Maktabgacha ta'lim muassasasida ta'lim-tarbiya ishlarini rejalashtirish va moliyaviy ta’minlash Kirish

1.2 Ta’lim-tarbiya ishining mazmuni shakllari.
Maktabdagi majburiy t a ’lim bolaga m a ’lum talablarni q o ‘yadi.
M a ’lumki, bola t a ’lim-tarbiyaviy muassasaning talablarini bajara oladigan rivojlanish darajasiga yetishi кегак, faqat shundagina bolani maktabga berish mumkin.
Olimlar qanday qilib maktabga tayyorgarlik darajasini aniqlashadi?
Pedagogik va psixologik adabiyotlarida bolaning ta’lim va tarbiya jarayoniga kirib, uning m azm unini muvaffaqiyatli o ‘zlashtirib olishi shaxsning umumiy rivojlanganligi deb ko‘rsatilgan. Psixologlar m aktabga u m u m iy tay y o rg a rlik n in g quyidagi tom onlarini ajratadilar: jism oniy, aqliy, ijtimoiy-axloqiy (yoki ijtimoiy his-tuyg‘uli) va sababli (motivli).
Boshlang‘ich m aktab bolani o ‘qitishga tayyorgarlik darajasiga o^z talablarini q o ‘yadi. T alab lard an biri — b o g ‘cha bolalariga xos b o ‘lgan kun tartibiga rioya qilish. Bolaning bog^chaga boorish vaqti oilaviy sharoitga qarab belgilanadi. A m m o maktabga boorish m ajburiy — bola darslarga h a r kuni kelishi shart. Bog‘cha bolasi kun b o ‘yi tuzilishi va m azm uni qiziq b o ‘lgan turli xil faoliyatlar bilan shug‘iillanadi. Bola asosan, o ‘z xohishi b o ‘yicha o ‘ynaydi yoki ish bilan shug‘ullanadi. Maktabda esa kunning birinchi qismini tartibli (sistemali) o ‘qitish egallaydi, b u n dan tashqari kunning ikkinchi qism ida ham ma’lum vaqtni darslarni tayyorlashga ajratish kerak. M aktabda bola o ‘z xohishi va qiziqishi bilan tanlagan m ashg‘ulotlar chegaralangan. Bola m aktab tartibi va darslar jadvaliga bo‘ysunishi kerak. H ar qanday obhavodabola maktabga vaqtida kelishi, o ‘quv qurollarini olib kelishi,m aktab t a ’lim sharoitlariga k o ‘nikishi kerak. Darslarda m a’lum vaqt tinch o ‘tirib, diqqatini bir joyga jalb qilib ishlashi tanaffusda esa nisbatan qisqa vaqt ichida o ‘z kuchlarini tiklab olishi kerak boiadi.Shunday qilib, m aktab hayotiga jism oniy va ruhiy jihatdan o‘rganish uchun bola eng avval sog‘lom , jism oniy chiniqqan va chidam li b o ‘lishi kerak. Sistemali t a ’lim uch u n bolaning aqliy rivojlanishi, ya’ni, aniqrogli, maktabga um um iy ruhiy tayyorgarligi m uhim deb hisoblanadi. Bola birinchi sinfda u c h ta fan ( o ‘qish, yozuv va mate m a tika)ning asoslarini, tabiat va jam iyat t o ‘g ‘risida oddiy bilimlarni egallaydi. Bola o d am lar, jism lar va tevarakatrofdagi hodisalar haq id a m a ’lum ta s a w u r bilan m aktabga kelishi kerak. Bolaning o 'q u v m aterialni to‘liq o ‘zlashtirishi va t a’lim ning bola qobiliyatlariga mos kelishi uning aqliy faoliyatiga bog‘liq b o ‘ladi. Bolaning yaxshi o ‘qishiga aqliy faoliyatining rivojlanish darajasi, idrok, ta sa w u r, xotira va tafakkur funksiyalari h am d a aqliy faoliyat bilan shug'ullanish odatlari ta'sir qiladi. Bola tahlil qilishni, ya’ni narsalarni (p redm etlarni) idrok etganda m uhim va m u h im b o ‘lm aganlarni ajrata bilish, kuzatayotgan hodisalarni um um lashtirish, guruhlash kabilarni o lrganishi kerak. Bola zehnli, ziyrak, topqir, mustaqil boMishi kerak. Zavq, xursandchilik keltiradigan aqliy faoliyatiga nisbatan bolada qiziqish paydo bo‘ladi.T a ’limning
muvaffaqiyatli b o ‘lishi ko‘p jihatdan bola nutqining rviojlanish darajasiga, uning lug‘at boyligiga, mustaqil, aniq, ifodali va gram m atik jihatdan to ‘g
‘ri gapira olishiga bog‘liq b o lad i.
