Maktabgacha ta’lim” fakulteti «maktabgacha tarbiya va defektologiya» kafedrasi

II BOB.PEDAGOG- TARBIYACHIGA QO`YILADIGAN TALABLAR
2.1. Tarbiyachining pedagogik mahorati
Mahorat -bu alohida qudrat.Yuqori va kichik darajada usta bólish mumkin emas.Mahoratga erishish ham ,erishmaslik ham mumkin.Haqiqiy usta mehnat faoliyati choģidagina gózaldir.
Pedagogik mahoratga erishish pedagogning muayyan shaxsiy sifatlari bilan amalga oshadi.Pedagogik mahorat yuksak darajada pedagogik faoliyatining taraqqiy etishini,pedagogik texnikani egallashni,shuningdek ,pedagog shaxsi,uning tajribasi,fuqarolik va kasbiy mavqeyini ifodalaydi.
Pedagogik mahorat kategoriya sifatida ózining ilmiy asoslariga ega.Sónggi yillardagi ilmiy yondashuvlar bu holatga nisbatan quyidagicha xulosa qilishga imkon beradi: pedagogik mahorat kasbiy faoliyatdagi individuallikning yorqin kórinishi sifatida tushuniladi.
Pedagogik mahorat kategoriyasi kasbiy faoliyat nuqtayi nazaridan kishi induvidualligini xarakterlaydi. ''Tarbiya va óqitishda yuqori darajaga erishish va uni doimo takomillashtirib pedagog imkonini ta'minlovchi san'at bólib , talabaga mehr qóygan va óz kasbini sevgan,har bir pedagogning qiladigan ishi.Óz ishining mohir ustasi bólgan pedagog –bu yuksak darajada madaniyatli,óz fanini chuqur biladigan,fanning yoki san'atning tegishli sohalarini tahlil eta oladigan,tarbiyalash va óqitish uslubiyatini mukammal egallagan mutaxasisdir''.
Bu ta'rifni yaxshi tushunib,uning ma'no mohiyatini tahlil etadigan bólsak,ushbu ta'rifda edagogic mahorat tushunchasi mazmuniga kiradigan quyidagi masalalarni ajratish mumkin bóladi:
1.Umumiy madaniyatning yuqori darajasi hamda bilimdonlik va aql zakovatining yuksak kórsatgichi.
2.Ózining óqitayotgan faniga doir keng va bilim sohibi.
16
3.Pedagogika,umumiy va pedagogik-psixologiya kabi fanlar sohasidagi bilimlar bilan qurollanganlik,ulardan óqitish va tarbiyalash ishlari tajribasida erkin va ustalik bilan foydalana bilish.
4.Óquv -tarbiyaviy ishlar metodikasini egallagan bólishi.
Pedagog juda yuksak darajadagi madaniyatga ega bólgan shaxs.U juda kóp narsani bilishi kerak .Hozirgi zamonda ózi óqiyotgan fan sohasidagi yutuqlardan yangiliklardan xabardir bólishi kerak.Tarbiyalanuvchilarni har kuni mashģulotlarni órgatib borishi uchun ózi muntazam óqib,órganib óz bolimlarini tòldirib chuqurlashtirib borishi kerak.
Pedagog,pedagogik mahoratining asosiysi óz ustida mustaqil óqishdir .Ózbekiston mustaqillikka erishgandan keyin ta'lim-tarbiya sohasida,milliy axloq odobni qayta tiklash borasida ,milliy urf odatlar an'analarni joy joyiga qóyish milliy qadriyatlarni yanada rivojlantirish xususida buyuk burilishlar bólgani barchaga ayon.Davlatning buyuk kelajagi ,albatta,yoshlarni chuqur bilim va pokiza odob axloqli qalb egasi ekanligini yoddan chiqarmaslik lozim.
Òzbekiston birinchi Prezidenti I.A.Karimov ózlarining qator nutqlari va asarkarida talim tarbiya masalalariga tóxtalar ekanlar,eng avvalo,pedagogik kasbiga etibor bwrib ,bu mashaqqatli va sharafli ekanligini jamiyatimizda talim berish tizimini zamon talablari asosida yangilash munosib avlodni shakllantirishni faoliyat bilan boģlab ,uning ózida ana shu xususiyatlar bólishini kórsatib turadi.Pedagogik mahorat-tuģma yoki nasldan naslga ótuvchi xususiyat emas , balki izlanish ijodiy mehnat mahsuli.Bu kóp qirrali pedagogik faoliyat zamieida ijodiy mehnat yotadi.
