Maktabgacha ta'lim muassasalarida jismoniy tarbiya bo'yicha ishni rejalashtirish

Asosiy mashg’ulot-Jismoniy tarbiya uslubiyati fani bo’yicha tuzilgan dasturdagi o’tiladigan nazariy mashg’ulotlar dars formasida olib borilib o’qituvchi dasturni asosiy mavzularni bayon qiladi, o’quvchilarni mustaqil ishlari uchun ko’rsatmalar beradi. O’quvchilarni bayon qilayotgan mavzuni to’la idrok qilishlari maqsadida uni tushuntirish bilan birga mashqlarni qilib ko’rsatish, ko’rsatma qurollarni (jadval, sxema, rasm, fotosur’at, slaydlar, videoglaz, kodoskop, magnitofon yozuvlari) shuningdek o’qitishning boshqa texnik vositalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Prezidentimizning I.A.Karimovning “Sog’lom avlod dasturi”, “O’zbekiston iftixorlari” kitobi bilan tanishtirib, “Ta’lim haqidagi qonun” asosida dars o’tish tavsiya etiladi.
Amaliy mashg’ulotlarda o’quvchilar maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni jismoniy mashqlarga o’rgatish metodikasini o’rganadilar. Bolalar bog’chasida jismoniy tarbiya vazifalarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan bilim va amaliy ko’nikmalar hosil qiladilar. Amaliy mashg’ulotlar o’quv uslubiy xarakterdagi mashg’ulotlar, namunali mashg’ulotlar va o’quv gruppalaridagi o’quv amaliyoti tarzida o’tkaziladi. O’quv uslubiyati mashg’ulotlarida o’quvchilar maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni jismoniy mashqlarga o’rgatishning usul va uslublarini ertalabki badan tarbiya, jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, harakatli o’yinlarni o’tkazish yo’llarini o’rganadilar. Hamda jismoniy qo’llanmalar tayyorlash usullari bilan tanishadilar. Bu mashg’ulotlar nazariy qoidalarini bayon qilish bilan birga jismoniy mashqlarga o’rgatishning usullarini amalda ko’rsatish, o’quvchilarni o’qituvchi topshiriqlarini bajarish yo’li bilan o’tiladi.
Namunali mashg’ulotlar bog’chada o’tkazilib pedagogik amaliyotning tarkibiy qismi bo’lib, kursni o’qish bilan parallel olib boriladi. O’quv amaliyoti o’quvchilarni quyidagi malaka va ko’nikmalar hosil qilishga qaratgan bo’lishi kerak.

• 
  Farmoish va buyruq berish;
  
• 
  Mashqlarni ko’rsatish, tushuntirish uchun to’g’ri joy tanlash.
  
• 
  Terminalogiyani bilish;
  
• 
  Jismoniy mashqlarga o’rgatishda xilma-xil va uslublardan foydalanish;
  
• 
  Mashqlarni tushuntirishni, ularni bajarib ko’rsatish bilan birga qo’shib olib boorish;
  
• 
  Jismoniy mashqlarni bajarish sifatini baholash, xatolarni aniqlash ularni bartaraf qilish usullarini topish;
  
• 
  Ertalabki badan tarbiya, harakatli o’yinlar, jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini plan-konspektlarini tuzish, kuzatishlarni yozib borish.
  