Bolada maktabga borish bilan nafaqat hayot tartibi va asosiy faoliyatida, balki ijtimoiy o T nida h am o ‘zgarishlar sodir b oladi. Bola munosabatlari shakllangan tanish tengdoshlar va kattalar jam oasidan, notanish bolalar va kattalar jamiyatiga o la d i. ²
Oldingi j a m o a d a b ola o ‘zin in g h u q u q , b u rch va im tiyozlarini bilar edi, yangi shakllanayotgan m aktab jam oasida esa bola o ‘zini boshidan koTsatishi kerak. Bolaning burch va huquqlari,m aktabgacha davrga nisbatan a n iq ro q va q attiq ro q belgilanadi. Bola faoliyatini baholashning m uhim m ezonlaridan biri nafaqat m ak tab d a, balki oilada, ten g d o sh lar davrasida muvaffaqiyatli 0 ‘qish b o l i b qoladi.
M aktabda uzoq m uddat ota -ona g‘amxo‘rligisiz bolgani sababli, bola o‘z yoshiga mos his-tuyglu va iroda m ustahkamligiga ega b o lis h i, o ‘z xulqini nazorat qila olishi kerak. Agar o ‘quvchi o ‘qishga ijobiy yondashsa, o'qishni xohlab, intilsa, ta’limdagi boshlan g lc h qiyinchiliklarni tezroq va osonroq bartaraf etadi. Irodali b o lis h bolaga barcha m aktab vazifalarini doimiy va muvaffaqiyatli bajarishida m uhim ahamiyatga ega. Bilim va ijtimoiy hayot qonun-qoidalariga rioya qilish, xarakter ijobiy jihatlarining shakllanganligi bolaga boshqa bolalar bilan m uloqotda, sinfdoshlar bilan d o ‘stona m unosabat o ‘rnatishda va jam oada faol ishtirok etishida juda katta yordam beradi. Bolaning maktabga um um iy tayyorgarligi deganda uning har tom onlam a rivojlanganligi tushuniladi. Biror tom onining rivojlanmagani, zaifligi (aqliy, his-tuyg‘uli, irodaviy yoki amaliy) m a k tabda o ‘zlashtirmaslikning sabablaridan boMishi mumkin.
Shu bilan birgalikda, bolalar birinchi sinfda o ‘quv fanlarning (o ‘qish, yozuv, m atem atik a) m az m u n in i o ‘zlashtirish u chun maxsus bilim, malaka va k o ‘nikmalarga ega b o ‘lishlari kerak. Masalan m atem atik an i o ‘q itish d a o ‘qituvchi b ola narsalarning rangi, shakli, kattakichikligi, sonini ajrata biladi deb hisoblaydi, yozuvni o ‘rganishda esa bola yozuv va rasm q u ro llarin i t o ‘g ‘ri ishlata olishiga, grafik m ash q larn i bajara olishiga tayanadi. Shu kabi bilim, m alaka va k o ‘n ik m a la r maktabga maxsus tayyorgarlikni tashkil etadi. U m u m iy va maxsus tayyorgarlik bir-biriga zid kelmaydi. M aktab fanlarini o‘zlashtirishda b o lan in g maxsus tayyorgarligi u m u m iy tayyorgarlikdan kelib chiqadi, unga mos keladi, tayanadi.
Bola shaxsini rivojlantirishda m a'lu m bir tom oniga (asosan, aqliy) kuchli y o bnaltirish berishga alohida e'tib o r berish kerak.
Kattalar har doim shuni esda tutishlari kerakki, bolani tezlashtirilgan, jadal o lqitish zarur hisoblanadi.³
M ak tab g ach a davr inson shaxsini shakllantirishda ju d a katta
aham iyatga ega. Agar shaxsni h ar taraflam a shakllantirishda aynan shu yoshdagi qulay sh aro itlar qoN lanilm asa, rivojlanish to ‘xtab qolishi m u m k in yoki chetlan ish larin i b a rta ra f etish nihoyatda o g 'ir kechadi. 7 yosh — b ola yangi sh aro itg a tez o‘rgan ad ig an va o 'q ish ja ra y o n id a m uvaffaqiyatli ishtirok e ta d ig an d av r h iso b lan ad i. Y.A. Kam enskiy bola hay o tin in g yettinchi yilini beko rch ilik d a buzilib k etm aslik u c h u n m ak ta b d a o ‘qishni b o sh laydigan vaqt deb hisoblagan. Bolaning o n a m ak tab id a 5 - 6 yil ta 'lim -ta rb iy a olishini (bolaning oiladagi tarbiyasi n a z a ra d a tutilgan) u yetarli va o p tim al m u h la t deb hisoblagan. Maktabga tayyor b o ig a n bola jism oniy chiniqqan, h ar qanday ob-havoda uzoq vaqt yura oladi, asosiy harakat malakalariga ega, u o ‘zining harakatlarini nazorat qila oladi, tozalikka rioya qiladi. Bola bilimining rivojlanganligi uning jam iyat va tabiatdagi voqea- hodisalarni tushunib yetishi, kuzatish qobiliyati, hodisalarni t o ‘g ‘ri no m lash i bilan aniqlanadi.
