Ma'lum guruhga oid so zlarni ifodalash uchun xitoy ieroglifida

Kalitlar
Ma'lum guruhga oid so zlarni ifodalash uchun xitoy ieroglifida
murakkab ieroglif tarkibida shu guruhni ifodalovchi belgilardan foy-
dalanildi va bular kalitlar yoki semantik determinativlar deb ataldi.
Masalan, o'simliklarga oid barcha so'zlar tarkibida * mu "daraxt"
belgisi bor.
Ma'lum buyumning yasalishida xom-ashyoning o*zgarishi bilan
shu so*zning kaliti ham o'zgaradi. Masalan, 抢 ieroglifi qurol-
aslaha so zini so zini ifodalaydi, fagat yog ochdan yasalganini. Za-
mon taraqqiyoti bilan qurollar metalldan yasala boshlandi va 木
"daraxt" kaliti jin kaliti bilan almashtirildi. Natijada, bugun qurol
ma'nosini ifodalovchi, bir xil oxangga ega ikkita so*z mavjud. Bu
so zlardagi ma' noviy farq esa kalitdan anglashiladi.
Kalit sifatida oddiy ierogliflardan foydalaniladi. Kalit va
fonetiklar miqdorining aniq hisobi turli manbalarda turlicha va bu
29
tilga ilmiy yondashuvlaming o'zaro farqlari bilan bog'liq. Shuni
takidlash kerakki, kalitlarni hisobga olib borish katta ahamiyatga ega,
zero lug'atlarda so zlami agnan kalitlarga garab joylashtirish qulay
hisoblanadi. mil. avv. I asrda Syuy Shen tomonidan tuzilgan
"shuowenjiezi" lug'atida ham ierogliflar 540 ta kalit boyicha tartib-
langan. VI asrda Gu Ye Van tomonidan tuzilgan "语篇
lug'atida 542 ta kalitdan, XI asrda taniqli davlat arbobi va olim Sima
Guan(1019-1086) tomonidan tuzilgan "*# leipian" 类篇 lug'atida shu
miqdordagi kalitlardan foydalanilgan. Vagt o tishi bilan til ustida katta
mehnat qilindi va kalitlar soni kamayib bordi.
Xitoy ieroglif tizimida muhim ahamiyat kasb etgan lug'at 1633-
yilda nashr etilgan "' 自会" lug'ati bo'lib, "zengzitong" nomi
bilan 1705-yilda ham bosilgan. Unda kalitlar soni 214 tagacha gis-
qartirilgan bo'lib, aynan shu kalitlar tizimi ommaviy qabul qilinib, to
bugungacha o'zgartirilmay foydalanib kelinmoqda. Ieroglif lug' atlari
ham shu kalitlar asosida tuzilib nashr etilmooda.