Maktabgacha yoshdagi

3.  Plastiklik va kompensatsiya imkoniyati qonuni. Bu qonun 

asab tizimining plastiklik xususiyati bilan bog‘liqdir. Yosh bo-

la ijtimoiy munosabatlarga kirishar ekan u albatta ularni o‘ziga 

o‘zlashtiradi, taqlid qiladi. Natijada u aqliy tomondan shaklla-

nadi. Ta’lim-tarbiya sharoitida bolani, maktab o‘quvchisining 

psixikasini maqsadga muvofiq o‘zlashtirishning boy imkoniya-

ti asab tizimining ana shu plastikligiga asoslanadi. Plastiklik 

kompensatsiya (to‘ldiruvchanlik, tovon, badal) uchun ham yo‘l 

ochib beradi. Ba’zi psixik funksiyaning rivojlanishi zaif yoki 

nuqsonli bo‘lsa, uning faoliyatini zo‘r uyushganligi va aniqli-

gi bilan kompensatsiya qilish mumkin; ko‘rishdagi nuqsonlar 

qisman, eshitish analizatorining o‘tkir darajada rivojlanishi bi-

lan kompensatsiya qilinadi. Tarbiyachi va o‘qituvchilar bolaga 

ta’lim-tarbiya berish jarayonida psixik taraqqiyotning qonun-

lariga amal qilishlari va bolaning taraqqiyot xususiyatlarini bi-

lishlari maqsadga muvofiqdir.

Bola psixik taraqqiyotida biologik va ijtimoiy omillar

Bolalar psixologiyasi fanining asosiy maqsadi bola psixik ta-

raqqiyotini o‘rganishdan iborat ekan, bu masalani hal qilishda, 

uni tushuntirib berishda turli xil qarashlarni o‘rganish muhim-

dir. Inson shaxsining tarkib topishini tushuntirishga intiluvchi 

biogenetik va sotsiogenetik oqim XIX asrning ikkinchi yarmi-

da maydonga kelgan.

Bola psixik xususiyatlarining tug‘ma tabiati haqidagi 

ta’limot shu vaqtga qadar aksariyat psixologiya maktablari-

ning asosini tashkil etib kelmoqda. Biogenetik konsepsiyada 

inson psixikasi ning barcha umumiy va individual xususiyat-

---

234

lari tabiat tomonidan belgilangan, uning biologik tuzilishiga 

tenglashtirilgandir. Psixik rivojlanish esa nasliy yo‘l bilan azal-

dan belgilanib, inson organizmiga joylashtirilgan shu xususi-

yatlarning maromi ga yeti lish jarayonidan iborat deb ta’kidlaydi. 

Ma’lumki, nasliy xususi yatlar tug‘ma yo‘l bilan nasl dan-naslga 

tayyor holda beriladi, biroq shunday bo‘lishiga qaramay bu 

oqim namoyandalari inson shaxsi va uning barcha xususiyat-

lari «ichki qonunlar» asosida, ya’ni nasliy xususiyatlar negizida 

maydonga keladigan narsa, bio logik omillarga bog‘liqdir, deb 

ta’kidlaydilar. Biogenetik ta’limotda inson qobiliyatlarining 

rivojlanish darajasi taqdir tomonidan belgilanib qo‘yilganligini, 

bola imkoniyatlari va qobiliyatlarini maxsus testlar yordamida 

aniqlab, undan so‘ng ta’lim jarayonini uning irsiyat tomonidan 

belgilangan taraqqiyot darajasiga moslashtirish, ularning asliy 

iste’dod darajalariga qarab turli mavqedagi maktablarda tahsil 

olishi zarur deb ta’kidlanadi.

Amerikalik psixolog E. 

Torndayk bolalarning «tabiiy 

kuchlari» va «tug‘ma mayllar»ini psixik rivojlanishning ye-

takchi omili qilib ko‘rsatib, muhitning, ta’lim-tarbiyaning 

ta’siri ikkinchi darajali dir, deb aytadi.

Avstraliyalik psixolog K. Byuler bolalarning faqat aqliy ta-

raqqiyotigina emas, balki axloqiy rivojlanishi ham nasliy to-

mondan belgilangandir, deb ta’kidlaydi.

