Maktabgacha yoshdagi bolalarga jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzining shakllantirish metodlarining ilmiy va nazariy asoslari

I. BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA JISMONIY RIVOJLANISH VA SOG’LOM TURMUSH TARZINING SHAKLLANTIRISH METODLARINING ILMIY VA NAZARIY ASOSLARI
1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarga jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzining shakllantirishni metodi holatlari va taxlillari
Ma'lumki, bola unga kattalarning bevosita ta'siri natijasida, mustaqil faoliyat jarayonida, shuningdek, atrof-muhitdan olayotgan axborotlari ta'sirida rivojlanadi. Bolalar ko'p o'yinchoq o'ynaydilar, harakatlanadilar va shu bilan birga atrofdagi voqealarni qiziqish bilan kuzatadilar, suratlarni tomosha qiladilar, turli sabablaryuzasidan ota-onalariga murojaat qilib, ularning topshiriqlarini bajaradilar.
3 yoshdan 6 yoshgacha - maktabgacha bo'lgan davr rivojlanishga ontogenetik imkoniyatlarning to'xtovsizligi orqali amalga oshiriladigan umumiy sensitivlik nuqtai nazaridan ilk go’daklik davrining to'g'ridan-to'g'ri davomi hisoblanadi. Bu davrda bolada barcha harakat ko'nikmalari rivojlanib, takomillashishda davom etadi, biroq uning tevaragini o'rab turgan olam bilan muloqoti hozircha cheklangan. Asta-sekin bolalar mustaqil bo'la boradilar, ularning organizmi mustahkamlanadi, harakatlari ancha aniq, ishonchli, tezkor bo'ladi. Uy ro'zg'or buyumlari, o'yinchoqlar bilan bajariladigan harakatlarning takomillashuvi xayotiy tajribaning boyishiga yordam beradi. Harakatlaryanada aniq, ongli, maqsadli bo'lib qoladi.
Emish davri - bir yoshgacha bo’lgan davr. Markaziy asab tizimi faoliyati takomillasha boshlaydi; shartli reflekslar ishga tushadi, harakatlar shakllanadi, bo'y va og’irliktez orta boradi.
Maktabgacha yoshdan oldingi davr -1 yoshdan 3 yoshgacha. Bo'y o'sishi bir oz sekinlashadi, harakat ko'nikmalari takomillashadi; nutq shakllanadi; bola ayrim gigienik ko'nikmalarni egallaydi.
Maktabgacha bo'lgan davr - 3 dan 7 yoshgacha. Undan avvalgi davrdagi kabi u bo'y o'sishining bir oz sekinlashuvi bilan tavsiflanadi. Bola ortiqcha og’irlikni yo'qotadi, uning mushaklari mustahkamlanib, skeleti kuchli rivojlanadi. Maktabgacha davr oxiriga kelib sut tishlarining almashinishi boshlanadi. Bola kattalar eydigan ovqatga o'tadi, kasalliklarga tez chalinmaydigan bo'ladi.
3-6 yoshli bolalarning rivojlanishi. Maktabgacha davrda go'yo sog'lomlik va to’laqonli jismoniy rivojlanishning poydevori qo'yiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda tana hali etarlicha turg'un emas, harakat imkoniyatlari ham cheklangan. Ularning asab tizimi tez rivojlanadi, skeleti o'sib, mushak tizimi mustahkamlanadi, harakatlar takomillashadi. Diqqat ancha barqarorlashib, bolalar eng sodda mehnat ko'nikmalarini egallay boradilar. Gavdaning umumiy statik beqarorligi hamda dinamik imkoniyatlari cheklanganligi 3-4 yoshli bolalarga xos bo'lib, bu yoshdagi bolalarda gavdaning yuqori qismi, elka sathi mushaklari va bukuvchi mushaklar nisbatan yaxshi rivojlangan, 3-4 yoshli bolalarda harakatlar etarlicha muvofiq bo'lmagani holda harakat faolligi
Kichik maktab yoshidagi bolalar yurish paytida hali aniq harakatlana olmaydilar: ular ritmik tarzda yugurolmaydilar, tez-tez muvozanatni yo'qotib yiqiladilar. Ularning ko'pchiligi pol yoki erdan yaxshi itarila olmaydilar, oyoq kaftiga to'la tayanib yuguradi. Ular o'z tanalarini hatto arzimas balandlikka ham ko'tara olmaydilar, shuning uchun balandlikka to'siqlar osha hamda biroyoqlab sakrashlarni bajarishga qiynaladilar. Bu davrda maktab yoshidagi bolalar qiziqish bilan koptok o'ynaydilar, lekin hali ularning harakatlari o’zaro muvofiqlashmagan, ko'z bilan mo'ljal olish rivojlanmagan: ularning koptokni ilib olishlari qiyin. Bolalar har turli harakatlardan tez toliqadilar, chalg'iydilar.