Mustaqillik yillarida mamlakatimizda Prezident Islom Karimov rahbarligida davlat va jamiyat hayotini, jumladan, ta’lim tizimini tubdan yangilash va isloh etish borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Istiqlolning daslabki yillaridayoq Prezidentimiz kadrlar tayyorlashning zamonaviy yagona tizimini yaratish g’oyasini ilgari surib: “Ta’lim beringning, ma’naviy, ahloqiy va kasb malakasi bo’yicha tarbiyalashning mutlaqo yangi tizimini ishlab chiqishi zarur. Sifat jihatdan butunlay yangi o’quv dasturlari yaratilishi darkor” 1 debdeb ta’kidlagan edi. Davlatimiz rahbarining ushbu fiqilari keyinchalik ta’lim – tarbiya sohasiga oid ko’plab qonunlarining, tegishli me’yoriy hujjatlarining, eng muhimi, butun dunyo jamoatchiligi tomonidan tan olingan kadrlar tayyorlash milliy dasturning yaratilishiga metodologik asos sifatida xizmat qildi. Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining daslabki bosqichi hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi – bola shaxsining har jihatdan rivojlanishini ta’minlash, qobiliyatlarni ro’yobga chiqarish, o’qishga, doimiy ta’lim olish uchun zarur bo’lgan ko’nikmalarni shakllantirish va maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun tayyorlashdan iborat. Maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatining qonuniy asoslari, “Ta’lim to’g’risi” gi Qonun (1992 y), “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” (1997), “Jismoniy tarbiya to’g’risida” gi Qonun (2000), “Maktabgacha ta’lim to’g’risida”gi Kontseptsiya (2008,2011), “Maktabgacha ta’lim muassasalari to’g’risida”gi Nizom (2007), “Bolajon” (2010) va Davlat talablari (2013) hamda boshqa me’yoriy – huquqiy hujjatlarda belgilab berilgan. O’zbekistonda o’sib kelayotgan yosh avlod salomatligini saqlash, jismonan baquvvat, chaqon, ishbilarmon qilib tarbiyalash hamda ularni hayotga, mehnatga, 1 7 Vatanni himoya qilishga tayyorlash masalalariga tegishli direktiv hujjatlarni amalga oshirish uchun jismoniy tarbiya ishlarida yangiga yondashish, izlanishda bo’lish tizimning amaliy asoslarini ilmiy –nazariy va qayta ishlab chiqishni taqozo etadi. SHu munosabat bilan bizlar “Maktabgacha tarbiya muassasalarida jismoniy tarbiyani tashkil etish shakllari” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishni nazariy taxlili yuzasidan tanlab olindi. Jismoniy tarbiyani tashkil etish shakllari – bu bolalarning rang –barang faoliyatining ta’lim – tarbiyaviy majmuasi bo’lib, uning asosini harakat faolligi tashkil etadi. Bu shakllarning yig’indisi bolaning jismoniy jihatdan to’laqonli rivojlanishi va sog’ligining mustahkamlanishi uchun zarur bo’lgan muayyan harakat tartibini vujudga keliradi. Bolalar harakat faoliyatini tashkil etishning shakllari quyidagilardan iborat: 1) jismoniy tarbiya mashg’ulotlari; 2) kundalik tartibdagi jismoniy tarbiya – sog’lomlashtirish ishlari; ertalabki gimnastika, harakat o’yinlari va sayr paytidagi jismoniy mashqlar, jismoniy tarbiya daqiqalari, kunduzgi uyqudan so’nggi jismoniy tarbiya mashqlari, chiniqtirish tadbirlari; 3) faol dam olish: bolalar turizmi, jismoniy tarbiyali dam olish, jismoniy tarbiya bayramlari, saloamtlik kunlari, ta’tillar; 4) bolalarning mustaqil harakat faoliyati; 5) uyga vazifa. Bu shakllarning barchasi jismoniy tarbiya va bolani har tomonlama rivojlantirishning umumiy vazifalariga javob berar ekan, ular o’zaro aloqadordirlar, shu bilan birga har biri o’zining maxsus vazifasiga egadir. Bu ularning maktabgacha tarbiya muassasalari kun tartibi tartibidagi o’rnini belgilaydi. Ilk yoshdagi bolalar guruhida asosy ish shakli jismoniy mashqlar bilan individual shug’ullanish hisoblanadi (gimnastika, massaj, harakatli o’yinlar). Ertalabki gimnastika va jismoniy tarbiya mashg’ulotlari birinchi kichik guruhlarning barchasida boshlanadi, biroq ularning har biri yosh psixofiziologiyasi 8 xususiyatlarini hisobga oluvchi harakat materialini hamda uni o’tkazish metodikasini gaplashga ko’ra o’ziga xosdir. Jismoniy tarbiya daqiqalari bolalar bog’chalarining katta guruhlarida ko’proq ahamiyatga ega bo’ladi. U aqliy faoliyat uyg’otuvchi (matematika, nutqni o’stirish bo’yicha) mashg’ulotlarga va bolalarning faol dam olishi hamda ish qobiliyatini tiklash vaqti sifatida ikki mashg’ulot o’rtasiga kiritiladi. Ochiq havodagi harakatli o’yinlar va rang –barang mustaqil harakat faoliyati barcha yosh guruhlaridagi bolalar kundalik hayotining zarur sharti hisoblanadi.
Mashg’ulotlarning ahamiyati harakatlar madaniyatining kompleks shakllanishi, sog’lomlashtirish, ta’limiy va tarbiyaviy vazifalarni muntazam amalga oshirishdan iboratdir. Bu vazifalarning bajarilishi kamologi, organizmning funktsional takomillashuvi, bola sog’ligining mustahkamlanishi, ular tomonidan to’g’ri harakat ko’nikmalarining egallanishini, jismoniy sifatlar xamda jismoniy tarbiya va sportga nisbatan emotsional ijobiy munosabatni, shaxsning har tomonlama rivojlantirilishini ta’minlaydi. Mashg’ulotlarda sog’lomlashtirish vazifalarini amalga oshirishga bolalarning har tomonlama harakat faoliyati yo’li bilan erishiladi. Ular organizmdagi barcha funktsional 1 jarayonni, uning optimal gigienik va chiniqtiruvchi sharoitlarda hayotiy faoliyatni kuchaytirishga yordam beradi. Ta’lim-tarbiyaviy vazifalar mashg’ulotlar jarayonida bolaning ma’naviyaxloqiy sifatlarini shakllangirish, jismoniy tarbiya va sport sohasiga oid ba’zi elementlar bilimlar va terminlarni ma’lum kolish, to’g’ri harakat ko’nikmalari hamda jismoniy sifatlarni tarbiyalash yuli bilan hal etiladi. Mashg’ulotlar xushchaqchaq intizomli, agrof-muhitda yaxiщ harakat qila oladigan, belgilangan vazifaga muvofiq tez va ishonch bilan, maqsadga yo’nalgan holda faoliyat ko’rsata oladigan, shuningdeq axloqiy sifatlar va ijodiylik namoyon eta oladigan kishilarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Jismoniy mashg’ulotlar kuz, qish va bahor faslida binoda hamda ochiq zavoda o’tkaziladi. Yoz fasli paytida barcha mashg’ulotlar (yomg’irli kunlardan tashqari) ochiq zavoda, jismoniy tarbiya maydonchasida o’tkaziladi. Binoda va ochiq havodagi mashqlar o’zaro aloqadadir: ular barcha sog’lomlashtirish va 11 ta’lim-tarbiyaviy vazifalarning kompleks tarzda hal etilishini ta’minlaydi. Mashg’ulotlarni o’tkazish sharoiti ularning ba’zi o’ziga xos xususiyatini belgilaydi. Binoda sog’lomlashtirish—gigienik shartlarga rioya qilgan holda o’tkaziladigan (deraza fortochkalari ochiq yengil kiyim va poyabzal) mashg’ulotlar harakatlarning to’g’ri, go’zal va aniq bo’lishini ta’minlaydi, umumiy harakat madaniyatini tarbiyalaщsh. Ular turli qo’llanmalar bilan va musiqa jo`rligida o’tkazilishi mumkin. Ochiq havodagi mashg’ulotlar maksimal sog’lomlashtirish samarasiga ega, ular harakatlarni keng joyda bajarishga, imkon beradi, jismoniy yuklamani kuchaytiradi, sport: o’yinlari, estafetalarni o’tkazishga keng imkoniyat yaratadi. Biroq qalin kiyim va poyabzal harakatlarning aniq ifodali, chiroyli bo’lishiga xalaqit beradi. Rejada har bir yosh guruhi uchun belgilangan jismoniy mashqlar mashg’ulotlar mazmunini tashkil etadi. Mazmuniga ko’ra xilma-xil mashg’ulotlarni o’tkazishda vazifalarning: aniq va oydin bo’lib qilishi, dasturni