Maʼlumki, ogʻzaki adabiyot yozma adabiyot paydo boʻlmasdan ilgari, uzoq oʻtmishdayoq mavjud boʻlgan. Bu adabiyot xalq badiiy kamoloti va maʼnaviy boyligining bitmas-tuganmas xazinasidir

Maʼlumki, ogʻzaki adabiyot yozma adabiyot paydo boʻlmasdan ilgari, uzoq oʻtmishdayoq mavjud boʻlgan. Bu adabiyot xalq badiiy kamoloti va maʼnaviy boyligining bitmas-tuganmas xazinasidir. Xalq ogʻzaki ijodi turmush tajribalari asosida yuzaga kelgan boʻlib, mehnat jarayoni bilan chambarchas bogʻlangan. Xalq donoligi shu mehnat jarayonining turli va oʻziga xos shart-sharoitlariga muvofiq ravishda bolalar uchun ham ajoyib ertaklar, qoʻshiqlar, topish – moqlar, maqollar yaratgan. Ularni bolalar juda sevib tinglaydilar va oʻqiydilar. Xalq ogʻzaki ijodi bilan bolalar maktabgacha tarbiya yoshidan boshlab tanisha boshlaydilar. Xalq ogʻzaki poyetik ijodidagi obrazlarning yorqinligi, soʻz maʼnolarining aniqligi, matnning ohangdorligi, musiqiyligi kabi xususiyatlar bola ruhiga orom, huzur bagʻishlaydi, uni oʻziga mahliyo etadi.

Yana bir narsani alohida taʼkidlab oʻtish lozimki, kichik va oʻrta yoshdagi bolalar qahramonlik dostonlarini zavq-shavq bilan oʻqishadi, ertak, qoʻshiq va topishmoqlarga gʻoyat qiziqishadi. Xalq ogʻzaki poyetik ijodida yaxshilik yomonlik ustidan, toʻgʻrilik egrilik ustidan gʻalaba qiladi, mehnatkash xalqning intilishlari, turli orzu, istaklari haqqoniy va favqulodda qiziqarli ravishda hikoya qilinadi.

Koʻrinib turibdiki, xalq ogʻzaki ijodida mehnat ahlining urf – odati, tabiat va jamiyat hodisalariga boʻlgan munosabati, baxtli hayot haqidagi ezgu tilak va orzulari, qaygʻu va shodlik hislari, ularning qahramonlik, vatanparvarlik va insonparvarlik tuygʻulari, dushmanga nisbatan gʻazab va nafratlari, yengilmas iroda-yu haqiqat, adolat, baxt haqidagi oʻy va tushunchalari aks ettiriladi.

Bolalar xalq ogʻzaki ijodida maqollar yetakchi oʻrinda turadi. Xalq yaratgan gʻoyat ixcham, chuqur va tugal maʼnoli gaplar maqol deb yuritiladi. Maqol xalqning, bir necha avlodlarning aql-u farosati hamda turmush tajribasining yakuni, ular donishmandligining mahsulidir. Maqollarda hayotning achchiqchuchugini tatib koʻrgan, turmushdagi hodisalarga aql koʻzi bilan qaraydigan, sof vijdonli, oliyjanob mehnat ahlining biror voqeahodisadan, biror kishidan yoki biror ishdan chiqargan xulosasi bayon qilinadi. Bu xulosa biror kishi uchun (koʻproq bolalar uchun) yoʻl koʻrsatuvchi boʻlib xizmat qilishi mumkin. Maqollar xalqning aql-idroki, ijtimoiy-tarixiy tajribasi, kurashi hamda mehnatning badiiy ifodasi sifatida yaratib kelinmoqda.

Maqollar chuqur maʼnoni ifoda eta bilishi, ixcham, pishiq va puxtaligi bilan xalq ogʻzaki ijodining boshqa turlaridan farq qiladi. Ularda mehnatkash xalqning orzu-umidlari, oʻzaro munosabatlari, vatanparvarlik, insonparvarlik xislatlari, oʻyfikrlari oʻziga xos shaklda aks etgan boʻladi. Shu sababdan ular bolalarni toʻgʻri, mantiqiy fikrlashga, maqsadni qisqa, ixcham va loʻnda bayon etishga oʻrgatadi, ularning badiiy didini oshiradi, tarixiy hodisalarning mohiyatini yaxshiroq, chuqurroq payqab olishga yordam beradi. Bundan tashqari, maqollar ona tilining eng nozik badiiy xususiyatlarini bilishga va soʻz boyligini ham oshirishga koʻmaklashuvchi bir vosita sifatida xizmat qiladi.

Shuning uchun ham soʻz sanʼatkorlari, shuningdek, bolalar yozuvchilari xalq ogʻzaki ijodiga, ayniqsa, maqollarga koʻproq murojaat etganlar va ulardan unumli foydalanganlar.