4,5-5 yoshlarga kelib bolalarning harakatlari ancha muvofiqlashib qoladi, ular sakrash. to'siqlar osha sakrab o’tish, to'pni ilish ko’nikmalarini o’zlashtiradilar. 6 yoshlilarda engillik paydo bo'lib, yugurish ritmi barqarorlashadi, yon tomonga tebranishlar kamayadi, ular balandlikka, uzunlikka, to’siqlar osha sakraydilar, koptokni nishonga urishni o'zlashtiradilar, ko'z bilan mo'ljal olish kuchayadi. Katta maktab yoshidagi bolalarning kichiklarga qaraganda gavdasi baquvvat, mushaklari mutanosib rivojlangan. Yurish va yugurish chog'idagi asosiy harakatlari asta-sekin avtomatik darajasiga etadi, harakatlar muvofiqligi kuchayadi, qo'l mehnatiga qobiliyat sezilarli darajada ortadi. Turg'unlik ortgani uchun oddiy muvozanat mashqlarini, chaqqonlik bilan yugurishni amalga oshirish osonlashadi. Bolalar chidamliroq bo'la boradilar, biroq ular dastlabki holatlarini tez-tez o'zgartirib, rang-barang harakatlarni bajarishlari lozim. Bu yoshda ularning faoliyati asta - sekin mazmun bilan boyib, ongliroq bo'la boradi.
Masalan, agar katta odamning tomir urishi bir daqiqada 70-74 zarbaga teng bo'lsa, maktabgacha yoshdagi bolada o'rtacha 90-100 zarbani tashkil etadi. Yurak asab boshqariluvi takomillashgan emas, shuning uchun uning qo'zg'alishi tez, qisqarishlar ritmi osongina buzilishi mumkin, jismoniy yuklama ostida yurak mushagi ancha tez toliqib qoladi. Lekin faoliyat o'zgarishi bilan bolaning yuragi tez tinchlanib, o'z kuchini tiklab oladi. Shuning uchun ham bolalar bilan shug'ullanganda jismoniy mashqlarning xilma-xilligiga e'tibor berish: harakatli o’yinlarni birmuncha tinch sur'atli o'yinlar bilan navbatlash va bolaga tez-tez qisqa muddatli dam olish tanaffuslari berib turish lozim.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda 3 yoshgacha bo'lgan bolalarga nisbatan asabtizimi yaxshiroq rivojlangan bo'ladi. Bu davrda bosh miyada asab hujayralarining etilishi jarayoni nihoyasiga etadi, bosh miya tashqi ko'rinishi va og'irligiga ko'ra katta odam miyasiga yaqinlashib qoladi, biroq asab tizimi hali ancha kuchsiz bo'ladi. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarning o’ta ta'sirchanligini hisobga olish, ularga nihoyatda ehtiyotlik bilan muomala qilish: uzoq muddatli, og’ir yuklamalar bermaslik, haddan ortiq toliqtirmaslik kerak, chunki bu yoshda ta'sirlanish jarayonlari tormozlanish jarayonlaridan ustun bo'ladi.
