Maktabgacha yoshdagi

Nazorat savollari:

1. Bog‘cha yoshidagi bolalarda tafakkurning qaysi turlari 

rivoj lana  boshlaydi?

2.  Mantiqiy tafakkur necha yoshdan boshlab rivojlana bosh-

laydi? Nima uchun?

3. Bolalarning beradigan savollari juda qiziq bo‘lishiga 

sabab nima?

4. 

Tafakkurni umumlashtirish, taqqoslash, tasniflash 

xususi yatlariga misollar keltiring.

5.  Xulosa chiqarish turlari nimada ko‘rinadi?

6. Qanday ta’limiy mashg‘ulotlarda bolaning fiklash jara-

yoni  rivoj lanadi?

8.5.  Bolalarda nutqning rivojlanishi

Bola bog‘cha yoshiga yetgach, so‘z boyligining ancha ortishi 

bilan birga ayrim jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri ishlata 

boshlaydi, so‘z zaxirasi juda tez ortadi.

Bu yoshda bolaning nutqi faqat miqdor jihatidangina ortib 

bormay balki sifat jihatidan ham ancha takomillashadi. Masa-

lan: ilk yoshdagi bolalar ancha so‘z boyligiga ega bo‘lishlariga 

qaramay ayrim tovushlarni (r, l, y, sh, z kabi) yaxshi farqlay 

olmaydilar va shu tufayli so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz etadilar. 

Bundan tashqari, bog‘cha yoshidagi bolalar o‘z ona tillarining 

grammatik tuzilishini amaliy tarzda o‘zlashtira boshlaydilar.

So‘z boyliklari miqdor jihatidan bog‘cha yoshidagi bolalar-

ning hammasida bir xil bo‘lmaydi. Bog‘cha yoshidagi bolalar 

---

349

so‘z zaxirasining miqdori asosan bola tarbiyalanib o‘sayotgan 

oila ning madaniyatiga, ma’naviyatiga bog‘liqdir. Bir xil oilalar-

da bola nutqining o‘sishi bilan maxsus ravishda shug‘ullaniladi. 

Boshqa bir oilalarda esa bola nutqining o‘sishi bilan mutlaqo 

shug‘ullanmaydilar. Ana shuning natijasida bog‘cha yoshidagi 

bolalar so‘z zaxirasi o‘rtasida sezilarli farq yuzaga keladi. Agar 

ilk yoshdagi bolalarning nutqi asosan ular ayni shu chog‘da idrok 

qilib turgan narsalar va harakatlar bilan bog‘liq bo‘lsa, bog‘cha 

yoshidagi bolalarning nutqi hozir idrok qilib turgan narsalardan 

tashqari ilgari idrok qilingan narsalar hamda xayo liy narsalar 

bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun bolalar katta kishilar 

aytib yoki o‘qib bergan ertaklarni izchil ravishda qayta aytib be-

ra oladilar. Bu yoshda bolalar nutqni juda tez egallaydilar. Shu-

ning uchun ular o‘z ona tillarining grammatik tuzilishini ham 

faqat og‘zaki tarzda o‘zlashtiradilar. Bolalarning o‘z ona tillari 

grammatikasining ayrim tomonlarini o‘zlashtirishlari maktab 

bolala rining o‘zlashtirishlaridan batamom farq qiladi.

Bola yoshi

1 yosh

2 yosh

3 yosh

4–5 yosh 6–7 yosh

So‘z boyligi

8–12

25–400

1200–

1300

2500–

3000

4000–

5000

Bog‘cha yoshidagi bolalar grammatik qoidalarni o‘rganib 

yod larida saqlab qolmaydilar. Ular ot, fe’l, sifat, olmosh, suffiks, 

kelishik kabi grammatik kategoriyalarning borligini ham, nima 

ekanligini ham bilmaydilar. Shuning uchun ular grammatika-

ning juda ko‘p qo‘llaniladigan eng sodda qoidalarini kattalarning 

nutqlari orqali mazmunli o‘yinlarda taqlidiy yo‘llar bilan amaliy 

ravishda o‘zlashtira boradilar. Ma’lumki, nutq ning o‘sishi jarayo-

nida bolalar so‘z turkumlaridan otlarni tez o‘zlashtiradilar. Bun-

ga asosiy sabab shundaki, bolalar narsa larning nomlarini, otlarini 

o‘z nutqlarida ko‘proq ishlatadilar. O‘rta va katta yoshdagi bog‘cha 

bolalari otlarni ko‘plik, birlik, bo‘lishli, bo‘lishsiz shakllarda va 

turli kelishiklarda to‘g‘ri ishlata oladigan bo‘ladilar. Katta gu-

ruh bolalari so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz eta oladilar. Shuning uchun 

ular   o‘zlaridan kichik yoshdagi bolalar so‘zlaganlarida, «bunaqa 

deb bo‘lmaydi» deb ularning nutqlarini to‘g‘rilaydigan bo‘ladilar. 

---

350

Otlardan so‘ng bolalar so‘z turkumlaridan fe’llarni va sifatlar-

ni o‘zlashtira boshlaydilar. Fe’llarning shaxs qo‘shimchalarini 

osonlik bilan egallasalar ham, lekin fe’llarning zamonga qarab 

o‘zgarishini o‘zlashtira olmaydilar. Kichik guruh bolalarida tur-

mush taj ribasi juda oz bo‘lganligi tufayli ularda o‘tgan va kelasi 

zamon tushunchalar hali shakllanmagan bo‘ladi. Shuning uchun 

ular o‘z nutqlarida fe’llarning zamon qo‘shimchalarini almashti-

rib yuboradilar. O‘rta va katta guruh bolalari fe’lning zamonga 

qarab o‘zgarib borishini to‘g‘ri ishlatadigan bo‘ladilar. 

Nutq faqat boshqa odamlar bilan amalga oshiriladigan alo-

qa vositagina bo‘lib qolmay, balki u bolalar uchun xulq-atvorni 

boshqarish vositasi hamdir. Turli yoshdagi bog‘cha bolalari o‘z 

xulq-atvorlarini, ya’ni ma’lum ijtimoiy sharoitda o‘zlarini qan-

day tutishlarini tafakkur orqali o‘ylab idora qiladilar. Bunda 

nutq bi rinchi darajali ahamiyatga egadir. Odatda kichik yosh-

dagi bog‘cha bolalarining nutqlari ikkinchi bir odamga emas, 

balki o‘zlariga qaratilgan bo‘ladi. Masalan: «Anvar uxlaydi», 

«Anvarning qorni ochdi» deb gapiradilar. Bolalarning ana 

shunday o‘zlariga qaratilgan nutqi egostentrik nutq deb yuri-

tiladi. Katta yoshli bog‘cha bolalarida egostentrik, ya’ni o‘z-

o‘ziga qaratilgan nutq tugallanib normal holga keladi.

Shunday qilib, asosiy aloqa vositasi bo‘lgan nutq bola psixika-

sining taraqqiyotida benihoya katta rol o‘ynaydi. Bog‘chada va 

oilada to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan ta’lim-tarbiya va xususan, bog‘chada 

ona tilidan o‘tkaziladigan maxsus mashg‘ulotlar tufayli bola nut-

qini normal o‘stirish mumkin. Bola bog‘cha yoshining oxirgi 

bosqichiga kelganda og‘zaki nutqning hamma turlaridan erkin 

foydalana oladigan bo‘ladi. Bola nutqining bundan keyingi ta-

raqqiyoti maktabda, o‘qish jarayonida amalga oshiriladi.