Amerikalik pedagog va psixolog D. Dyui, inson tabiati-

ni o‘zgartirib bo‘lmaydi, odam ehtiyojlari va psixik xususiyat-

lari bilan tug‘iladi. Bu ehtiyojlar va psixik xususiyatlar tarbiya 

jara yonida namoyon bo‘lib, ba’zida o‘zgarishi tarbiyaning miq-

dorini belgilab beruvchi mezondir, deb hisoblaydi.

Inson shaxsining tarkib topishini o‘rganish davomida yuzaga 

kelgan yana bir ta’limot – sotsiogenetik konsepsiya – qobiliyat-

larning taraqqiyotini faqat tevarak-atrofdagi muhitning ta’siri 

bilan tushuntiradi. K. Gelvetsiyning ta’limotiga ko‘ra, barcha 

odamlar aqliy va axloqiy rivojlanishi uchun tug‘ilishidanoq 

mutlaqo bir xil tabiiy imkoniyatga ega bo‘ladilar. Shuning 

uchun odamlarning psixik xususiyatlaridagi farq faqatgina 

muhit va tarbiya ning turlicha ta’sir qilishi bilan vujudga kela-

di, deb tushuntiriladi. Bu nazariyani xorijiy mamlakatlardagi 

---

235

hozirgi turli namoyandalari psixikaning rivojlanishida ijtimoiy 

muhitning g‘oyat darajada muhim roli borligini e’tirof etadilar. 

Inson shaxsining tarkib topishini o‘rganish davomida yu-

zaga kelgan sotsiogenetik konsepsiya fanda eksperimentlar-

ning rivoj 

lanishi bilan bog‘liqdir. Ma’lumki, XVII asrning 

oxi ri va XVIII asrning boshlarida hammaning diqqat-e’tibori 

mo‘jizakor tajri 

baga qaratilgan edi. Bu hodisa inson shax-

sining tarkib topishi masalasiga ham ta’sir qilmay qolmaydi. 

Angliyalik olim Djon Lokk dunyoga kelgan yangi chaqaloq 

bola ning ruhini top-toza doskaga, taxtaga o‘xshatadi. Uning 

fikricha, bolaning top-toza taxta tarzidagi ruhiga nimalarni 

yozish mutlaqo katta odamlar ixtiyoridadir. Shuning uchun 

bolaning qanday odam bo‘lib ye tishishi, ya’ni unda qanday 

shaxsiy fazilatlarning tarkib topishi bola hayotdan oladigan 

tajribaga, o‘zgalar bilan muloqot jarayonida oladigan hayotiy 

tushuncha va tasavvurlariga bog‘liqdir, deb ta’kidlaydi.

Bu masalalarni tahlil etgan har ikkala yo‘nalishning namo-

yandalari, o‘z manfaatlarining tashqi jihatdan bir-biriga qara-

ma-qarshi bo‘lishiga qaramay, insonning psixik xususiyatla rini 

biologik va ijtimoiy omillar ta’sirida avvaldan belgilangan va 

o‘zgarmas narsa, deb e’tirof etadilar.

Ma’lumki odam shaxs sifatida muntazam qandaydir faoli-

yatda tarkib topib boradi, rivojlanadi, uning faolligi namo-

yon bo‘ladi. Bolaning psixik jihatdan taraqqiy etishida biologik 

(nasliy), ijtimoiy, uzoq vaqt davomida beriladigan ta’lim-tar-

biya va bolaning shaxsiy faolligi ta’siri muhim o‘rin egallaydi.

Psixologiya fani zamonaviy ta’limotga asoslangan holda in-

son shaxsining tarkib topishini asosan uchta omilning ta’siriga 

bog‘liqligini dalillar asosida izohlab beradi. Nasliy yo‘l bilan 

odamga to‘g‘ridan to‘g‘ri bir qator tashqi alomatlar, tashqi xu-

susiyatlar o‘tishi mumkin. Masalan, bolalar o‘z ota-onalari-

ning tashqi jismoniy belgilarini, ya’ni bo‘y-bastini, ko‘zi va so-

chining rangini, yuz tuzilishi va shu kabilarni nasliy yo‘l bilan 

meros qilib oladi. Bolaning psixik taraqqiyotiga xos xususiyat-

lar nasliy yo‘l bilan tug‘ma ravishda to‘g‘ridan to‘gri berilmay-

di. Lekin bundan nasliy xu susiyatlarning psixik taraqqiyotga 

mutlaqo aloqasi yo‘q, degan ma’no kelib chiqmaydi. Nasliy xu-

---

236

susiyatlarning psi xik taraqqiyotga taalluqliligi shundaki, ayrim 

psixik jarayon yoki psixik xususiyatlarning anatomik-fiziologik 

nishonalari naslga o‘tadi. Lekin psixik taraqqiyot bilan bog‘liq 

bo‘lgan ana shunday anatomik-fiziologik nishonalar odamga 

imkoniyat tarzida beriladi. Har qanday imkoniyat ham ro‘yobga 

chiqavermaydi. Ijtimoiy muhit va ta’lim-tarbiya tizimi noto‘g‘ri 

olib borilsa, imkoniyat tarzidagi la yoqatlar qobiliyatga aylan-

may yo‘qolib ketishi mumkin.