Bolalarda yetti yoshgacha, garchi ularda qon bilan ta'minlanish kattalarnikidan yaxshiroq bo'lsa-da, suyaklarning shakllanish jarayonlari tugallanmaydi. Skeletda tog'aysimon to'qimalar ko'p bo'lib, shu tufayli uning keyingi rivoji ro'y beradi; ayni vaqtda suyaklarning yumshoqligi ham shu bilan tushuntiriladi. Mushak to’qimasining o'sishi asosan mushak tolalarining yo'g'onlashishi hisobiga yuz beradi.
Mazkur davrda uzoq muddat bir xil vaziyat saqlab turilsa yoki bir turli harakatlar bajarilaversa, tez toliqish kuzatiladi.
7 yoshgacha o'pka to’qimasining tuzilishi hali to'la rivojlanmagan holda bo'ladi; burun yo'llari, traxeya va bronxlar nisbatan tor, shu sababli o'pkaga havoning kelishi biroz qivinroq: qovurg'alar birmuncha qiyaroq, diafragma yuqoriroq joylashgan, shuning uchun nafas olish harakatlari amplitudasi katta emas. Bola kattalarga nisbatan yuzaki va ancha tez-tez nafas oladi: 3-4 yoshli bolaning nafas olish sur'ati - bir daqiqada 30 marta, 5-6 yoshda - 25 marta, kattalarda 16-18 marta. Bolalarning yuzaki nafas olishi o'pkada havo aylanishining nisbatan yomon bo'lishi, havoning o'pkada bir oz turib qolishiga olib keladi, o'sayotgan organizm esa to'qimalarning kislorod bilan etarlicha ta'minlanishini talab qiladi. Aynan shuning uchun ham ochiq havoda o'tkaziladigan jismoniy mashqlar juda muhim bo'lib, ular havo almashinishini faollashtiradi. 3- 4 yoshli bolalarda o'pkaning tiriklik sig’imi (O'TS) 400- 500 sm³ ni, 5-6 yoshda esa 800-900 sm³ ni tashkil etadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning yurak-qon tomir tizimi faoliyati o'sayotgan organizmning talablariga yaxshi moslashgan, to'qimalarning qon bilan ta'minlanishiga bo'lgan kuchli ehtiyoj osonlik bilan qondiriladi, chunki bolaning tomirlari kattalarnikiga nisbatan kengroq bo'lib, ulardan qon erkinroq oqib o'tadi. Bola organizmidagi qon miqdori kattalarnikiga nisbatan ko'proq, uning tomirlar bo'ylab o'tadigan yo'li qisqaroq. Masalan, agar katta odamning tomir urishi bir daqiqada 70-74 zarbaga teng bo'lsa, maktabgacha
Bolaga tug'ilganidayoq, uning qoniga alohida rivojlanishning irsiy dasturlari tomonidan joylashtirilgan jismoniy imkoniyatlarning tegishli yig'indisi ato etilgan bo'ladi. Organlar, organizm tuzilmalarining biologik etilishi davomida shaxsiy imkoniyatlar rivojlanib, insonning har-xil jismoniy xususiyatlarini belgilaydi.
E.A Pimonova (1990), L.V Karmanova va boshqalar (1992) bergan ma’lumotlarga ko’ra, so’nggi 20 yil mobaynida bolalarning jismoniy rivojlanishida qayd etilgan umumiy ijobiy yo'nalishlar (gavdaning barcha o'lchamlari kattalashuvi) fonida ularning harakat tayyorgarligida sezilarsiz o'sish kuzatiladi, bir qator ko'rsatkichlar esa (tezkorlik, tezlik-kuch, imkoniyatlari) ancha pasayadi.
Shunga qaramay, mutaxassislar, jismoniy sifatlarni maqsadli tarbiyalash aynan maktabgacha davrda boshlanishi kerak, deb hisoblaydilar (Vavilova E.N.,
1974,1980; Kistyakovskaya M.Yu., 1980; Volkov A.V., 1981; Vilchkovskiy E.S., 1983).
