Maktabgacha yoshdagi

Diqqatning buzilishi. Diqqatning salbiy jihatlaridan biri pari-

shonxotirlikdir. Parishonxotirlik bu diqqatning kеrak bo‘lganida 

boshqa obyеktga tеz ko‘chmasligidir. Parishonxo tirlik holati-

da odamning ongi muayyan yo‘nalishga ega bo‘lmaydi, balki 

bir predmetdan boshqasiga ko‘chib turadi, ya’ni tarqoq bo‘ladi. 

Pari shonxotirlikni 2 xil ma’noda qo‘llash mumkin:

1. Diqqat umumiy barqarorlikning natijasidir.  Ixtiyoriy diq-

qatning sustligi, noto‘g‘ri tarbiya (bolani erkalatib yuborish, ja-

zolanmasdan qolishi va h.k.) shakli bo‘lishi mumkin. Bu kichik 

yoshdagi bolalarga xos bo‘lib nerv sistemasining zaiflashuvi yo-

ki qattiq toliqish, qoniqib uxlamaslik va shu kabilar natijasidir. 

Katta yoshdagi kishilarda ham parishonxo tirlikning bu xili yuz 

be rishi mumkin. Qunt bilan ishlashga odatlanmagan odamda 

ham bu xildagi parishonxotirlik paydo bo‘ladi.

2. Kishi diqqati biron narsa bilan band bo‘lib boshqa nar-

sani sezmagan paytda sodir bo‘ladigan parishonxotirlik. Bu 

ko‘proq yozuv chilarda, olimlarda uchraydi. Masalan, yozuv-

chi o‘z fikriga astoydil bеrilganligi sababli atrofidagi narsa-

larni, hatto yonidagi odam unga murojaat qilayotganini ham 

---

108

sеzmaydi.  Ta’lim jarayonini puxta uyushtirish bolalar diqqati-

ni shakllantirish ning muhim shartidir. Diqqat ta’limning mu-

vaffaqiyatli shartlaridan biri bo‘lgani uchun ham uni shakllan-

tirish shu jarayonning o‘zida yuz bera di. Bolalar diqqatining 

jalb etilishi tarbiyachi nutqining xususiyatlariga, uning aniqli-

gi, ifodaliligi, sur’ati, intonatsiyasi va boshqalarga bog‘liqdir. 

Ovozning me’yordagi baland-pastligi, mashg‘ulot davomi-

da mazmunga qarab o‘zgarib turishi diqqatning bir narsa-

ga qaratilishiga yordam beradi. Baland ovoz tinglovchilarni 

zo‘riqtirgani kabi o‘ta ohista nutq ham bolalarni toliqtiradi.

Diqqatni jalb etishda ko‘rgazmali va texnik vositalarni 

qo‘llash (rasmlar, tabiiy va mum nusxalar, jadvallar, texnika 

vositalari, slayd-shou va h.k.) katta ahamiyat kasb etadi. Bir 

xildagi ijodiy bo‘lmagan ish diqqatning to‘planishini susayti-

radi, barqarorligini pasaytiradi. Mashg‘ulotlarni to‘g‘ri tashkil 

etish, zarur shart-sharoitlar mavjudligi barqaror diqqatni 

saqlaydi, sinchkovlik va ziy raklik odatlarini hosil qiladi. Jon-

li, jadal suratli mashg‘ulotlar diqqatni yaxshiroq safarbar etadi. 

Haddan ziyod tez sur’at chog‘ida, shoshish oqibatida «diqqat-

ning noto‘g‘ri jalb etilishi» sodir bo‘ladi, sekin sur’atlar bolani 

chalg‘itadi. Bolalar diqqatini barqaror saqlashda tarbiyachining 

izchil va muntazam talabchanligi muhim rol o‘ynaydi.

Diqqatni ma’lum obyektga yo‘naltirishda ko‘rishga nisbatan 

eshitish qiyinchilik tug‘diradi. Bolalar diqqatining yosh va in-

dividual xususiyatlarini hisobga olish ta’lim-tarbiya jarayoni-

ni muvaffaqiyatli amalga oshirishning muhim shartidir. Masa-

lan, diqqatni yetarli darajada obyektga to‘play olmaslik aqliy 

faoliyatning yetarli emasligiga, o‘qish faoliyatida ko‘nikma, 

malakalarning shakllanmaganligiga bola irodasi 

ning kuch-

sizligi sabab bo‘ladi. Tashqi belgilar – yuz ko‘rinishining 

o‘zgacha ifodasi, ni 

gohning qaratilganligi, gavdaning bi-

roz oldinga intilganligi, peshona salgina tirishgan, lablar bir-

biriga yopishganligiga qarab bola diqqatining yo‘nalganlik va 

to‘planganligini aniq 

lash mumkin. Bolaning mashg‘ulotga 

nis batan loqaydligini ham tashqi ko‘rinishiga qarab ahiqlash 

mumkin. Ba’zan bola tarbiyachi nazarida chalg‘igan bo‘lib 

tuyilsa ham, lekin savollarga erkin javob berishi mumkin.

---

109

Barqarorlik

Ko‘lami

DIQQAT TURLARI

Ixtiyoriy A+B

a. Maqsad

b. Irodaviy zo‘riqish

Ixtiyorsiz

Ixtiyoriydan 

so‘nggi

Tashqi

Ichki

Faolligiga ko‘ra

Obyektiga ko‘ra

To‘planish

Individual

Guruhiy

Jamoaviy

Faoliyat shakli-

ga ko‘ra

Taqsimlanish

Ko‘chirish

DIQQAT 

XUSUSIYATLARI

DIQQAT

Ongning narsa, hodisa yoki faoliyatga qaratilishi hamda 

to‘planishi diqqat deb ataladi.

---

110