o’tishda izchillik rioya qilish, shuningdeq bolalar yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish shartdir. Mashg’ulotlar tuzilmasi - maщqlarning bolalar tomonidan izchil bajarilishvdan iboratdir. U qo’yilgai vazifalar, asab tizimining ish qobiliyati va bola organizmining har bir alohida yosh bosqichdagi xususiyatlari bilan belgilanadi. Mashg’ulot paytida bola organizmining dinamikasi va uning psixologiyasini nazorat qilish tarbiyachining asosiy vazifalaridan biridir. Ta’lim va tarbiya jarayonining samaradorligi shunga bog’liq. Harakat faoliyati jarayonida yurak qiskarshii chastotasi ko’rsatkichlari mashg’ulot boshlanishida uning asta-sekin oshib borishi, so’ng kuchaya borib, mashg’ulotlarning asosiy Qismida yuqori darajaga yetishini va mashg’ulot so’ngida asta- sekin pasayishini ko’rsatdi. Bunday izchillik bir tomondan, qon 12 aylanish tizimining faoliyati va organizm ish qobiliyash bilan, ikkinchi tomondan, dshdat-e’tiborni qaratish, reaktsiya tezligi kabi ruhiy jarayonlarning kechishi va shu bilan bog’liq ravishda harakatlarning juda anshdiigi bilan belgilanadi. Mashg’ulot davomida organizm va ruxiyatda kechadigan o’zgarishlar markaziy asab tizimi nazoratida amalga oshiriladi. Bunda uning asab markazlari, asab jarayonlari harakat- chanligi, ko’zgaluvchanligining oshishida ifodalanadigan o’z ish qobiliyati kuchayadi. Mashg’ulotlar davomida butun organizmning juda ishchanligi sharoitida ishlayotgan organ va tizimlar faoliyatining uyg’unligi yaxshilanadi, to’g’ri ish ritmini topish xamda shu bilan bog’liq ravishda emotsional Xolatni oshirish imkoniyati paydo bo’ladi. Bu davrda ish qobiliyatining eng yuqori darajasi kuzatiladi. U faoliyatning ayrim jixatlari tavsifining o’zgarishga bog’liq xolda turlanib turadi (harakatlarni bajarish, tarbiyachi harakat namunasini kuzatish, unnng ko’rsatmalarini tushunib olish va xokazo). Jismoniy tarbiya mashg’ulotlari o’zaro bog’liq uch qismdan: kirish — jismoniy tayyorgarliq asosiy va yakunlovchi qismdan iborat. Ta’limiy, tarbiyaviy va sog’lomlashtirish vazifalari mashg’ulotning \ar bir yuismi uchun baravar muxim axamiyatga ega. Mazkur vazifalarni bajarish bolalarga \ar tomonlama ta’sir etishni ta’minlaydi. Mashg’ulotning kirish - jismoniy tayyorgarlik qismi vazifalari va mazmuni jismoniy tarbiya mashg’ulotining birinchi qismi qo’yilgan vazifalar va uning asosiy qismidagi mashqlar mazmuniga kura turlicha bo’lishi mumkin. SHuning uchun bir xolda o’qitish, ikkinchi bir xolda kirish- jismoniy tayyorgarlik tavsifida bo’lishi mumkin. Mashg’ulotning bu qismi vazifasi bolalarda unga nisbatan qiziqish va emotsional kayfiyat paydo kilishdan, diqatning tayyorgarlik darajasini tekshirishdan, ayrim harakat ko’nikmalarini aniklashtirishdan, bola organizmini asta- sekin mashg’ulotning asosiy qismida kechadigan birmuncha intensiv faoliyatga tayyorlashdan iborat. 13 SHu maqsadda bolalarga to’g’ri qaddi-komatni tarbiyalashga, yassitovonlikning oldini olishga yordam beradigan, fazoda hamda jamoada mo’ljal olish bilan bog’liq bajarilishi ko’p vaqtni talab qilmaydigan tanish mashqlar va ularning variantlarini bajarish taklif etiladi. Bunday mashqlarga quyidagilar kiradi: saflanish mashqlariga — turlicha saflanishlar va qayta saflanishlar; turli topshiriqlar bilan bajariladigan (yo’nalishi ko’rsatilgan! burilishlar, boshlovchilarni almashtirish va bonqalar) yurish va yugurish; tarqalib yengil yugurish xamda keyinchalik katta va kichik davra, kolonna va xokazo bo’lib saflanish; turli ko’rinishdagi va yassitovonlikning oldini olish maqsadidagi yurishlar — govonda, oyoq uchida, poldagi qalin arqon ustida, narvonda yurish va boshqa mashqlar. Kirish qismi bolalarning qatorga uch-to’rttadan, dona bo’lib saflanishi, tarqalishi va xokazolar bilan yakunlanadi. Bu bolalarni mashg’ulotning asosiy qismi boshlanishidagi umumrivojlantiruvchi mashqlarni o’rgatishga o’tish uchun xizmat qiladi. Bu qism kichik guruhiarda 2 dan 4 daqiqagacha, o’rta guruhiarda 3 dan 5 daqikagacha, katta guruxlarda 4 dan 6 daqiqagacha davom etadi. Agar mashg’ulotning birinchi qismi kirish-tayyorlov qism sifatvda rejalashtirilsa, uning boshlanishida yukorida ko’rsatilgan kirish qismi uchun muljallangan mashqlar beriladi. Biroq shundan so’ng mashg’ulotning shu qismida faqat takroriy va variatsiyali mashqlardan iborat o’rgatish talab qilmaydigan umumrivojlantiruvchi mashqlar berildi. Ularning vazifasi bola organizmini mashg’ulotning asosiy qismidagi birmuncha yuqori jismoniy yuklamaga tayyorlashdir. Bunda yetarli jismoniy yuklamaga ega bo’lgan murakkab koordinatsiyali asosiy harakatlar yoki intensiv tavsifdagi sport mashqlari rejalashtiriladi. Bunday xolda mashg’ulotning asosiy qismi bolalarni asosiy harakatlarga o’rgatishdan boshlanadi. a) mashg’ulotning asosiy qism vazifalari va mazmuni 14 Kirish — tayyorgarlik kiem kichik guruxlarda 3 dakikadan 4 daqikagacha, urta guruxlarda 4 dakikadan 6 daqiqagacha, katta guruxlarda 5 daqiqadan 10 daqiqagacha davom etadi. Mashg’ulotning asosiy qismi vazifalari va mazmuni. Mashg’ulotning bu qismida bir holatda dastlab bolalarni umumrivojlantiruvchi mashqlarga, so’ng asosiy harakatlarga o’rgatish va jismoniy sifatlarni tarbiyalash vazifalari belgilanadi; ikkinchi bir xolatda asosiy harakat mashqlariga o’rgatish belgilanadi. Bu mashqlar yangi harakat mate riali bilan tanishgirishni, avvaldan tanish mashqlarni turli variantlardan foydalanib takrorlashni, mustaxkamlanish bosqichidagi harakat ko’nikmalarini takomillashtirishni ko’zda tugadi. SHundan so’ng barcha bolalarni intensiv harakatta tortadigan koidali harakatli o’yinlar o’tkaziladi. Bolalarning optimal ruxiy ish qobiliyatining davomsizligini hisobga olib, juda qiyin vazifalar asosiy qismining boshida belgilanadi (masalan, bolalarni yangi material bilan tanishtirish yoki juda murakkab koordinatsiyali mashqlarni bajarish). Umumlashtiruvchi mashqlarni bolalar kichik qo’llanmalar — bayroqchalar, tayoqchalar, chambaraklar, lentalar, shurlar bilan bajaradilar. CHunki ular butun organizmning funktsional xolatini yaxshilashga ta’sir etadilar katta mushak guruxlarshsh asta-sekin intensiv ishga jalb etish vazifalariga ko’ra tanlanadi. Dastlab to’g’ri qaddi-qomatni shakllantirish va nafas olishni tartibga solish maqsadida (masalan, qo’llarni yon qi tomonlarga uzatish va ularni ko’krak oldida birlashtirish va boshqalar) qo’l mushaklari va yelka kamari mushaklarini rivojlantirish xamda mustaxkamlash mashqlari beriladi. Ikkinchi navbatda, gavda uchun orqa mushagini mustahkamlaщ va umurtqa egiluvchanlishni rivojlantiruvchi (oldinga, orqaga va yon tomonlarga egilish, o’ngga va chapga burilishlar— gavdani aylantirish) mashqlar beriladi. Qorin va oyoq (tovonlarni qo’shuvchi) mushaklarini rivojlantirib va mustahkamlovchi (chuqayish, tazzadan bukilgan 15 oyoqlarni ko’tariщ va boshqalar) mashqlar uchinchi navbatda beriladi. Bu mashqlarni bajarishda va ularni takrorlashda bola organizmini asta-sekin katta yuklamaga tayyorlab borish ko’zda tutiladi. SHundan so’ng asosiy harakatlarni o’rgatishga o’tiladi. Bunda ulardan biri bolalar uchun yangi, boshqalari esa o’rganish va takomillashtirish bosqichida bo’ladi. Maktabga