Bolalar va o'smirlar harakat faolligi sifat jihatlarini rivojlantirishning fiziologik omillari mushaklar hamda vegetativ organlar faoliyatining boshqarilishini takomillashtirishda namoyon bo'ladi. Qisqa muddatli, tezkorlik va kuch harakatlarida asab-mushaktizimi faoliyati boshqaruvini yaxshilashga ko’proq ahamiyat beriladi. Birmuncha uzoq muddatli faoliyatda harakat funktsiyalarini takomillashtirish bilan birga vegetativ funktsiyalarni muvofiqlashtirish ham jiddiy ahamiyat kasb etadi.
Biroq bolalar va o’smirlar organizmining kuch, tezlik va chidamlilik ko'rsatkichlari yaxshilanishini belgilaydigan
V.M.Zuev (1992) tadqiqotlarida qo'lga kiritgan ma'lumotlar muallifga maktabgacha bo'lgan davrturli jinsli bolalarda asosiy o'lchamlari bo'yicha harakatlar aniqiigining notekis va har xil muddatli rivojianishi bilan tavsiflanishi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Tajriba qizlarning besh va olti yoshlarda, o'g'il bolalarning esa etti yoshga kelib makoniy aniqlikqa oid topshiriqlarni bajarishda ustunroq ekanligini ko'rsatdi. Besh va olti yoshga o'tgan o'g'il bolalarda harakatning vaqt o'lchamini takrorlash aniqligi qiz bolalarnikiga nisbatan yuqoriroq, etti yoshli o'g'il bolalar esa tengdosh qizlarga nisbatan topshiriqni yomonroq uddaladilar.
Qizlarning barcha yosh guruhlarida harakatning dinamik xususiyatini takrorlash aniqligi o'g'il bolalardagiga karaganda yuqoriroq.
Maktabgacha bo'lgan davrda jismoniy sifatlarning rivojlanish dinamikasiga xosjinsiy tafovutlarni qayd etar ekanlar, olimlar mazkurtafovutlarning kattaliklari hamda ishonchliligi xususidagi savolga uzil-kesil javob bermaydilar.
Ayrim tadqiqotchilar asosiy harakat sifatlarining rivojlanish darajasi bobida o'g'il bolalarning qizlarga nisbatan ustunligi haqida fikr yuritib, bolalarga jismoniy tarbiya jarayonida tabaqalashtirib yondashish zarurligini ta'kidlaydilar (Ts.V.Kakabadze, 1971;
Z.I.Kuznetsova, va b., 1974; A.E.Lyubomirskiy, 1979) boshqalari etti yoshgacha o'g'il bolalar va qizlarning jismoniy sifatlari rivojlanish darajasidagi farq u qadar jiddiy emas, uni jismoniy tarbiya vositalarini tanlashda e'tiborga olish shart emas, deb hisoblaydilar
T.Yu.Logvinaning (1991) fikricha, 5-6 yoshli bolalarda kuch, chidamlilik, egiluvchanlik, makonda mo’ljal olish kabi sifatlar eng kuchli namoyon bo'ladi, asosan o'g'il bolalarda ushbu ko'rsatkichlar qizlarga nisbatan yuqoriroq.
Etti yoshda muntazam mashg'ulotlarda harakatlar muvofiqligi etakchi sifat bo'lib qoladi (A.I.Kozlov, 1964; L.I.Penzullaeva, 1972; G.M. Kasatkina, 1982). Shuninadek. turli muvofiqlash (koordinatsiya) qobiliyatlarining eng jadal rivojlanish davri 4-5 yoshlar orasi ekanligi to'g'risida ma'lumotlar bor (T.I.Osokina, 1983; 1986; L.T.Mayorova, 1988; V.M.Zuev, 1982 va b.)
