“Maktabgacha pedagogika”

 
Nazorat uchun savollar 
1.Nonushta bilan mashg’ulot o’rtasida bolalar o’yiniga qancha vaqt beriladi?
2.Sayrda bolalarning o’ynashlari uchun qancha vaqt ajratiladi.
3. Kunduzgi uyqu va kechki nonushtadan keyin ham bolalar o’yinga vaqt beriladi? 
4.Bolalar qachon ko’proq syujetli-rolli o’yinlarni, qurilish materiallari, qo’g’irchoqlar bilan, 
stol usti o’yinchoqlari o’ynashlari mumkin? 
Adabiyotlar 
 
1.M.X.Toxtaxodjaevaning umumiy tahriri ostida. Pedagogika darslik.T.: O‘zbekiston 
faylasuflari Milliy jamiyati, 2010. 
2.Qodirova F.R, Toshpo’latova SH.Q, Kayumova N.M., Agzamova M.N. “Maktabgacha 
pedagogika” T.: Tafakkur, T- 2019. Darslik. 
3.D.R. Babaeva. “Nutq o’stirish nazariyasi va metodikasi” T.: “Barkamol avlod fayz” 2018 y. 
Darslik.
4.”Ilk qadam” davlat o’quv dasturi, T- 2018 y. 
5.Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги – инсон манфаатларини таъминлаш тараққиёти 
ва халқ фаровонлигининг гарови. “Ўзбекистон”, 

---

46 
10-11-12-Mavzu:
Zamonaviy o‘yin turlari va ularni o`tkazish metodikasi 
Didaktik o‘yin turlari. Buyumlar bilan o‘ynaladigan o‘yinlar.
Stol ustiga 
ko‘yib o‘ynaladigan o‘yinlar. Og‘zaki didaktik o‘yinlar.
 
 
Mavzu rejasi: 

Buyumlar bilan o‘ynaladigan o‘yinlar. 

Stol ustiga qo‘yib o‘ynaladigan o‘yinlar.

Og‘zaki didaktik o‘yinlar.
Tayanch iboralar:
o‘yinlar, buyumlar bilan o‘ynaladigan, stol ustiga qo‘yib o‘ynaladigan 
o‘yinlar, og‘zaki didaktik o‘yinlar, ahamiyati. 

Buyumlar bilan o‘ynaladigan o‘yinlar. 
Didaktik o`yinlarning asosiy turlari intellektual (aqliy) va harakatli hamda aralash 
o`yinlardan iborat. Bu o`yinlar ishtirokchilarda aqliy – jismoniy, axloqiy, psixologik, estetik, 
badiiy tadbirkorlik, mehnat va boshqa ko`nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim 
tarbiya jarayonida asosan o`quvchlarda ta’lim olish motivlarini ularning turli yo`nalishdagi 
qobilyat va qiziqishlarini oshiradigan biror kasbga moyilliklarini ko`rsatadigan didaktik 
o`yinlardan foydalaniladi. Didaktik o`yinlar nazariy, amaliy, jismoniy, ro’lli, ishchanlik va 
boshqa yo`nalishlar bo`yicha turlarga ajratiladi. Hozirda kompyuter vositasidagi didaktik 
o`yinlardan foydalaniladi va alohida o`ringa ega bo`lib bormoqda. Umumiy o`yinlar 
nazariyasiga ko`ra mavjud barcha o`yin turlarini tasniflashda ularni funksional mavzuli 
konstruktiv, didaktik, sport va harbiy o`yinlarga ishlatiladi. Bularning orasida didaktik o`yinlar 
ta’lim – tarbiya vazifalarini amalga oshirish imkoniyatini borishi bilan alohida o`ringa ega. 
O`yinlar maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyat shakllari hisoblanadi. Bu esa 
pedagog va psixolog olimlar tomonidan shu yosh davridagi o`yinlarning ta’lim – tarbiyaviy 
ahamiyatini o`rganish va yanada oshirish bo`yicha tadqiqot olib borishiga asos bo`ldi. Natijada 
oldingi asrning 60-yillari boshida AQSH so`ngra boshqa G`arb mamlakatlarida ishchanlik 
o`yinlari qo`llanila boshlandi. Ishchanlik o`yinlari tadqiqotchilari bu usulni eng asosiy samarali 
va tejamli ta’lim metodlaridan iborat deb takidlaganlar. Didaktik o`yinlarning yana bir turi aqliy 
hujum usulini birinchi marta 1939-yilda A.F. Osborn qo`llagan. Bu usulni g`oyalar banki deb 
ham nomlagan. U muammolarni quyidagicha yechishga asoslanadi: 
-
muammoli vaziyat yaratish 
-
g`oyalarni shakllantirish 
-
eng yaxshi g`oyalarni tekshirish va baxolash va tanlash.
Didaktik o`yinli mashg`ulotlarni bolalarning bilim olish va o`yin faoliyatining 
uyg`unligiga qarab syujetli-ro`lli o`yinlar, ijodiy o`yinlar, ishbilarmonlar o`yini, konfrensiyalar 
o`yin mashqlariga ajratish mumkin. Pedagog avval bolalarni individual (yakka tartibdagi) 
so`ngra guruhli o`yinlarga tayyorlashi va uni o`tkazishi, o`yin muvaffaqiyatli chiqandan so`ng 
esa ularni ommaviy o`yinlarga tayyorlashi lozim. Chunki bolalar didaktik o`yinli 
mashg`ulotlarda faol ishtirok etishlari uchun zaruriy bilim, ko`nikma malakalarga ega 