tayyorlov guruhiari jismoniy tarbiya mashg’ulotida asosiy harakatlardan iborat ikkitadai to’rttagacha mashqni rejalashtirish maqsadga muvofiqdir. Ulardan biri yetakchi bo’lib, tarbiyachining asosiy e’tiborini talab qiladi, qilganlari esa bolalarga avvaldan tanish takrorlash va takomillashtirish maqsadidagi mashqlardan tanlanadi (masalan, uloqtirish va emaklash ishtirokidagi sakrashlar yoki yugurish ishtirokidagi uloqiirish va xokazo). Bu harakatlarni qo’shib olib borshida ularning intensivlik darajasi hisobga olinadi. Yuqori darajadagi intensiv mashqlarni past darajadagi intensiv mashqlar yoki turli o’rta intensiv mashqlar bilan qo’shib olib borish juda maqsadga muvofiqiir. SHunday qilib, bolalar faoliyatining rang-barangligiga va Harakat darajasini variatsiyalashga erishiladi, bu bola ish qobiliyatining darajasini ta’mintщщ. Barcha mushak tizimining ishtirokini talab qiluvchi asosiy harakatlarni bajarish har darajada organizmning funktsional xolatini yaxshilaydi va tezkor, maqsadga yo’nalgan harakatlar bilan tavsiflanadigan harakatli o’yindagi yuksak faoliyat ko’rsatishga tayyorlanadi. Mashg’ulotning umumrivojlantiruvchi mashqlarni o’rgatish bilan olib boriladigan asosiy qismi davomiyligi kichik guruxlarda 15 daqiqadan 18 daqiqagacha, o’rta guruxlarda 20 daqiqadan 22 daqiqagacha, katta guruxlarda 25— 28 daqiqa bo’ladi. Umumrivojlantiruvchi mashqlarsiz o’tkazilganda esa uning davomiyligi kichik guruxlarda 8—12 dak^щa, urta guruxlarda 12—15 daqika, katta guruxlarda 15—20 davani tashkil etadi. 16 Mashg’ulotning yakunlovchi qismi vazifalari va mazmuni. Mashg’ulotning o’yindan so’nggi yakunlovchi qismi tobora sekinlashadigan intensiv sur’atdagi yurishni o’z ichiga oladi. U umumiy ko’zgaluvchanlikning pasayishiga va pulьsning me’yoriylashishiga yordam beradi; yurish jarayonida bolalar bir necha nafas olish mashqlarini bajarishlari mumkin. Ba’zi xollarda yurish barcha bolalar ishtirokidagi kam harakatli o’yin bilan almashtirilishi xam mumkin (masalan, «Top-u jim tur», qo’shiq aytish tarzida «O’zingga yoqqan narsani keltir» kabi o’yinlar). Yurish yoki uni almashshruvchi o’yin so’nggida mashg’ulotga yakun yasaladi va bolalar boshqa faoliyatga o’tadilar. Mashg’ulotning yakunlovchi qismi davomiyligi kichik guruxlarda 2 daqiedan 3 daqiqagacha, o’rta va katta guruxlarda 3 davdadan 4 davdagacha bo’ladi. Butun mashg’ulotning davomiyligi kichik guruxlarda 1,5—20 daqiqani, o’rta guruxlarda 20—25 daqiqani, katta guruxlarda 30—35 daqiqani tashkil etadi. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlari jarayonida bolalarda Harakat ko’nikmalarining rivojlanishi bilan bir vaqtida tezkorliq chaqonliq chidamliliq egiluvchanliq kuch kabi jismoniy sifatlar tarbiyalanadi.. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlari belgilanadigan o’quv ishi tavsifiga muvofiq rejalashtiriladi: bir xil mashg’ulotlarda asosiy e’tibor bolalarni yangi jismoniy mashqlarni avval o’rganilgani bilan birga o’rgatishga; ikkinchi xil mashg’ulotlarda harakat materialining bolalar tomonidan o’zlashtirish darajasi, bajarilish sifati va miqdoriy natijasi vaqti- vaqti bilan tekshirib turiladi: uchinchi xil mashg’ulotlarda bolalarga tanish mashqlar takomillashtirish maqsadida variantlardan foydalangan xolda takrorlanadi va xokazo.
from-to.uz, [25.01.2022 21:18]
[В ответ на Турсынбаев]
MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASALARIDA JISMONIY TARBIYA BO'YICHA ISHNI REJALASHTIRISH
Fizikalıq shınıǵıwlardıń áhmiyeti hám balalar baǵshasınıń kúndelik rejiminde olardıń tutqan ornı. Fizikalıq shınıǵıwlar balalardı fizikalıq shınıǵıwlarǵa uyushqoqlik penen, sistemalı túrde úyretiwdiń tiykarǵı forması bolıp tabıladı. Bala organizminiń jumıs qábileti munasábeti menen fizikalıq shınıǵıwlardıń dúzılıw sxeması.. Fizikalıq shınıǵıwlardı tańlaw hám birge qosıp aparıw. Fizikalıq qóllanbalarınan paydalanıw.
Shınıǵıw hár bir bóleginiń dúzilisi, mazmunı hám olarǵa tiyisli stilistik kórsetpeler.
Fizikalıq shınıǵıwlardı orınlawda ıqtıyat ilajların támiyinlew hám mayıplıqtiń aldın alıw. Jıldıń túrli mawsimlerinde fizikalıq shınıǵıwlardı ótkeriw usılı. Dáslepki jas daǵı balalar menen hám jas tárepten aralas gruppalarda fizikalıq shınıǵıwlardı ótkeriw usılı. Tárbiyashiniń fizikalıq shınıǵıwların bahalaw. Bilimlerin ózlestirip alıwı, fizikalıq shınıǵıwlardı tuwrı hám tez orınlawı ústinen baqlaw. Balalardıń shınıǵıwǵa shekem hám shınıǵıwdan keyingi jaǵdayı hám is-háreketin baqlaw. Fizikalıq shınıǵıwların ótkeriwdi analiz etiwge tiyisli sorawlar.
31. Kishi hám orta gruppalardan dene tárbiyası shınıǵıwın ótkeriw usılı (Teoriyalıq )
Jıldıń túrli mawsimlerinde dene tárbiyası shınıǵıwların ótkeriw, kishi hám orta gruppalarda hám jas tárepten aralas gruppalarda dene tárbiyası shınıǵıwların ótkeriw usılı. Tárbiyashiniń dene tárbiyası shınıǵıwların bahalaw. Bilimlerdi ózlestirip alıw, fizikalıq shınıǵıwlardı tez hám tuwrı orınlawı ústinen baqlaw.
32. Úlken hám tayarlaw gruppalarda dene tárbiyası shınıǵıwın ótkeriw usılı (Teoriyalıq )
Úlken hám tayarlaw gruppalarda oqıtıwshınıń tapsırmasına qaray shınıǵıwdı bólimlerge bólǵen halda plan - konspektin dúziw, ótkeriw hám analiz qılıw.
Oqıwshılarǵa dene tárbiyası shınıǵıwın hár bir bólegin programma boyınsha dúze alıwǵa, shınıǵıw plan konspektin dúziw hám ótkeriwge úyretiw.
33. Kishi hám orta gruppa balaları ushın dene tárbiyası shınıǵıwın plan - konspektin dúziw (Ámeliy)
Oqıwshılarǵa dene tárbiyası jumıs formalarınan dene tárbiyası shınıǵıwın hám kúndelik turmısda alıp barılatuǵın fizikalıq shınıǵıwlardı ǵárezsiz aparıwdı talap qılıw.
Oqıwshılar ámeliyatda atqaratuǵın shınıǵıwlarǵa kórgezbeli qurallar tayarlaw.
34. Úlken hám tayarlaw gruppa balaları ushın dene tárbiyası shınıǵıwın plan - konspektin dúziw (Ámeliy)
Úlken hám tayarlaw gruppalarda shınıǵıwdıń hár bir bólegin dúzilisi, mazmunı hám olarǵa tiyisli stilistik kórsetpeler beriw, parıqlawǵa úyretiw.
Túrli jas gruppalarda dene tárbiyası jumıs formalarınan dene tárbiyası shınıǵıwın hám kúndelik turmısda alıp barılatuǵın fizikalıq shınıǵıwlardı ǵárezsiz aparıwdı talap qılıw.
Ózbetinshe jumıs. Ámeliyatda dene tárbiyası shınıǵıwın ǵárezsiz orınlaw hám analiz qılıw. Oqıwshılarǵa programma boyınsha túrli jas gruppalarǵa shınıǵıw konspektin beriw
35. Sport elementleri bolǵan oyınlardı áhmiyeti hám ótkeriw usılı (Ámeliy)
Sport elementi oyınları háreketli oyın gruppasına kiriwi, balalardı hár tárepleme tárbiyalaw daǵı áhmiyeti. Sport elementi oyınları quramına tiykarǵı háreket shınıǵıwların kiriwi jáne bul oyındı oynaw arqalı keńislik móljel alıwǵa, kóz benen shamalaw ilmiy tájriybelerin rawajlandırıw.
Úlken hám tayarlaw gruppalarda sport elementi oyınların mazmun tárepten parıqlawǵa uyretip ámeliyatqa ámeliy sabaqlarda ótkeriwge úyretiw. Bul oyınlar arqalı balalardı shaqqanlıq, epshillik sıyaqlı fizikalıq sapatlardi tárbiyalaw.
Volleybol. Ulıwma ózgesheligi: Bala rawajlanıwında oyın áhmiyeti. Sharayat jaratıw : jaydı tayarlaw, zatlardı, balalardı shólkemlestiriw. Úyretiw usılı : Úyretiw jolı, uyqas shınıǵıwlardı tańlaw, orınlaw texnikası, tapsırmanı quramalılastırıw, oyın qaǵıydaları, qátelerdi tuwrılaw hám eskertiw, oyın dawam etiw waqti.