Bunda harakatlarni takrorlash, tabaqalashtirish (differentsiatsiyalash) hamda ularning o'lchamalarini olish qobiliyatlarining ko'rsatkichlari bo'yicha o'g'il va qiz bolalar orasidagi jinsiy tafovutlar ahamiyatsiz, ya'ni jiddiy emas. Boshqa ko'rsatkichlar (vaqt tanqisligi sharoitida harakat faoliyatini tez o'zgartirish maqsadida mo'ljal olish qobiliyatlari) bo'yicha etti yoshli o'g'il bolalar shu yoshdagi qizlardan o'zib keta boshlaydi. Biroq harakatlarni muvofiqlash qobiliyatlarining ko'pgina ko'rsatkichlari bo'yicha o'g'il bolalarning yakqol ustunligi faqat 13-14 yoshlarga kelib ko'zga tashlanadi.
V.M.Zuev (1992) tadqiqotlarida qo'lga kiritgan ma'lumotlar muallifga maktabgacha bo'lgan davr turli jinsli bolalarda asosiy o'lchamlari bo'yicha harakatlar aniqiigining notekis va har xil muddatli rivojianishi bilan tavsiflanishi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Tajriba qizlarning besh va olti yoshlarda, o'g'il bolalarning esa etti yoshga kelib makoniy aniqlikqa oid topshiriqlarni bajarishda ustunroq ekanligini ko'rsatdi. Besh va olti yoshga o'tgan o'g'il bolalarda harakatning vant o'lchamini takrorlash aninlini ni7 holalarnikina
T.Yu.Logvinaning (1991) fikricha, 5-6 yoshli bolalarda kuch, chidamlilik, egiluvchanlik, makonda mo’ljal olish kabi sifatlar eng kuchli namoyon bo'ladi, asosan o'g'il bolalarda ushbu ko'rsatkichlar qizlarga nisbatan yuqoriroq.
Etti yoshda muntazam mashg'ulotlarda harakatlar muvofiqligi etakchi sifat bo'lib qoladi (A.I.Kozlov, 1964; L.I.Penzullaeva, 1972; G.M. Kasatkina, 1982). Shuninadek. turli muvofiqlash (koordinatsiya) qobiliyatlarining eng jadal rivojlanish davri 4-5 yoshlar orasi ekanligi to'g'risida ma'lumotlar bor (T.I.Osokina, 1983; 1986; L.T.Mayorova, 1988; V.M.Zuev, 1982 va b.)
Bunda harakatlarni takrorlash, tabaqalashtirish (differentsiatsiyalash) hamda ularning o'lchamalarini olish qobiliyatlarining ko'rsatkichlari bo'yicha o'g'il va qiz bolalar orasidagi jinsiy tafovutlar ahamiyatsiz, ya'ni jiddiy emas. Boshqa ko'rsatkichlar (vaqt tanqisligi sharoitida harakat faoliyatini tez o'zgartirish maqsadida mo'ljal olish qobiliyatlari) bo'yicha etti yoshli o'g'il bolalar shu yoshdagi qizlardan o'zib keta boshlaydi. Biroq harakatlarni muvofiqlash qobiliyatlarining ko'pgina ko'rsatkichlari bo'yicha o'g'il bolalarning yakqol ustunligi faqat 13-14 yoshlarga kelib ko'zga tashlanadi.
V.M.Zuev (1992) tadqiqotlarida qo'lga kiritgan ma'lumotlar muallifga maktabgacha bo'lgan davr turli jinsli bolalarda asosiy o'lchamlari bo'yicha harakatlar aniqiigining notekis va har xil muddatli rivojianishi bilan tavsiflanishi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Tajriba qizlarning besh va olti yoshlarda, o'g'il bolalarning esa etti yoshga kelib makoniy aniqlikqa oid topshiriqlarni bajarishda ustunroq ekanligini ko'rsatdi. Besh va olti yoshga o'tgan o'g'il bolalarda harakatning vant o'lchamini takrorlash aninlini ni7 holalarnikina
Biroq bolalar va o'smirlar organizmining kuch, tezlik va chidamlilik ko'rsatkichlari yaxshilanishini belgilaydigan funktsiyalarining fiziologik boshqarilishini yaxshilashda eng muhim o'rinni asab tizimi, ayniqsa, mushak zo'riqishlarida organizmning funktsiyalari yaxshilanishini ta'minlovchi aloqalarning shaklanishi egallaydi.