Maqollar mavzu jihatidan boy, xilma-xil va rang-barangdir. Ularda ona-Vatanni sevish, uni tashqi va ichki dushmanlardan koʻz qorachigʻidek saqlash, unga sodiq boʻlish gʻoyalari juda ixcham, ohangdor bir shaklda, obrazli ifodalarda gavdalantirilgandir:

Bulbul chamanni sevar,

Odam – Vatanni.

* * *

Ona yurting omon boʻlsa,

Rangi roʻying somon boʻlmas.

 

Doʻstlik, birodarlik, dushmanga nafrat, ahillik va birdamlik gʻoyalari ham maqollarning asosiy magʻizini tashkil etadi:

 

Koʻkka boqma, koʻpga boq!

* * *

Doʻst soʻzini tashlama,

Tashlab boshing qashlama.

 

Maqollarda mehnat – insonning koʻrki, ziynati sifatida ifoda etiladi. Shuningdek, hamkorlikda, kengashib qilingan mehnat serunum boʻladi, degan gʻoya ilgari suriladi:

 

Daryo suvini bahor toshirar,

Odam qadrini mehnat oshirar.

* * *

Daraxt yaprogʻi bilan koʻrkam,

Odam – mehnati bilan.

 

Koʻpgina maqollarda yoshlar ilm-hunarli boʻlishga chaqiriladi:

 

Bilagi zoʻr birni yiqar,

Bilimi zoʻr mingni yiqar.

* * *

Ilm – aql chirogʻi.

Til, nutq madaniyati va donolik haqida ham anchagina maqollar yaratilgan:

Tilga eʼtibor – elga eʼtibor.

* * *

Dono aytsa – el aytgani,

Elning gʻamini yeb aytgani.

Tezaytish xalq ogʻzaki ijodining oʻziga xos janri hisoblanadi. Tezaytish bolalarda aqliy oʻtkirlik va zukkolikni tarbiyalaydi. Masalan, “Oʻktam koʻm-koʻk koʻrkam koʻklam rasmini koʻm–koʻk qalamda chizmoqchi”, “Zanjir, sarjin, anjir”, “Oq oʻtloq – oppoq oʻtloq”, “Joʻja choʻchib goʻja choʻqir”.

Xalq ogʻzaki ijodida alliteratsiya hamda muayyan tovushlar takrori asosiga qurilgan tezaytish namunalari sheʼriy shaklda ham yaratiladi: 

Sora allalaydi,

Lola allalaydi.

* * *

Non yasashasanmi,

Sholi sanashasanmi?

Bolalarni biyron soʻzlashga oʻrgatib, ularga estetik zavq beradigan, fikr va qobiliyatlarini oʻstiradigan, xotiralarini mustahkamlaydigan bunday tezaytishlarning kichkintoylar adabiyotidagi roli va oʻrni katta.

Xalq ogʻzaki poyetik ijodidagi eng boy va rang-barang janrlardan biri ertaklardir. Xalq tomonidan yaratilgan koʻplab ertaklarda bolalarning oʻziga xos hayoti chetlab oʻtilmagan. Hatto turli yoshdagi bolalar uchun juda koʻp maxsus ertaklar yaratilgan.

Ertakning muhim xususiyatlaridan biri uning hamisha xalq hayoti, kurashi, tarixi, ruhiy olami, dunyoqarashi, urf-odatlari bilan chambarchas bogʻlanishi, insonlarga axloqiy va maʼnaviy yoʻldosh boʻlib kelishidadir. Ertaklar insonning maʼnaviy va jismoniy kuchiga ishonch ruhi bilan sugʻorilgan boʻlib, ijobiy kuchlar tabiat va ijtimoiy hayotda oʻziga dushman boʻlgan kuchlarga qarshi kurashda doimo gʻolib chiqadi. Xalq ertaklarida ijtimoiy muhim masalalar odilona hal etiladi. Ertaklar sodda va tushunarli boʻlgani uchun har qanday kitobxonga tez yetib boradi. Oʻtmishda yaratilgan ertaklarda xalqchillik kurashi oʻzining haqqoniy badiiy ifodasini topgandir. Xalqning kelajakka boʻlgan ishonchi, adolatning adolatsizlik ustidan gʻalabasi, yoruglikning zulmatni yengishi, ozod va baxtiyor hayotga erishish gʻoyalari yorqin obrazlar orqali tasvirlangan.

Xalq ertaklari oʻz xususiyatlariga koʻra bir necha turga boʻlinadi: hayotiy ertaklar, hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli-afsonaviy ertaklar, ijtimoiy-maishiy ertaklar.

Xalq ertaklarida el-yurtni koʻz qorachigʻiday avaylab saqlovchi ajoyib qahramonlar ulugʻlanadi, ayollarning haq-huquqlari himoya qilinadi, uzoq masofalar yaqin qilinadi, kishilar xarakteridagi yaramas odatlar, nomaʼqul illatlar tanqid ostiga olinadi, mardlik, epchillik, dovyuraklik, mehnatsevarlik, halollik, vafodorlik, saxiylik gʻoyalari ulugʻlanadi.