from-to.uz, [25.01.2022 21:18]

[В ответ на Турсынбаев]
Basketbol. Ulıwma ózgesheligi. Balanıń rawajlanıwında oyın mánisi. Sharayat jaratıw : balalardı sholkemlestiriw, zat hám jaylardı tayarlaw. Oqıtıw usılı: oqıtıw jolı, uyqas oyınlardı tańlaw, oyın qaǵıydaları, quramalı shınıǵıwlardı orınlaw texnikası, qátelerdi eskertiw hám durıslaw, oyın dawam etiw waqti.
Futbol. Ulıwma ózgesheligi. Úyretiw usılı : balalardı shólkemlestiriw, jaydı tayarlaw, úyretiw jolı, uyqas shınıǵıwlar, oyınǵa tiyisli tapsırmalar, tapsırmanı quramalılastırıw, qátelerdi tuwrılaw hám eskertiw, oyın dawam etiw waqti.
Badmenton:Ulıwma ózgesheligi. Úyretiw usılı: balalardı uyushtirish, úyretiw jolı, eki teń komandaǵa bolıp, eki raketka hám valanchik arqalı bir-birine uzatıw orqali oynaw usılların úyretiw.
Stol-tennisi: Umumuy ózgesheligi. Úyretiw usılı.:Bul oyındı stol ortasına setka tutılǵan bolıp, kishkene raketka arqalı hám cilindr top penen oynaw usılın úyretiw.
36. Sport shınıǵıwlarınıń áhmiyeti hám úyretiw usılı.