Agar pedagogning kasbiy mahorat dasturiga amaliy qarasa,u holda birinchi óringa uning integral sifati-mahoratidan iborat.Pedagogik mahoratga berilgan tariflar shuncha kóp bólishiga qaramay ,ularda mohoratning qaysidir jihatlari albatta ifodalanadi.
17
Mahorat-bu yuqori va yuksalib boruvchi tarbiya va oʻqitish san'atidan iborat.Pedagog oʻz ishining ustasi, pz fanini chuqur biluvchi,fan va san'atning mos sohalari bilan yaxshi tanish,amalda umumiy va yoshlar psixologiyasini yaxshi tushunuvchi, oʻqitish va tarbiyalash metodikasini har tomonlama biluvchi hamda yuqori madaniyatga ega boʻlgan mutaxasisdir.Boʻlajak mutaxassislarning mahoratini oshirishda ma'ruza darslarining oʻrni qanchalik zarur boʻlsa,seminar mashgʻulotlarining oʻrni ham shunchalik muhimdir.
Pedagogik mahorat-bu tarbiyachining shunday shaxsiy(bolajonligi,hayrihohligi,insonparvarligi,mehribonligi va h.k) va kasbiy (bilimdonligi,zukkoligi,fidoiyligi,ijodkorligi va h.k) fazilatlarini belgilaydigan xususiyatki,u oʻz fanini chuqur va atroflicha bilishda,psixologik va metodik tayyorgarlikdan,yoshlarni oʻrgatish, tarbiyalash va rivojlantirishning optimal yoʻllarini izlab topib amaliy faoliyatda qoʻllanadi.
Pedagogik mahoratning asosiy tarkibiy qismlari.Pedagog sharafli lekin juda murakkab kasb.Yaxshi boʻlish uchun pedagogik nazariyani egallashning oʻzigina yetarli emas.Chunki pedagogik nazariyada bolalarni oʻqitish va tarbiyalash haqida umumiy qonun qoidalar,umumlashtirilgan uslubiy gʻoyalar bayon etiladi,yosh individual xususiyatlarini e'tiborga olish ta'kidlanadi.
Maktabgacha taʼlim hayoti kichik pedagogik jarayon boʻlib juda xilma xildir.Pedagogik nazariyaga mos kelmaydigan vaziyatlar uchrab turadi.Bu esa pedagogdan keng bilimdonlikni,puxta amaliy tayyorgarlikni,yuksak pedagogik mahorat va ijodkorlikni talab qiladi.Shuning uchun hozirgi kun tarbiyachisi:
. pedagogik faoliyatga qobiliyat, ijodkor, ishbilarmon;milliy madaniyat va umuminsoniy qadriyatlarni,dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan,diniy ilmlardan ham xabardor,ma'naviy barkamol;
. Oʻzbekistonning mustaqil davlat sifatida taraqqiy etishiga ishonadigan, vatanparvarlik burchini toʻgʻri anglagan, e'tiqodli fuqaro;
18
.Ixtisosga doir bilimlarni,psixologik, pedagogik bilim va mahoratni, shuningdek nazariy ilmlarni mukammal egallagan;
. Pedagoglik kasbini va bolalarni yaxshi koʻradigan,har bir bola ulgʻayib, yaxshi inson boʻlishiga chin koʻngildan ishonadigan, ularning shaxs sifatida rivojlanib,inson sifatida kamol topishiga koʻmaklashadigan;
. Erkin va ijodiy fikrlay oladigan,talabchan,adolatli,odobli boʻlmogʻi darkor.
Davlatimiz xalq taʼlimi sohasida oʻrtaga qoʻyayotgan vazifalarni vazifalarni bajarish koʻp jihatdan pedagogga bogʻliq.Hozirgi kunda taʼlim tarbiyadan koʻzda tutilayotgan maqsadlarga erishish, pedagoglarning xilma-xil faoliyatini uyushtirish,ularni bilimli,odobli,e'tiqotli, mehnatsevar,erkin fikrli,ongli barkamol inson qilib oʻstirish pedagoglar zimmasiga yuklatilgan.
A.S.Makarenko tarbiyachi ishlarini koʻrib chiqib aytadiki,tarbiyachi faoliyati,aslida,mohiyati bilan tashkilotchilik faoliyati ham hisoblanadi.Demak,tarbiyachi mahorati boshqa narsa emas,balki bolalar hayotini tashkil etuvchi mahoratdir.Tarbiyachi mahorati-oʻquvchining samarali rivojlanishiga ta'sir etuvchi pedagogik holatlarni yarata bilishda koʻrinadi.Mahoratda nazariya va amaliyot uzviyligi gavdalanadi.