Tayyorlov guruhi tarbiyachisining asosiy e’tibori barcha bolalarning maktabgacha ta’lim dasturida nazarda tutilgan mazmunni to‘liq egallab olishlariga qaratiladi, chunki bu maktab ta’limiga to‘laqonli tayyorlashning majburiy sharti hisoblanadi. Bolalarni maktabga tayyorlash vazifalaridan kelib chiquvchi katta guruhlardagi pedagogik jarayon o‘ziga xosdir. Bu o‘ziga xoslik maktabning ta’ lim-tarbiya ishlaridan nusxa ko‘chirishgina emas, balki bolalarning ularda maktabda muvaffaqiyatli o‘qitish uchun zarur bo‘ladigan sifatlarni og‘ishmay shakllantirishga yo‘llangan faoliyat va xulqatvorlarini maxsus tashkil etilishidadir.
Tayyorlov guruhiga kelganda bolaning har xii faoliyatlarida: o‘z-o‘ziga xizmat qilishda, navbatchi likda, tabiat qo‘ynidagi mehnatida mustaqil namoyon bo‘la boshlaydi. Boladagi mustaqillik va tashkilotchilik qobiliyati tarbiyachining bevosita rahbarligida ularning hamma faoliyatlarida shakllantirilib boriladi.
Jismoniy tarbiya dasturini bajarish umumiy vazifalarni amalga oshirish bilan bir qatorda, bolalarda ertalabki badantarbiya va jismoniy mashg‘ulotlarni bajonidil bajarish, o‘z harakatlarini takomillashtirishga xohish tarbiyalanadi. Shuning uchun bolaning jismoniy, aqliy faolligini va ish qobiliyatini o‘stiruvchi harakat faolligini rivojlantirish kerak.
Tarbiyachi bolalarning normal uxlashi va ovqatlanishini ta’minlash bo‘yicha g‘amxo‘rlik qilib boradi.
Ta’limning tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi xususiyati hozirgi zamon
ta’limiga xos prinsipdir. Bu bolalardagi bilimga qiziqish va bilish jaryonlarini rivojlantiradi. Buning uchun bolalarga beriladigan bilim, malaka, ko‘nikmalar ma’lum izchillik bilan takomillashtirilib boriladi. Natijada bolalar kattalarning ko‘rsatmasi va namunasi bo‘yicha ish-harakatlarni bajarishga, oldin egallagan bilimlarini yangi faoliyatda qo‘llashga, o‘zining xulqi, ishi, hatti-harakatini nazorat qilish va to‘g‘ri baholashga o‘rganib boradilar.
Bolalarda topshiriqqa ongli munosabat shakllanadi. Tarbiyachining tushuntirish va ko‘rsatmalarini diqqat bilan tinglash, o‘z ishida yaxshi natijaga intilishi, ma’lum tezlik va izchillikda diqqat bilan ishlash malakasi shakllanadi, ish qobiliyati ortadi.
Tarbiyachi mashg‘ulot paytida har bir bolaning diqqati, tafakkuri, xotirasi, bilim va malaka darajasidagi o‘ziga xos xususiyatlami e’tiborga oladi.
Ta’lim jarayoniga alohida yondoshish aqliy vazifalarni, ularni bajarish usullarini murakkablashtirib borishni sekin-asta amalga oshirishni taqozo etadi. Masalan, bola biror narsani o‘zicha hikoya qilib bera olmasa, tarbiyachi unga mavzuga doir reja beradi, keyinchalik ishni mustaqil bajarishni topshiradi. Alohida yondoshish orqali tortinchoq, sust bolalar faollashtirib boriladi, materialni yaxshi o ’zllashtiradigan bolalarga topshiriq murakkablashtiriladi.
Maktabga tayyorlov guruhida qo‘llaniladigan metodlarning o‘ziga xos tomoni bor. Ko‘rgazmali metodlar bu erda faqat harakat usulida ishlatilmay, shu bilan birga bolalarning fikrlash faol iyatini faollashtirish uchun ham qo
’llaniladi. Masalan, manzarali rasm chizish mashhg‘ulotida namunan ko‘rsatishdan mashg‘ulotning boshida xotirani, xayol obrazini jonlantirish uchun foydalaniladi, mashug‘lotning oxirida esa o‘zining bajargan ishini, rasmni to‘g‘ri bajarganini tekshi rish uchun namuna bilan taqqoslab ko‘rish maqsadida foydalaniladi.