Qısqı hám jazǵı sport shınıǵıwların (Ámeliy)

Velosipedte júriw. Velosiped túrleri. Velisipetdi aydaw ushın orın tańlaw. Velosipedden paydalanıw qaǵıydaları hám oǵan qaraw. Eki hám úsh dóngelekli velosipedlerde júriw qásiyetleri. velosipedte júriw usılın úyretiw.Jol háreketi qaǵıydalarına ámel qılıw.
Samakatda júriw. samakat túrleri, samakatda júriw qásiyeti, samakatdan paydalanıw qaǵıydaları. Jol háreketi qaǵıydaların iyelew shınıǵıwları hám oyınları. Balalardı jolǵa alıp shıǵıw.

Dóngelekli sırǵanaqlarda júriw. Sharayattı jaratıw, jaydı tańlaw, uyqas ayaq kiyimlerin tańlaw, sırǵanaqlardı saqlaw. Úyretiw usılı. Shepke, o'nga búklemdi bir orında orınlaw.

Júziw. suwdaǵı háreketti ayriqshalıǵı. Júziw mánisi. Júziw usılları hám olar texnikasınıń ózgesheligi. Jaydı tańlaw hám tayarlaw. Mektepge shekem jas daǵı balalardıń shómiliwi ushın basseyn túrleri. Shómiliw buyımlarına gigiyenik talaplar. Suwda turıw qaǵıydaları. Balalardı shólkemlestiriw. Úyretiw usılı.
Sport shınıǵıwlarına balalardı sholkemlestiriw, tayarlaw shınıǵıwları, úyretiw usılları, qátelerdi aldın alıw hám ońlaw, jaralanıw hám suwıq alıwın aldın alıw.
37. MSHBSh de fizikalı sawallastırıwshi ilajlar. Azandaǵı dene shınıǵıwı
Azandaǵı gimnastika. Azandaǵı dene shınıqtırıw áhmiyeti hám de olardıń balalar baǵshasindaǵı kúndelik rejimindegi ornı.
Azandaki dene shınıqtırıw dúzilisi. Fizikalıq shınıǵıwlardı tańlaw. fizikalıq qóllanbaları (bayram, tayaqsha, halqasha basqalar…) den paydalanıw. Kompleksler dúziw. kompleksler ótkeriw dawam etiw waqti hám olardı almastırıp turıw.
Oqıwshılardı azandaǵı dene-tárbiyanı tuwrı uyımlastırıwın, onıń dúzilisi, fizikalıq shınıǵıwlardı tuwrı tańlaw, fizikalıq qóllanbalardan paydalanıw. Kompleksler o'tkeriw dawam etiw waqti olardı almastırıp turıw.
Balalardı sharshaw jaǵdayın joytıw hám olardıń ıskerlik qábiletin asırıw maqsetinde súwret, ılay hám plastilindan buyımlar soǵıw, sanaq, sóylewdi ósiriw hám basqa shınıǵıwlar prosessinde fizikalıq minutalardı ótkeriw zárúrligi.
38. Kishi hám orta gruppalarda azandaki dene shınıqtırıwdı áhmiyeti hám ótkeriw usılı (Ámeliy)
Balalar organizmine azandaǵı dene-tárbiyanıń áhmiyeti. Balalar baǵshasinda azandaǵı dene-tárbiyanı ornı hám ótkeriw usılı.
Kishi hám orta gruppalarda ádebiyatlar hám programmadan paydalanıp, azandaǵı dene shınıqtırıw plan-konspektin dúziw hám ótkeriw jolların analiz qılıw.
Balalar organizmine azandaǵı dene-tárbiyanıń áhmiyeti. Balalar baǵshasinda azandaǵı dene-tárbiyanı ornı hám ótkeriw usılı.
Kishi hám orta gruppalarda ádebiyatlar hám programmadan paydalanıp, azandaki dene shınıqtırıw plan-konspektin dúziw hám ótkeriw jolların analiz qılıw.
39. Úlken hám tayarlaw gruppalarda azandaki dene shınıqtırıwdı áhmiyeti hám ótkeriw usılı (Ámeliy)
Balalar organizmine azandaki dene-tárbiyanı tásiri. Balalar baǵshasi kún tártibinde azandaki dene-tárbiya. Dene-tárbiyanıń wazıypaları ; organizmdiń jumıs iskerligi hám funksional jaǵdayın asırıw.
40. Dene tárbiyası jumısların joybarlaw hám esapqa alıw (Teoriyalıq )
Dene tárbiyasına tiyisli keleshek joba hám aylıq jobalardı málim bir dáwir mólsherlengen fizikalıq qóllanbaların tańlaw hám bólistiriw. Balalardı kún dawamında fizikalıq shınıǵıwlardı orınlawın baqlaw hám balalardı baǵshaǵa qatnasın esapqa alıw.
Dene tárbiyasına tiyisli keleshek joba hám aylıq jobalardı málim bir dáwir mólsherlengen fizikalıq qóllanbaların tańlaw hám bólistiriw. Balalardı kún dawamında fizikalıq shınıǵıwlardı orınlawın baqlaw hám balalardı baǵshaǵa qatnasın esapqa alıw.
Ámeliy shınıǵıwlarda oqıwshılar mektepge shekem tálim jasındaǵı balalardı fizikalıq shınıǵıwlarǵa úyretiw metodikasın úyrenedi. Balalar baǵshasinda dene tárbiyası wazıypaların ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan bilim hám ámeliy kónlikpeler payda etedi. Ámeliy shınıǵıwlar oqıw stilistik xarakterdegi shınıǵıwlar, úlgili shınıǵıwlar hám oqıw gruppalaridagi oqıw ámeliyatı formasında ótkeriledi. Oqıw stilistikası shınıǵıwlarında oqıwshılar mektepge shekem tálim jasındaǵı balalardı fizikalıq shınıǵıwlarǵa úyretiwdiń usıl hám usılların azandaǵı dene tárbiya, dene tárbiyası shınıǵıwları, háreketli oyınlardı ótkeriw jolların úyrenedi hám de fizikalıq qollanbalar tayarlaw usılları menen tanısadı. Bul shınıǵıwlar teoriyalıq qaǵıydaların bayanlaw menen birge fizikalıq shınıǵıwlarǵa úyretiwdiń usılların ámelde kórsetiw, oqıwshılardı oqıtıwshı tapsırmaların orınlaw jolı menen ótiledi.
Úlgili shınıǵıwlar baǵshada ótkerilip pedagogikalıq ámeliyattıń strukturalıq bólegi bolıp, kurstı oqıw menen parallel alıp barıladı. Oqıw ámeliyatı oqıwshılardı tómendegi ilmiy tájriybe hám kónlikpeler payda etiwge qaratǵan bolıwı kerek.
• Pórman hám buyrıq beriw;
• Shınıǵıwlardı kórsetiw, túsindiriw ushın tuwrı jay tańlaw.
• Terminalogiyani biliw;
• Fizikalıq shınıǵıwlarǵa úyretiwde túrme-túr hám usıllardan paydalanıw ;
• Shınıǵıwlardı túsindiriwdi, olardı atqarıp kórsetiw menen birge qosıp alıp barıw;
• Fizikalıq shınıǵıwlardı orınlaw sapasın bahalaw, qátelerdi anıqlaw olardı jónge salıw qılıw usılların tabıw ;
• Azandaki dene tárbiya, háreketli oyınlar, dene tárbiyası shınıǵıwların plan -konspektlerin dúziw, baqlawlardı jazıp barıw.
Ǵárezsizlik jıllarında mámleketimizde Prezident Islam Karimov baslıqlıǵında mámleket hám jámiyet ómirin, atap aytqanda, tálim sistemasın tupten jańalaw hám reformalaw boyınsha úlken jumıslar ámelge asırıldı. Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarıniń ózinde Prezidentimiz kadrlar tayarlawdıń zamanagóy birden-bir sistemasın jaratıw ideyasın ilgeri jıljıtıp : “Tálim brendiniń, ruwxıy, ádebiy hám kásip iilmiy tájriybesi boyınsha tárbiyalawdıń ulıwma jańa sistemasın islep shıǵıwı zárúr. Sapa tárepten pútkilley jańa oqıw programmaları jaratılıwı dárkar” dep aytıp ótken edi. Mámleketimiz basshısınıń bul pikirleri keyinirek tálim - tárbiya tarawına tiyisli kóplegen nızamlarınıń, tiyisli normativ hújjetleriniń, eń áhmiyetlisi, dúnya jámiyetshiligi tárepinen tán alınǵan kadrlar tayarlaw milliy programmanıń jaratılıwına metodologik tiykar retinde xızmet etdi. Mektepge shekem tálim úzliksiz tálim sistemasınıń daslabki basqıshı esaplanadı. Onıń tiykarǵı maqseti - bala shaxsınıń hár tárepten rawajlanıwın támiyinlew, qábiletlerdi ámelge asıriw, oqıwǵa, turaqlı tálim alıw ushın zárúr bolǵan kónlikpelerdi qáliplestiriw hám mektepte tabıslı oqıw ushın tayarlawdan ibarat. Mektepge shekem tálim mákemeleri iskerliginiń nızamlı tiykarları, “Tálim tuwrısi” gi Nızam (1992-j), “Kadrlar tayarlaw milliy programması” (1997), “Dene tárbiyası tuwrısında” gi Nızam (2000), “Mektepge shekem tálim tuwrısında”gi Koncepciya (2008, 2011), “Mektepge shekem tálim mákemeleri tuwrısında”gi Qaǵıyda (2007), “Balajan” (2010 ) hám Mámleket talapları (2013) hám de taǵı basqa normativ - huqıqıy hújjetlerde belgilep berilgen. Ózbekstanda ósip kiyatırǵan jetkinshek salamatlıǵın saqlaw, fizikalıq quwatlı, shaqqan, isbilermen etip tárbiyalaw hám de olardı turmısqa, miynetke,watandı qorǵawǵa tayarlaw máselelerine tiyisli direktiv hújjetlerdi ámelge asırıw ushın dene tárbiyası jumıslarında jańadan jantasıw, izertlewde bolıp sistemanıń ámeliy tiykarların ilimiy -teoriyalıq hám qayta islep shıǵıwdı talap etedi. Sol munasábet penen bizler “Mektepge shekem tárbiya mákemelerinde dene tárbiyasın shólkemlestiriw formaları” temasındaǵı pitkeriw qaniygelik jumıstı teoriyalıq analizi maydanınan tańlap alındı. Dene tárbiyasın shólkemlestiriw formaları - bul balalardıń rań-báreng iskerliginiń tálim - tárbiyalıq kompleksi bolıp, onıń tiykarın háreket aktivligi quraydı. Bul sırtqı kórinislerdiń jıyındısı balanıń fizikalıq tárepten tolıq rawajlanıwı hám sawliǵınıń bekkemleniwi ushın zárúr bolǵan arnawlı bir háreket rejimin júzege keltiradi. Balalar háreket iskerligin shólkemlestiriwdiń formaları tómendegilerden ibarat : 1) dene tárbiyası shınıǵıwları ; 2) kúndelik tártipdegi dene tárbiyası - salamatlandırıw jumısları ; azandaki gimnastika, háreket oyınları hám aylanıw waqtındaǵı fizikalıq shınıǵıwlar, dene tárbiyası minutaları, kúndizgi uyqudan sońǵı dene tárbiyası shınıǵıwları, shınıqtırıw ilajları ; 3) aktiv dem alıw : balalar turizmi, dene tárbiyalı dem alıw, dene tárbiya bayramları, salamatlıq kúnleri, demalıslar ; 4) balalardıń ózbetinshe háreket iskerligi; 5) úyge wazıypa. Bul sırtqı kórinislerdiń barlıǵı dene tárbiyası hám balanı hár tárepleme rawajlandırıwdıń ulıwma wazıypalarına juwap berer eken, olar óz-ara baylanıslı, usınıń menen birge hár biri óziniń arnawlı wazıypasına iye esaplanadı. Bul olardıń mektepge shekem tárbiya mákemeleri kún tártibi tártibindegi ornın belgileydi. Dáslepki jas daǵı balalar toparında tıykarǵı jumıs forması fizikalıq shınıǵıwlar menen individual shuǵıllanıw esaplanadı (gimnastika, massaj, háreketli oyınlar ). Azandaki gimnastika hám dene tárbiyası shınıǵıwları birinshi kishi gruppalardıń barlıǵında baslanadı, biraq olardıń hár biri jas psixofiziologiyasi 8 qásiyetlerin esapqa alıwshı háreket materialın hám de onı ótkeriw metodikasın soyleske kóre ayriqsha bolıp tabıladı. Dene tárbiyası minutaları balalar baǵshalarinıń úlken gruppalarında kóbirek áhmiyetke iye boladı.