Demak, odamga imkoniyat tarzida beril gan nasliy xususi-

yatlarning o‘zi tegishli muhit bilan bog‘lanmasa, bola psixik 

taraqqiyotida deyarli biron hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘la 

olmaydi.

Bola tug‘ilgan kunidan boshlaboq ijtimoiy muhitda, ya’ni 

odamlar qurshovida yashay boshlaydi. Ijtimoiy muhit deganda 

biz dastavval oila muhitini tushunamiz. Lekin «muhit» tushun-

chasi ikki xil ma’noda ishlatiladi. Keng ma’nodagi «muhit» 

so‘zi odamning butun mamlakati, Vatani bilan bog‘liq bo‘lgan 

ha yot sharoiti bo‘lsa, tor ma’nodagi «muhit»da asosan odam-

ning oilaviy turmush sharoiti va oila tevarak-atrofidagi ijtimoiy 

hayot  tu shuniladi.

Bolaning psixik jarayonlari (id roki, xotirasi, tafakkuri, xa yoli 

va shu kabilar) va shaxsiy sifatlari (qiziqishlari, qobiliyati, mala-

ka va odatlari, xarakteri va h.k.) tug‘ma ravishda be rilmaydi. 

Odamning, shu jumladan, bolaning barcha psixik jara yonlari 

va shaxsiy sifatlari konkret ijtimoiy sharoitning ta’siri tufayli 

individual hayoti davomida yuzaga keladi. Bunda eng muhim 

omil oiladir. Oila hayotining umumiy turmush tarzi bola psixi-

kasining taraqqiy etishiga ta’sir etmasdan qolmaydi.

Bola o‘z tabiatiga ko‘ra juda ham taqlidchan bo‘ladi. Taqlid-

chanlik bola psixikasi taraqqiyotini belgilovchi omillardan 

biri dir. Bola har doim o‘z oilasidagi katta odamlar qurshovi-

da yashar ekan, u hamisha ana shu o‘ziga yaqin odamlar ning 

xatti-ha rakatlariga taqlid qiladi. Taqlid qilish orqali har xil in-

soniy munosabatlar va fazilatlarni o‘ziga sekin-asta singdi rib 

bo radi. Tashqi muhitning, ya’ni oila muhitining bola psixi-

kasiga ta’siri nutq (til) taraqqiyotida juda yaqqol ko‘rinadi. Bo-

la tug‘ilishidan boshlab qanday nutq turi muhitida yashasa, 

---

237

ana shu tilda gapiradigan bo‘ladi. Bola o‘sgan sari muhit doi-

rasi ham kengaya boradi. Ijtimoiy muhit (dastavval oila, hovli, 

ko‘cha, mahalla)dan sekin-asta kengaya borib, shahar, respub-

lika va butun mamlakat miq yosiga o‘tadi. Ana shunga mos ra-

vishda ijtimoiy muhitning bolaga ta’siri manbalari ham borgan 

sari kengaya va ko‘paya boradi. Bola oila doirasidan tashqariga 

chiqqanidan so‘ng unga o‘zgalar ham ta’sir eta boshlaydi. Bola 

endi faqat o‘z oilasidagi katta odam larning xulq-atvori va xat-

ti-harakatlarigagina emas, balki yaqin atrofidagi boshqa odam-

larning, o‘z tengqurlari ning xulq-atvorlari va xatti-harakatlari-

ga ham taqlid qila boshlaydi. Ana shu tariqa ijtimoiy muhit 

bolaning psixikasiga bo‘lgan ta’sirini kengaytira boradi.

Shunday qilib, ijtimoiy muhit bolalar psixikasi ning taraq-

qiyotiga faol ta’sir etadigan eng muhim omillardan biri bo‘lib, 

uning o‘zgarishi bola psixikasining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.