Maktabgacha ta’limda nutq madaniyati” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

6. BADIIY USLUB. Badiiy uslub badiiy adabiyotning turli janrlarida qo’llanadigan o’ziga xos til ifodasidir. So’zni badiiy asar g’oyasiga, mazmun yo’nalishiga moslab ishlatish badiiy uslubni keltirib chiqaradi.

Badiiy uslubda tilning badiiy vositalari bilan birga frazeologik birliklar ham qo’llanadiki, bu til birligi, odatda, ilmiy uslubda ishlatilmaydi. Badiiy vositalar tilning eng muhim belgisidir, uning natijasida jumlalar o’quvchi (yozuvchi) ga badiiy zavq beradi, ma’lum obrazlar orqali voqea-hodisalarning rivoji kuzatiladi.

Badiiy uslubning har ikki turi–nasriy va nazmiy turidagi asarlar: hikoya, qissa, roman, novella, she’r turlari va b. Umumiy uslubiy xususiyatlarga ega bo’lishi bilan birga, xususiy uslubga ham egadirlar. Zotan, adabiy janrning har bir turi o’ziga mos uslubni talab qiladi.

Badiiy uslubda qo’llanadigan asosiy tasviriy vositalar badiiy til vositalari–o’xshatish, epitet, majoz, kinoya, mubolag’a, sifatlash, jonlantirish kabilar bo’lib, ular nutqqa badiiylik kiritadi, Shuningdek, ifodali so’zlar (oraz, chehra, jilva, diyor, koshona va b.) yuksak badiiy obrazlar yaratadi, nutqni shirador qiladi, oddiy ommabop so’zlar (boyaqish, jichcha, tirrancha va b.) ayrim personajlarni xarakterlashda muhim rol o’ynaydi (bunday so’z va iboralar rasmiy-ish yuritish uslubida qo’llanmaydi). Boshqa uslubga xos vositalar badiiy uslubda ishlatilsa, ko’chma ma’no oladi.

Badiiy uslubda, og’zaki uslubdagi singari, shevaga xos so’zlar, beadab va dag’al ibora va so’zlar, o’rinsiz qo’llangan chet va ortiqcha so’zlar (ammo, lekin, biroq va b.) voqea yoki ma’lum bir shaxsni xarakterlash uchun ishlatiladi (Elmurodov, 36-37).

Xullas, til uslublari uning funksional turlaridir, inson faoliyatining xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan struktur-funksional variantlardir. Tilning ushbu kommunikativ sifatlari nutq madaniyatini tavsiflaydigan mezon hisoblanadi. Nutq madaniyati deyilganda til uslublarining aniq va keng holda ifodalash tushuniladi. Bunda nutqning kommunikativ (muloqot) jihatlari yig’indisi uslubdan uslubga o’zgarib boradi. Shuningdek, nutq madaniyati haqidagi ta’limot nutq uslublaridagi kommunikativ fazilatlarning ijobiy va salbiy jihatlarini ko’rsatib beradi (Golovin, 311).