Ol intellektual iskerlik oyatıwshı (matematika, sóylewdi ósiriw boyınsha ) shınıǵıwlarǵa hám balalardıń aktiv dem alıwı hám de jumıs qábiletin qayta tiklew waqıtı retinde eki shınıǵıw ortasına kiritiledi. Ashıq hawadaǵı háreketli oyınlar hám ráń -báreń ózbetinshe háreket iskerligi barlıq jas gruppalarındaǵı balalar kúndelik ómiriniń zárúr shárti esaplanadı.
Shınıǵıwlardıń áhmiyeti háreketler mádeniyatınıń kompleks qáliplesiwi, salamatlandırıw, bilimlendiriwge tiyisli hám tárbiyalıq wazıypalardı úzliksiz ámelge asırıwdan ibarat esaplanadi. Bul wazıypalardıń atqarılıwı organizmnıń funktsional rawajlanıwlaniwi, bala den sawliǵınıń bekkemleniwi, olar tárepinen tuwrı háreket kónlikpeleriniń iyeleniwi, fizikalıq sapalar hámda dene tárbiyası hám sportqa salıstırǵanda emocional unamlı munasábetti, shaxstıń hár tárepleme rawajlaniwin támiyinleydi. Shınıǵıwlarda salamatlandırıw wazıypaların ámelge asırıwǵa balalardıń hár tárepleme háreket iskerligi jolı menen erisiledi. Olar organizmdegi barlıq funktsional 1 processti, onıń optimal gigienik hám shınıqtıriwshi sharayatlarda turmıslıq iskerlikti kúsheytiwge járdem beredi. Tálim-tárbiyalıq wazıypalar shınıǵıwlar processinde balanıń ruwxıy ádebiy sapaların ósiriw, dene tárbiyası hám sport tarawına tiyisli birpara elementler bilimler hám terminlerdi málim qılıw tuwrı háreket kónlikpeleri hám de fizikalıq sapalardı tárbiyalaw jolı menen sheshiledi. Shınıǵıwlar shad kewilli ıntızamlı, átirap-ortalıqta jaqsı háreket ete alatuǵın, belgilengen wazıypaǵa muwapıq tez hám isenim menen, maqsetke jónelgen halda iskerlik kórsete alatuǵın, sonday-aq etikalıq sapalar hám dóretiwshilik ete alatuǵın kisilerdi tárbiyalawǵa xızmet etedi. Fizikalıq shınıǵıwlar gúz, qıs hám báhár mawsiminde bınada hám de ashıq jerlerde ótkeriledi. Jaz máwsimi waqtında barlıq shınıǵıwlar (jamǵır kúnlerden tısqarı ) ashıq jerlerde, dene tárbiyası maydanshasında ótkeriledi. Bınada hám ashıq hawa daǵı shınıǵıwlar óz-ara baylanısda bolıp tabıladı: olar barlıq salamatlandırıw hám 11 tálim-tárbiyalıq wazıypalardıń kompleks tárzde sheshiliwin támiyinleydi. Shınıǵıwlardı ótkeriw sharayatı olardıń birpara ayriqsha ózgeshelikin belgileydi. Bınada salamatlandırıw—gigienik shártlerge ámel etken halda ótkeriletuǵın (áynek fortochkalari ashıq jeńil kiyim hám ayaq kiyim) shınıǵıwlar háreketlerdiń tuwrı, gózzal hám anıq bolıwın támiyinleydi, ulıwma háreket mádeniyatın tárbiyalaw. Olar túrli qóllanbalar menen hám muzıka menen birge ótkeriliwi múmkin. Ashıq hawa daǵı shınıǵıwlar maksimal salamatlandırıw nátiyjesine iye, olar háreketlerdi keń orında orınlawǵa, múmkinshilik beredi, fizikalıq júklemeni kúsheytedı, sport : oyınları, estafetalardı ótkeriwge keń múmkinshilik jaratadı. Biraq qalıń kiyim hám ayaq kiyim háreketlerdiń anıq ańlatpalı, shıraylı bolıwına ırkinish beredi. Rejede hár bir jas toparı ushın belgilengen fizikalıq shınıǵıwlar shınıǵıwlar mazmunın quraydı. Mazmunına kóre túrme-túr shınıǵıwlardı ótkeriwde wazıypalardıń : anıq hám aydin bolıp qalıwı, programmanı ótiwde izbe-izlik ámel qılıw, sonıń ishinde balalar jas hám individual qásiyetlerin esapqa alıw shárt esaplanadı. Shınıǵıwlar strukturası - shınıǵıwlardıń balalar tárepinen izbe-iz atqarılıwdan ibarat esaplanadi. Ol qóyılgai wazıypalar, nerv sistemasınıń jumıs qábileti hám bala organizminiń hár bir bólek jas basqısh daǵı qásiyetleri menen belgilenedi. Shınıǵıw waqtında bala organizminiń dinamikası jáne onıń psixologiyasin baqlaw tárbiyashiniń tiykarǵı wazıypalarınan biri bolıp tabıladı. Tálim hám tárbiya procesiniń natiyjeliligi soǵan baylanıslı. Háreket iskerligi processinde júrek qisqarıwı chastotası kórsetkishleri shınıǵıw baslanıwında onıń az-azdan asıp barıwı, keyin kúsheye barıp, shınıǵıwlardıń tiykarǵı Bóleginde joqarı dárejege jetiwin hám shınıǵıw sońında uyań- aste tómenlewin kórsetdi.
Bunday izbe-izlik bir tárepden, qan aylanıw sistemasınıń iskerligi hám organizm jumıs uqıplıǵın jaqsılaw menen, ekinshi tárepden, dıqqat-itibardı qaratıw, reakciya tezligi sıyaqlı psixik processlerdiń keshiwi hám usınıń menen baylanıslı túrde háreketlerdiń júdá anıqlıǵı menen belgilenedi. Shınıǵıw dawamında organizm hám ruxiyatda keshetuǵın ózgerisler oraylıq nerv sisteması qadaǵalawında ámelge asıriladı. Bunda onıń nerv orayları, nerv processleri háreket-sheńligi, qozǵaliwshańliginiń asıwında ańlatpalanatuǵın óz jumıs qábileti kúsheyedi. Shınıǵıwlar dawamında pútkil organizmdiń júdá ıskerligi sharayatında islep atirǵan organ hám sistemalar iskerliginiń muwapıqlıǵı jaqsılanadı, tuwrı jumıs ritmin tabıw hámde usınıń menen baylanıslı túrde emotsional jaǵdaydi asırıw múmkinshiligi payda boladı. Bul dáwirde jumıs qábiletiniń eń joqarı dárejesi gúzetiledi. Ol iskerliginiń ayırım qırları xarakteristikasınıń ózgeriwge baylanıslı túrde toplanip turadı (háreketlerdi orınlaw, tárbiyashi háreket úlgisin baqlaw, oniń kórsetpelerin túsinip alıw hám taǵı basqa). Dene tárbiyası shınıǵıwları óz-ara baylanıslı úsh bólekten: kirisiw — fizikalıq tayınliq tiykarǵı hám juwmaqlawshı bólekten ibarat. Bilimlendiriwge tiyisli, tárbiyalıq hám salamatlandırıw wazıypaları shınıǵıwdıń hár bir qismi ushın teńdey áhmiyetge iye. Usı wazıypalardı orınlaw balalarǵa hár tárepleme tásir etiwdi támiyinleydi. Shınıǵıwdıń kirisiw - fizikalıq tayarlıq bólegi wazıypaları hám mazmunı dene tárbiyası shınıǵıwınıń birinshi bólegi qoyılǵan wazıypalar jáne onıń tiykarǵı bólegindegi shınıǵıwlar mazmunına góre túrlishe bolıwı múmkin. Sonıń ushın bir túrde oqıtıw, ekinshi bir túrde kirisiw- fizikalıq tayarlıq xarakteristikasında bolıwı múmkin. Shınıǵıwdıń bul bólegi wazıypası balalarda oǵan salıstırǵanda qızıǵıwshılıq hám emocional keyip payda etiwden, diqqattıń tayarlıq dárejesin tekseriwden, ayırım háreket kónlikpelerin aniqlastiriwdan, bala organizmin uyań- aste shınıǵıwdıń tiykarǵı bóleginde keshetuǵın anaǵurlım intensiv iskerlikke tayarlawdan ibarat.Sol maqsette balalarǵa tuwrı qaddi-qáwmetti tárbiyalawǵa, túyetabanliqtıń aldın alıwǵa járdem beretuǵın, keńislik hám de jámáátte móljel alıw menen baylanıslı atqarılıwı kóp waqtın talap etpeytuǵın tanıs shınıǵıwlar hám olardıń variantların orınlaw usınıs etiledi. Bunday shınıǵıwlarǵa tómendegiler kiredi: saplaniw shınıǵıwlarına — túrlishe saplaniwlar hám qayta saplaniwlar; túrli tapsırmalar menen atqarılatuǵın (baǵdarı kórsetilgen! búklemler, baslawshılardı almastırıw hám bonqalar) júriw hám juwırıw ; tarqalıp jeńil juwırıw hámde keyinirek úlken hám kishi ortalıq, kalonna hám taǵı basqa bolıp saplaniw; túrli kórinistegi hám túye tabanlıqtıń aldın alıw maqsetindegi júriwler — govonda, ayaq uchida, poldagi qalıń jıp ústinde, nárwanda júriw hám basqa shınıǵıwlar. Kirisiw bólegi balalardıń qatarǵa úsh-tórtewden, dana bolıp saplaniwı, tarqalıwı hám taǵı basqalar menen juwmaqlanadı. Bul balalardı shınıǵıwdıń tiykarǵı bólegi baslanıwındaǵı ulıwma rawajlandırıwshı shınıǵıwlardı úyretiwge ótiw ushın xızmet etedi. Bul bólim kishi toparlarda 2 den 4 minutǵa shekem, orta toparlarda 3 ten 5 minutǵa shekem, úlken gruppalarda 4 ten 6 minutaǵa shekem dawam etedi. Eger shınıǵıwdıń birinshi bólegi kirisiw-tayarlaw bólim sapatında joybarlawtırılsa, onıń baslanıwında joqarıda kórsetilgen kirisiw bólegi ushın mólsherlengen shınıǵıwlar beriledi. Biraq sonnan keyin shınıǵıwdıń sol bóleginde tek qayta hám variacıyali shınıǵıwlardan ibarat úyretiw talap etpeytuǵın ulıwma rawajlandırıwshı shınıǵıwlar berildi. Olardıń wazıypası bala organizmin shınıǵıwdıń tiykarǵı bólegindegi anaǵurlım joqarı fizikalıq júklemege tayarlaw bolıp tabıladı. Bunda jetkilikli fizikalıq júklemege iye bolǵan quramalı koordinaciyalı tiykarǵı háreketler yamasa intensiv xarakteristikadaǵı sport shınıǵıwları joybarlastırıladı. Bunday túrde shınıǵıwdıń tiykarǵı bólegi balalardı tiykarǵı háreketlerge úyretiwden baslanadı.