Hech qachon biron bir muvaffaqiyatli harakat tushunilmagan yoki stixiyali boʻlmaydi.Har qanday samarali usullarning asosiy va yetarli sharti shu maqsadga erishish vazifalarini,yoʻl va vositalarini,ya'ni tarbiya jarayonining qonuniyatlarini bilish demakdir.
Tarbiyachi mahorati-bu faqat yetarli nazariy bilimlarni egallashgina emas,balki tarbiya qonuniyatlari,bolalar jamoalari hayotini tashkil etish qonuniyatlaridan kelib chiqadigan barcha vosita,usul va metodlarni hayotga,ijodiy tatbiq eta bilish hamdir.Tarbiyachi mahorati mazmunining asosi bilim va unga asoslangan koʻnikmalardir.Tarbiyachining muhim koʻnikmalariga turli pedagogik holatlarda
19
bolalar dunyosida sodir boʻlayotgan turli jarayonlarni toʻgʻri qabul qilish koʻnikmasi,holatni tanlashga nisbatan tadbiq etiladigan "Maqsad -vosita-natija"munosabatlarini tahlil qila olish koʻnikmasi,diqqatni tez yoʻnaltira olish va biridan ikkinchisiga tez oʻzgara olish koʻnikmasi,bolalar bilan oʻynay olish koʻnikmasi,koʻplab pedagogik holatlardan muhimini ajratib olish koʻnikmasini,turli tomondan holatlarni baholay olish koʻnikmasi,tasodifiy omillardan muhimini koʻra bilish koʻnikmasi,bir xil holatda turli tuman ta'sir usullaridan foydalana bilish koʻnikmasi,oʻzining kayfiyatini,hissiyotini va fikrini soʻz,mimika, harakatlar orqali yetkaza olish koʻnikmasi.[19]

20
2.2 Pedagog –tarbiyachining bolalar bilan ish olib borishida nutq madaniyatining ahamiyati

Nutq madaniyati — ijtimoiy madaniyatni, kishilik jamiyati madaniyatini aks ettiruvchi bir ko'zgudir. Nutq madaniyatiadabiy tilning har ikki shakli — yozma va og'zaki shakli uchun zarurdir. Nutq madaniyatiga e'tibor yolg'iz tarbiyachilardan emas, balki har bir fuqarodan ongli ravishda o'zlashtirish talab qilinadigan insoniy fazilatlardan biridir. Uni egallash har bir tarbiyachining va shaxsning madaniy saviyasi va bilimiga bog'liq. Tarbiyachi pedagogik mahoratida nutq madaniyati,
uning nafaqat ma'naviy va axloqiy jihatdan boyligini, balki bilimini, tafakkurini, ilmiy dunyoqarashini, fikr va mushohada yuritishini belgilovchi me'yordir. Tarbiyachining nutq madaniyati birdaniga shakllanib maromiga yetadigan jarayon emas,u pedagogik mahorat bilan, kasb faoliyati davomida, tajribali ustozlar o'giti natijasida yillar davomida takomillashib, sayqallanib boraveradi. Tarbiyachining nutqiy qobiliyati madaniy, kasbiy, pedagogik talablar asosida shakllanib boradi. Uni rivojiantirish faqat tarbiyachining shijoatiga bog'liq, Shu qobiliyat tufayli tarbiyachining nutq madaniyati ham shakllanib boradi.
Mashg’ulotda tarbiyachi o’z ovozidan qurol sifatida foydalanishi mumkin. Sekin, tinch ovoz bolaga yaxshiroq ta`sir etishini pedagog bilishi zarur. Bolaga qattiqroq va qat`iy tapirish mumkin, ammo bunda so’z ohangi bolaga tinchlantiruvchi ta`sir etishi lozim.
Quyidagi tarbiyachining nutq madaniyatiga xos bo'lgan vositalarni pedagog-tarbiyachi unutmasligi kerak:
1. Nutq madaniyati tarbiyachining ma'naviy-axloqiy kamoloti tarkibiy qismidir. Zero nutq, millatimiz erishgan madaniyat darajasini ko'rsatuvchi, o'z ona tilimizga e'tiqodni namoyish etuvchi yorqin va ishonchli dalildir.
2. Nutq madaniyati tarbiyachilarni ma'naviy va madaniy saviyasi bilan hamda adabiy tilni mukammal bilishi bilan boshqa kasb egalaridan ma'lum ma'noda ajratib turadi.