Bu yoshdagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklarning hajmi qisqa, mazmuni sodda boʻladi. Avval eslatib oʻtganimizdek, bu yoshdagi bolalar hali olam nima ekanligini bilmaydilar. Shuning uchun ularga tavsiya etiladigan ertaklar tabiat, hayvonot olami, doʻstlik, mehnat ahli, jamoa, odob-axloq toʻgʻrisida boʻlishi foydadan xoli boʻlmaydi.

Bu davr bolalariga “Chivinboy”, “Qizgʻanchiq it”, “Tuyaqush bilan qoplon”, “Maqtanchoq quyon”, “Rostgoʻy bola”, “Arilarning gʻazabi”, “Tulki bilan turna”, “Sholgʻom”, “Qumursqa”, “Kaptar sovgʻasi” kabi ertaklarni oʻqib berish foydalidir.

Bogʻcha tarbiyachilari va ota-onalar oldidagi vazifalardan eng muhimi kichkintoylarni mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalashdir. Bolani yoshligidan boshlab bir ishga oʻrgatish, kichkinalik vaqtidanoq unga bir yumush berib, ish qilishga odatlantirish lozim. Unga beriladigan ish ahamiyatsiz, hatto “ish” nomi berishga loyiq boʻlmasa ham undan keladigan foyda juda katta. Chunki bunday ishlar mehnatni sevishga oʻrgatadi.

Bola bogʻchadaligidayoq oʻsib, ulgʻayib yashashning asosi ish, mehnat deb kamol topmogʻi zarur. Bogʻchada qilinishi kerak boʻlgan yumushlarni bolaning oʻzi erkin bajarsin, xatolari uchun oʻzini javobgar sezsin. Ishlaganda ham uning natijasini oʻylab, fikr yuritib, toʻgʻri ishlash uchun gʻayrat qilishga koʻniksin.

Ammo bu borada shu narsani ham taʼkidlab oʻtish kerakki, bu malakalar birdan hosil boʻlmaydi, balki asta-sekin yuzaga keladi. Lekin zaminni erta, bogʻchadan boshlab qoʻyish kerak. Bolada mehnat qilish malakasi vujudga kelsa, u ota-onasi, kattalarning koʻrsatib turishini kutib oʻtirmay, mehnatni oʻzi eplab ketaveradi.

Ishga oʻrganish va oʻrgatishda diqqat qilinadigan yana bir narsa har ishni oʻz vaqtida bajarishdir. Ishga odatlanish qancha muhim boʻlsa, ishni oʻz vaqtida bajarish shu darajada muhim, balki undan ham muhimroqdir. Har ishni oʻz vaqtida bajarmay, keyinga qoldirish koʻp ishlarning yigʻilib qolishiga, koʻpining yuzaki, sifatsiz ishlanishiga yoki butunlay qolib ketishiga sabab boʻladi. Shuning uchun har ishni oʻz vaqtida gʻayrat va matonat bilan bajarish lozimdir. Chunki dunyodagi barcha tirik narsalar harakatda boʻladi, intiladi va shu tufayli hayot uchun zarur boʻlgan narsalarga yetishadi. Hatto eng zaif hisoblangan arilar, chumolilar va qushlar ham intilishda boʻlib, yozda qish gʻamini yeydilar.

Bu yoshdagi bolalar hayvonlar oʻrtasidagi oʻzaro ahillik va doʻstlik kabi xislatlarni bilishni istaydilar. Hayvonot olamida doʻstga mehribonlik koʻrsatish, bir-biriga gʻamxoʻr boʻlish, yordam qoʻlini choʻzish bor ekanligi “Arslon bilan it”, “Tuyaqush bilan qoplon”, “Echki, qoʻy va boʻrilar” kabi ertaklarda beriladi. “Tuyaqush bilan qoplon” ertagiga nazar tashlaydigan boʻlsak, unda xuddi odamlar orasida boʻlganidek, hayvonlar oʻrtasida ham bir-birlariga yordam berish, ayniqsa, boshlariga kulfat tushganda yurakdan, samimiy koʻmaklashish gʻoyasi yotadi:

Qoplonning boshiga musibat tushibdi. Tomogʻiga katta bir suyak qadalib qolibdi. Dod-faryod qilibdi. Tuyaqush yordamga kelib:

– Osmonga qarab ogʻzingni ochib tur, men suyakni olib qoʻyay, – debdi qoplonga.

Qoplon osmonga qarab ogʻzini ochib turibdi. Tuyaqush uzun tumshugʻini qoplonning ogʻziga solib, tiqilib turgan suyakni sugʻurib tashlabdi.

Qoplonning koʻzlari ravshan boʻlib, oʻlimdan qutulibdi.

Folklorshunosligimizda baʼzan afsona va naql janriga xos xususiyatlar aralashtirib yuborilganligi kuzatiladi. Bunga, albatta, har ikkala janrning chegarasi va badiiyatiga xos xususiyatlarning hozirgacha ilmiy belgilab koʻrsatilmaganligi sabab boʻladi.

Xoja Abduxoliq Gʻijduvoniy haqidagi risoladan shunday parcha keltiriladi: “