettirishdan iboratdir. 
- Hisobotlar oynasi. Ushbu oynada jadval malumotlarini malum 

---

korinishida ekranga yoki bosmaga chiqarish uchun xizmat qiluvchi 
hisobotlarni yaratish va boshqarish mumkin. - Veb sahifalar oynasi. 
Bunda jadval malumotlarini veb sahifa korinishida taqdim etuvchi 
obektlarni yaratish va boshqarish mumkin. - Makroslar oynasi. 
Jadvallarni, sorovlarni, formalarni va hisobotlarni boshqarish bilan bogliq 
barcha amallarni oz ichiga olgan obektlar bilan ishlashga moljallangan. - 
Modullar oynasi. Dastur kodi va dasturlash modullarini oz ichiga oladi. 
Ma`lumotlar bazasini yaratish Ma`lumotlar bazasini yaratish Access 
dasturida malumotlar bazasini yaratishning bir nechta usullari mavjud. 
Malumotlar bazasini yaratish uchun quyidagi amallarni bajaring: Access 
dasturida malumotlar bazasini yaratishning bir nechta usullari mavjud. 
Malumotlar bazasini yaratish uchun quyidagi amallarni bajaring: Файл 
menyusini bosing va Создать bolimini tanlang; Файл menyusini bosing 
va Создать bolimini tanlang; Yoki: Yoki: Dastur uskunalar panelidan 
Создать tugmasini bosing; Dastur uskunalar panelidan Создать 
tugmasini bosing; Создание topshiriqlar maydonidan Новая база 
данных yorligini bosing; Создание topshiriqlar maydonidan Новая база 
данных yorligini bosing; Paydo bolgan muloqot oynasidan malumotlar 
bazasini saqlash papkasini korsating; Paydo bolgan muloqot oynasidan 
malumotlar bazasini saqlash papkasini korsating; Имя файла maydoniga 
malumotlar bazasi nomini kiriting; Имя файла maydoniga malumotlar 
bazasi nomini kiriting; Создать tugmasini bosing. Создать tugmasini 
bosing. Shundan song yaratilgan malumotlar bazasining oynasi ekranda 
paydo boladi Shundan song yaratilgan malumotlar bazasining oynasi 
ekranda paydo boladi 
Master yordamida ma`lumotlar bazasi yaratish Master yordamida 
ma`lumotlar bazasi yaratish Tanlangan turdagi malumotlar bazasini, 
hamda undagi barcha zaruriy jadval, forma va hisobotlarni yaratish uchun 
malumotlar bazasi masteridan foydalanish mumkin. Bu usul malumotlar 
bazasini yaratishning eng sodda korinishi hisoblanadi. Master malumotlar 
bazasini sozlash uchun parametrlarning cheklangan toplamini taklif etadi: 
Tanlangan turdagi malumotlar bazasini, hamda undagi barcha zaruriy 
jadval, forma va hisobotlarni yaratish uchun malumotlar bazasi 
masteridan foydalanish mumkin. Bu usul malumotlar bazasini 

---

yaratishning eng sodda korinishi hisoblanadi. Master malumotlar bazasini 
sozlash uchun parametrlarning cheklangan toplamini taklif etadi: 
Uskunalar panelidan Создать tugmasini bosing; Uskunalar panelidan 
Создать tugmasini bosing; Создание файла topshiriqlar maydonining 
Шаблоны guruhidan На моем компьютере yorligini bosing. Создание 
файла topshiriqlar maydonining Шаблоны guruhidan На моем 
компьютере yorligini bosing. Базы данных qoshimcha oynasidan mos 
shablona yorligini tanlang; Базы данных qoshimcha oynasidan mos 
shablona yorligini tanlang; OK tugmasini bosing; OK tugmasini bosing; 
Paydo bolgan muloqot oynasida malumotlar bazasini nomini va uning 
saqlanish joyini korsating; Paydo bolgan muloqot oynasida malumotlar 
bazasini nomini va uning saqlanish joyini korsating; Songra Создать 
tugmasini bosing; Songra Создать tugmasini bosing; Paydo bolgan 
oynadan Далее tugmasini bosing; Paydo bolgan oynadan Далее 
tugmasini bosing; Yaratiladigan jadvallar maydonlarini kozdan kechiring, 
songra Далее tugmasini bosing; Yaratiladigan jadvallar maydonlarini 
kozdan kechiring, songra Далее tugmasini bosing; Berilgan royhatdan 
formalarning mos dizaynini tanlang va Далее tugmasini bosing; Berilgan 
royhatdan formalarning mos dizaynini tanlang va Далее tugmasini 
bosing; Keltirilgan royhatdan hisobotlar dizaynini tanlang va Далее 
tugmasini bosing; Keltirilgan royhatdan hisobotlar dizaynini tanlang va 
Далее tugmasini bosing; Korsatilgan maydonga malumotlar bazasi 
nomini kiriting; Korsatilgan maydonga malumotlar bazasi nomini 
kiriting; Далее tugmasini bosing; Далее tugmasini bosing; Malumotlar 
bazasini ishga tushirish uchun Готово tugmasini bosing. Natijada, 
malumotlar bazasi, undagi jadvallar, formalar va hisobotlar yaratiladi, 
hamda asosiy oyna ochiladi. Malumotlar bazasini ishga tushirish uchun 
Готово tugmasini bosing. Natijada, malumotlar bazasi, undagi jadvallar, 
formalar va hisobotlar yaratiladi, hamda asosiy oyna ochiladi. Shuni aytib 
otish kerakki, malumotlar bazasi master yordamida mavjud malumotlar 
bazasiga yangi jadvallar, formalar va hisobotlar qoshish mumkin emas. 
Shuni aytib otish kerakki, malumotlar bazasi master yordamida mavjud 
malumotlar bazasiga yangi jadvallar, formalar va hisobotlar qoshish 
mumkin emas. 
Shablon yordamida ma`lumotlar bazasini yaratish Shablon yordamida 
ma`lumotlar bazasini yaratish Bu malumotlar bazasini eng tez yaratish 