Shunday qilib, bolalik davrida kuch, tezlik va chidamlilikning o’zaro aloqadorligiga oid turli-tuman shakllarni belgilovchi fiziologik mexanizmlar ham xilma-xildir. Shartli-reflektor omillar muhim ahamiyatga ega. Mashg'ulotlar davomida biroryo'nalishdagi kuch, tezlik yoki chidamlilikni rivojlantiruvchi harakatlar uchun markaziy asab tizimida mushaklar hamda vegetativ organlar ishini dasturlashtirishning ma'lum shakllari yuzaga keladi.
Bolaning asosiy jismoniy sifatlarini rivojlantirishning yosh dinamikasi V.S.Farfel (1957,1959), F.G.Kazaryan (1969), L.V.Karmanova (1971), N.A.Fomin, V.P.Filin (1980) va boshqalarning ishlarida ochib berilgan.
Olimlar fikricha, bola hayotining oltinchi yili kuchni (G.M.Kasatkina, 1982; V.N.Novoxatko, 1982), jumladan, tezlik-kuch qobiliyatlari hamda harakatlar tezkorligini (N.A.Notkina, 1980; M.N.Koroleva, 1985) tarbiyalashning sensitiv davri hisoblanadi.
Olti yoshda mazkur sifatlarni shiddat bilan rivojlantirish qobiliyati saqlanib qoladi va umumiy chidamlilikni tarbiyalash imkoniyatlari paydo bo'ladi (N.V.Zimkin, 1956; V.G.Frolov, 1977; G.P.Yurko, A.V.Yashchenko, V.V.Beloyartseva, 1976; N.A.Notkina, 1980 va b.).

Jismoniy tarbiya va sport sohasining ko'pgina oiimlari fikricha, o'sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy tarbiyalashdan maqsad shaxsning jismoniy va ma'naviy madaniyati asoslarini shakllantirish, salomatlik zahiralarini sog’lom turmush tarzida faol hamda uzoq muddat davomida amalga oshirilayotgan qadriyatlar tizimi sifatida yuksaltirishdan iboratdir.

Ularning mulohazalaridan kelib chiqib, maktabgacha yoshdagi bolalarga nisbatan tatbiq etiisa, jismoniy tarbiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan tarkib topadi.
bolalarda salomatlik, jismoniy tarbiya va sport qadriyatlarini o'zlashtirishda ongli ehtiyojni shakllantirish;
boladagi jismoniy sifatlar, harakat ko'nikma va malakalari rivojining zarur hamda etarli darajasini ta'minlovchi jismoniy imkoniyatlarning tabiiylikka muvofiq va individual - mos rivojlantirilishi;
maktabgacha yoshdagi bolalarga umumiy jismoniy ma'lumotlarni berish, bunda ularning jismoniy tarbiyasiga oid aqliy, texnologik, axloqiy, etik va estetik qadriyatlarni o'zlashtirishiga erishish:
bilimlarning mustaqil mashg'ulotlar o'tkazishning boshlang'ich ko'nikmalari darajasida dolzarblashuvi.

Masalan, T.I.Osokinaning darsliklarida harakat faoliyatlarini shakllantirish bilan birga jismoniy sifatlar: chaqqonlik (shu jumladan, harakatlarni muvofiqlash qobiliyatlari), umumiy chidamlilik, tezlik-kuch sifatlari. shuningdek, muvozanat saqlash qobiliyatini rivojlantirish zaruriyati qayd etiladi. A.V.Keneman va D.B.Xuxlaevaning o'quv qo'llanmasida kuch, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik, tezkorlik kabi jismoniy sifatlarni muvozanatni saqlash qobiliyatini alohida ajratgan holda rivojlantirish zarurati xususida so'z boradi.