Bilimlarni bolalar puxta o‘zlashtirib olshishlari, ta’lim jarayonini faollashtirish maqsadida amaliy va o‘yin metodlarini ko‘rgazmali metod bilan to‘g‘ri qo‘shib olib borishda og‘zaki metod katta ahamiyatga ega. O‘yin metodlari, ayniqsa didaktik o‘yinlar metodi ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi . Chunki ta’lim o‘yinlar, ayniqsa didaktik o‘yinlar orqali olib borilgan bolalar o‘quv vazifasini yaxshiroq anglab oladilar, bu ulardagi ixtiyoriy diqqatni oshiradi, faoliyatni faollashtirib, bilishga qiziqishni kuchaytiradi.
Bajarilgan ishni bolalar bilan birgalikda tahlil qilish: solishtirish, taqqoslash, nazorat qilib borish o‘quv faoliyati uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan malakalarni shakllantiradi. Tarbiyachi bolalarni bajarilgan ishlarni tahlil qilishga o‘rgatar ekan, avvalo o‘zi namuna beradi, keyin reja tuzib beradi va shundan keyin bolalar o‘zlari va o‘rtoqlarining ishini mustaqil tahlil qil ib, uni baholaydigan bo‘lib qoladilar. Balalardagi o‘z-o‘zini tekshirish malakasini tarbiyalash uchun tarbiyachi bolalarga o‘rtog‘i ishni qanday bajarganligini gapirib berishni taklif etadi va yo‘l-yo‘lakay "Sen uning ishni qanday bajarganini qayerdan bilib aiding?", "Nima uchun shunday deb o‘ylaysan?" kabi savollarni berib boradi.
Maktabga tayyorlov guruhida bolalarning mashg‘ulotda uyushqoqlik bilan shug‘ullanishlariga talab ortadi. Bolalarning ish joyini tayyorlab olish, kerakli materiallarni to‘g‘ri joylashtirish, ishni ma’lum ketma-ketlik bilan bajarish kabi malakalarni egallab olishlari aqliy mehnat malakasini shakllantiradi.
Shuning uchun bolalarni bo‘lajak faoliyat uchun zarur bo‘ladigan ana shu ishlarga o‘rgatib boriladi. Bolalami magshg‘ulotlardagi xulqiga ham talab ortadi. To‘g‘ri o‘tirish, o‘zini batartib tutish diqqat bilan quloq solish, boshqalarning gapini bo‘lmaslik, o‘rtoqlarining javobini to‘ldirish va boshqalar shular jumlasiga kiradi.
Bu yoshdagi bolalarga axloqiy va mehnat tarbiyasi berish dasturi murakkablashadi o‘z tengdoshlari va kattlar bilan munosabati shakllantiriladi, insoniy xislarni tarbiyalash kuchaytiriladi. Xulq normalari qoidalarini egallab olishlariga, kundalik hayotda uchrab turadigan odob, axloq doirasidagi vazifalarni hal qilishga e’tibor beriladi.
Bolalarni maktab va o‘quvchilar hayoti bilan tanishtirish. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi va MTMning tayyorlov guruhi tarbiyasi tayyorlov guruhi bolalarini maktab bilan tanishtirish bo‘yicha ekskursiya uyushtiradilar. Bunday ekskursiyalar yil davomilda 3 marta o‘tkazilishi mumkin. Ekskursiya paytida katta va tayyorlov guruhi bolalari maktab o‘quvchilari bilan tanishadilar, ular MTM bolalariga o‘zlarining maktabdagi o‘qishlari, ishlari to‘g‘risida gapirib beradilar; o‘quvchilar xonasini qanday bezaganliklari, tabiat burchagidagi o‘simlik va hayvonlarni qanday parvarish
qilayotganliklari, ustaxonada qanday ishlarini bajarayotganl iklarini ko‘ rsatadilar.
O‘quvchilar o‘zlari tayyorlagan o‘yinchoqlarni bog‘cha bolalariga sovg‘a qilishadi;
maktabda o‘qiyotgan bolalar o‘z bog‘chasiga kelishadi; "Maktab" o‘yinini tashkil etish.
Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachisi va bosh lang‘ich sinf o‘quvchisi faoliyatida izchillik yaqqol namoyon bo‘ladi. Biri bolalarni tarbiyalash va ta’lim berishni boshlaydi, ikkinchisi davom ettiradi. Maktab bilan MTM o‘rtasidagi aloqa mustaxkam bo‘lgandagiga bola tarbiyasidan ko‘zlangan maqsadga erishi mumkin.⁴