---

usuli hisoblanadi. Agar talab qilinayotgan korinishdagi malumotlar 
bazasiga mos keluvchi shablonni topish va undan foydalanish imkoni 
bolsa, bu usul qolganlariga nisbatan juda yaxshi samara beradi. Bu 
malumotlar bazasini eng tez yaratish usuli hisoblanadi. Agar talab 
qilinayotgan korinishdagi malumotlar bazasiga mos keluvchi shablonni 
topish va undan foydalanish imkoni bolsa, bu usul qolganlariga nisbatan 
juda yaxshi samara beradi. Uskunalar panelidan Создать tugmasini 
bosing; Uskunalar panelidan Создать tugmasini bosing; Создание файла 
topshiriqlar maydonining Шаблоны royhatidan mos shablonni toping, 
yoki barcha shablonlar royhatini korish uchun Домашняя страница 
шаблонов bolimini tanlang ; Создание файла topshiriqlar maydonining 
Шаблоны royhatidan mos shablonni toping, yoki barcha shablonlar 
royhatini korish uchun Домашняя страница шаблонов bolimini tanlang 
; Talab qilinayotgan shablonni tanlang; Talab qilinayotgan shablonni 
tanlang; Загрузить tugmasini bosing. Загрузить tugmasini bosing. 
Ma`lumotlar bazasini ochish Ma`lumotlar bazasini ochish Malumotlar 
bazasi bilan ishlash, foydalanish, hamda ularda saqlanayotgan 
malumotlarni qayta ishlash uchun malumotlar bazasini Access dasturiga 
yuklash yani ularni ochish kerak. Malumotlar bazasi bilan ishlash, 
foydalanish, hamda ularda saqlanayotgan malumotlarni qayta ishlash 
uchun malumotlar bazasini Access dasturiga yuklash yani ularni ochish 
kerak. - Файл menyusini bosing; - Paydo bolgan menyu bolimlaridan 
Открыть amalini tanlang; - Файл menyusini bosing; - Paydo bolgan 
menyu bolimlaridan Открыть amalini tanlang; Yoki: Yoki: - Uskunalar 
panelidan Открыть tugmasini bosing; - Paydo bolgan muloqot oynasidan 
talab qilinayotgan malumotlar bazasini tanlang; - Открыть tugmasini 
bosing; - Uskunalar panelidan Открыть tugmasini bosing; - Paydo bolgan 
muloqot oynasidan talab qilinayotgan malumotlar bazasini tanlang; - 
Открыть tugmasini bosing; Xuddi shu tariqa malumotlar bazasini 
klaviaturadan Ctrl+O tugmalar birikmasidan foydalanib ham ochish 
mumkin; Bundan tashqari malumotlar bazalarini Windows operatsion 
tizimining Проводник dasturi yordamida ham ochish mumkin. Buning 
uchun: Xuddi shu tariqa malumotlar bazasini klaviaturadan Ctrl+O 
tugmalar birikmasidan foydalanib ham ochish mumkin; Bundan tashqari 
malumotlar bazalarini Windows operatsion tizimining Проводник 
dasturi yordamida ham ochish mumkin. Buning uchun: - Проводник 

---

dasturini ishga tushiring; - Malumotlar bazasi joylashgan papkani oching; 
- Malumotlar bazasi fayliga sichqoncha chap tugmasi bilan ikki marta 
bosing; - Проводник dasturini ishga tushiring; - Malumotlar bazasi 
joylashgan papkani oching; - Malumotlar bazasi fayliga sichqoncha chap 
tugmasi bilan ikki marta bosing; Shunda song Access dasturi avtomatik 
tarzda ishga tushiriladi va tanlangan malumotlar bazasi yuklanadi. 
Shunda song Access dasturi avtomatik tarzda ishga tushiriladi va 
tanlangan malumotlar bazasi yuklanadi. 
Ma`lumotlar bazasini yopish Ma`lumotlar bazasini yopish Access 
dasturida yaratilgan yoki ochilgan malumotlar bazasini yopishning bir 
nechta usullari mavjuddir. Malumotlar bazasi bilan ishlashni 
tamomlaganingizdan song uni yopish uchun quyidagi amallarni 
bajaring: Access dasturida yaratilgan yoki ochilgan malumotlar bazasini 
yopishning bir nechta usullari mavjuddir. Malumotlar bazasi bilan 
ishlashni tamomlaganingizdan song uni yopish uchun quyidagi amallarni 
bajaring: - Файл menyusini oching va Закрыть amalini tanlang; - Файл 
menyusini oching va Закрыть amalini tanlang; Malumotlar bazasini 
Alt+F4 tugmalar birikmasi yordamida ham yopish mumkin. Bundan 
tashqari malumotlar bazasini tezkor yopish uchun malumotlar bazasi 
oynasining yuqori ong burchagida joylashgan x yopish tugmasidan ham 
foydalanish mumkin. Malumotlar bazasini Alt+F4 tugmalar birikmasi 
yordamida ham yopish mumkin. Bundan tashqari malumotlar bazasini 
tezkor yopish uchun malumotlar bazasi oynasining yuqori ong 
burchagida joylashgan x yopish tugmasidan ham foydalanish mumkin.