Shuni qayd qilish kerakki, amaliyotchi xodim uchun muayyan usuliy tavsiyalar, tadqiqotlarda o'rnatilgan maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy harakatlari shakllanishi hamda jismoniy sifatlarining rivojlanishiga oid yosh xususiyatlariga asoslangan etarli miqdordagi ilmiy-usuliy adabiyotlar va dasturlar mavjud emas. Shunga ko'ra, bizningcha, jismoniy tarbiyaning asosiy tamoyillaridan biri - jismoniy tarbiya yo'nalishlarining yoshga adekvatligi tamoyili - mazkur jarayonning ustuvoryo'nalishini uning turli bosqichlarida insonning yoshga muvofiq rivojlanish tendentsiyalariga mos ravishda o'zgartirishga majbur qiladigan tamoyil etarlicha amalga oshmaydi.
A.N.Livitskiy, X.A.Meliev va boshqalar fikriga ko'ra, maktabgacha ta'lim muassasalaridagi o'qitish va tarbiyaga oid mavjud dasturlar tahlili bolalar bilan kun tartibida o'tkaziladigan jismoniy tadbirlarning bosh vazifasi asosiy harakatlarning shakllanishi ekanligidan dalolat beradi. Mazkur maqsadni ro'yobga chiqarish uchun ularda, odatda, jismoniy mashqlar va harakatli o'yinlardan iborat bo'igan keng qamrovli o'quv materiali taqdim etilgan.

Katta maktabgacha yoshdagi bolalar kuch (qo'llarda tortilish), tezkorlik (qisqa masofaga yugurish, mokisimon yugurish) va boshqa sifatlar bobida musobaqalashar ekanlar, o'z harakat va imkoniyatlarini baholashga qodir bo'ladilar. Jismoniv rivojlanishdan tashqari. harakatli o'yinlar bolalarda iroda, mardlik, qat'iyatlilik, chidamlilik, jur'at kabi xislatlarni tarbiyalashga yordam beradilar.

Bolalar o'zlarining harakatiga bo'lgan ulkan ehtiyojlarini, odatda, o'yinlar vositasida qondirishga urinadilar. Ular uchun o'yin - birinchi navbatda, faoliyat, harakat. Harakatli o'yinlar chog'ida bolalarning harakatlari takomillashadi, tashabbuskorlik va mustaqillik, ishonch va qat’iyat kabi sifatlari rivojlanadi. Ular o'z harakatlarini muvofiqlashtirish, hatto ayrim qoidalarga rioya qilishni (dastlab, albatta, sodda shaklda) o'rganadilar.
Uch yoshgacha bo'lgan bolalar, odatda, juda ta'sirchan, emotsional holatlari noturg'un: ular serharakat bo'ladilar, lekin birturli harakatlardan tez charchaydilar, tanafussiz uzoq vaqt yura (yugura) olmaydilar. Shuning uchun o'ta faol bolalarni nazorat qilib turish: qo'llarida osilishga, katta balandlikdan sakrashga ruxsat bermaslik, ularning e'tiborlarini birmuncha sust sur'atli o'yinlarga tortish kerak. Asta-sekin o'yinlarning mazmuni ham o'zgarib boradi. Bolalar dastlab kattalarning ko'rsatmalari bilan harakatlarni bajaradilar: masalan tovuq yoki qushchani tasvirlaydilar - «don cho'qiydilar», «uchadilar». Uch yoshda bolalar kattalarning harakatlariga taqlid qilishdan turli «tasviriy» yoki rollar bo'yicha bo'ladigan o'yinlarga o'tadilar: ular «xola - xola» o'ynaydilar, shifokor, sotuvchi, haydovchi, oshpaz va boshqalarni tasvirlavdilar.