21
3. Nutq madaniyatining pirovard maqsadi erkin fikr egasi
bo'lgan barkamol avlodni qanday kasb egasi bo'lib yetishishidan qat'iy nazar
ma'naviy jihatdan tarbiyalash.
4. Nutq madaniyati — bu, avvalo, tarbiyachilarda nutqiy ko'nikma va nutqiy malakalarni hosil qiladi. Bu ko'nikma pedagogik faoliyatda takomillashib boradi, maxsus mehnat va mashqlar evaziga malaka oshiriladi hamda erishilgan muvaffaqiyatlar tufayli qobiliyat va mahorat shakllanadi.
5. Nutq madaniyatiga o'zbek adabiy tilini mukammal egallash asosida erishiladi. Buning uchun tarbiyachi adabiy til qonuniyatlarini bilishi, badiiy adabiyot asarlarini doimiy o'qib borishi, she'rlar yod olishi va uni ifodali o'qiy olishi, radio va televideniye eshittirishlarini kuzatib borishi lozim,
6. Nutq madaniyatini egallashning yana bir ko'rinishi nutqiy taqlid bo'lib, yosh tarbiyachilar o'zidan yaxshiroq, chiroyliroq, ma'noli va ta'sirchan nutq so'zlaydigan ustoz-murabbiylarning nutqiy san'atiga havas bilan qarashi va taqlid qilishi asosida
o'rganishi mumkin.
Tarbiyachining pedagogik faoliyatida nutq texnikasini mukammal egallash muhim ahamiyatga ega. Zero, nutq vositasida o'qituvchi bolaning his-tuyg'ularini uyg'otadi, o'quvchilar bilan ongli muloqotni ta'minlaydi, ta'lim-tarbiyaga oid ma'lumotlarni tahliliy idrok etadi. Buning uchun bo'lajak o'qituvchi, avvalo, nutq sirlarini, uning o'quvchilar bilan bo'ladigan muloqotda ta'sir kuchini puxta bilishi kerak.[8]
22
XULOSA
Xulosa qilib aytganda tarbiyachilarning jamiyatda tutgan o`rni beqiyosdir. Chunki ular ertamiz egalari bo`lgan bolalarga ilk bilim va ko`nikmalarni shakllantiradi. Shu sababli hozirgi kunda maktabgacha ta`lim tizimiga alohida e`tibor berilmoqda. Biz bo`lajak tarbiyachilar hozir yosh avlodga qanday darajada bilim ko`nikmalarni shakllantirsak kelajakda ular o`z o`rnini topishda shuncha qiynalmaydilar.
Bugun yangicha qiyofa kasb etgan, zamon talablari darajasida ta'mirlangan, eng so’nggi rusumdagi o’quv jihozlari bilan jihozlangan MTT lar orzu emas ayni haqiqatdir.
Mamlakatimiz ravnaqi va islohotlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan xalqning bilim darajasi va dunyoqarashiga bog’liq. Shaxsning ta'lim-tarbiya sohasidagi faolligi, uning chinakam fuqaroviy munosabati. demokratik isloqotlarga intiluvchanligi belgilangafl maqsadlarga tezroq erishishning muhim omilidir. Prezidentimiz ta'kidlaganidek, "Ta'lim-tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin, ta'lim-tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib ongni o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oliy maqsad - ozod va obod jamiyatni barpo etib bo’lmaydi". Chindanda o’z ertangi kelajagiga befarq bo’lmagan millat, yorug’ va farovon kunlarini uning egalari bo’lmish yosh avlod istiqbolida ko’rgan millat ta'lim- tarbiyaga alohida e'tibor qaratadi.
Istiqlol yillarida Prezidentimiz tashabbusi bilan avvalo ertangi kun egalari bo’lgan yosh avlod istiqboli, ta'lim-tarbiyasiga mas'ul bo’lgan ustoz va murabbiylar kasbiga bo’lgan munosabat o’zgardi. Jamiyatda bu sharafli va o’z navbatida o’ta mas'uliyatli kasb egalariga nisbatan yuksak hurmat va e'tibor davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan.
23
Mamlakatimiz ta'lim tizimida uzoqni ko’zlab olib borilayotgan islohotlar bugun nafaqat jamoatchiligimiz, balki butun jahonda ham katta e'tibor bilan e'tirof etilmoqda.
Bugungi kunda yangi ta'lim tizimi faoliyatini takomillashtirish va barqarorlashatirish hamda fuqarolarning bilim olish huquqlarini ta'minlashda rivojlangan xorij davlatlarining tajribasi bilan bir vaqtda Sharqdagi mutafakkir ajdodlarimizning bebaho meroslaridan ham foydalanish taqozo etiladi.

24