from-to.uz, [25.01.2022 21:20]

[В ответ на Турсынбаев]
Ol ulıwma qozǵalıwshańlıqtıń tómenlewine hám pul'stiń normativlesiwine járdem beredi; júriw processinde balalar bir neshe dem alıw shınıǵıwların orınlawları múmkin. Birpara jaǵdaylsrda júriw barlıq balalar qatnasıwındaǵı kem háreketli oyın menen almastırılıwı hám múmkin (mısalı, «Tap -ta tınısh tur», qosıq aytıw formasında «Ózińe jaqqan zattı ákel» sıyaqlı oyınlar ). Júriw yamasa onı almastiriwshi oyın sońında shınıǵıwǵa juwmaq jasaladi hám balalar basqa iskerlikke ótedi. Shınıǵıwdıń juwmaqlawshı bólegi dawam etiw waqti kishi gruppalarda 2 minuttan 3 minutǵa shekem, orta hám úlken gruppalarda 3 minutan 4 minutǵa shekem boladı. Pútkil shınıǵıwdıń dawam etiw waqti kishi gruppalarda 1, 5—20 minuttı, orta gruppalarda 20—25 minuttı, úlken gruppalarda 30—35 minuttı quraydı. Dene tárbiyası shınıǵıwları processinde balalarda Háreket kónlikpeleriniń rawajlanıwı menen bir waqtında operativliq shaqqanlıq shıdamlılıq mayısqaqlıq kúsh sıyaqlı fizikalıq sapalar tárbiyalanadı.. Dene tárbiyası shınıǵıwları belgilenetuǵın oqıw jumısı xarakteristikaına muwapıq joybarlawtırıladı : birdey shınıǵıwlarda tiykarǵı itibar balalardı jańa fizikalıq shınıǵıwlardı aldın úyrenilgani menen birge úyretiwge; ekinshi qıylı shınıǵıwlarda háreket materialınıń balalar tárepinen ózlestiriw dárejesi, atqarılıw sapası hám muǵdarlıq nátiyjesi waqıtı - waqıtı menen tekserip turıladı : úshinshi qıylı shınıǵıwlarda balalarǵa tanıw shınıǵıwlar jetilistiriw maqsetinde variantlardan paydalanǵan túrde tákirarlanadı hám xokazo.