---

47 
bo`lishlari, bundan tashqari guruh jamoasi o`rtasida hamkorlik, o`zaro yordam vujudga kelishi 
lozim. 
Pedagog didaktik o`yinli mashg`ulotlarni o`tkazishda qizg`in tayyorgarlik ko`rishi va uni 
o`tkazishda 
quyidagi 
didaktik 
talablarga 
rioya 
qilishi 
talab 
etiladi: 
1. Didaktik o`yinli mashg`ulotlar dasturida qayd etilgan mavzularning ta`limiy, 
tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsad hamda vazifalarni hal qilishga qaratilgan bo`lishi. 
1.Jamiyatdagi va kundalik hayotdagi muhim muammolarga bag`ishlanib, ular o`yin davomida 
hal qilishi 
2.Barkamol shaxsni tarbiyalash tamoyillariga va sharqona odob-axloq normalariga mos kelishi 
3.O`yin tuzilishi jihatidan mantiqiy ketma-ketlikda bo`lishi 
4.Mashg`ulotlar davomida didaktik prinsiplarga amal qilinishi va eng kam vaqt sarflanishiga 
erishishi kerak. 
Didaktik o`yinli mashg`ulotlar orasida konferensiya mashg`ulotlari ham muhim o`rin 
tutadi. Konferensiya mashg`ulotlari talabalarning bilish faoliyatini faollashtirishda ilmiy 
dunyo qarashini kengaytirishda, qo`shimcha va mahalliy materiallar bilan tanishtirishda, 
ilmiy va ilmiy-ommabob adabiyotlar bilan mustaqil ishlash ko`nikma va malakalarni ortirish, 
mustaqil hayotga ongli tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Konferensiya 
mashg`ulotlarini talabalarning bilish faoliyatni faollashtirishda ilmiy dunyoqarashini mustaqil 
ishlash ko`nikma va malakalarni ortirish kengaytirishda, ilmiy va ilmiy ommabop adabiyotlar 
bilan mustaqil hayotga ongli tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Konfrensiya mashg`ulotini o`tishdan oldin mashg`ulot mavzusini maqsad va vazifalarini 
belgilab, shu mavzuga oid qo`shimcha ilmiy, ilmiy-ommabop adabiyotlar ko`zdan kechiriladi. 
Mashg`ulotni o`tishdan bir hafta oldin mashg`ulot mavzusi elon qilinib unga tayyorgarlik 
ko`rish uchun adabiyotlar tavsiya etiladi. Ushbu mashg`ulotda “Olimlar” ro`lini tanlash, 
mavzuni har tomonlama yoritish, maruza tayyorlash talabaning ixtiyorida bo`ladi.
Ilmiy konfrensiya mashg`ulotini quyidagicha o`tkazish tavsiya etiladi. 
Didaktik o`yinlarni tanlashda bolalarga bilim va tarbiya berishning quyidagi tartib qoidalariga 
rioya qilinadi. 
1.Didaktik o`yinlar tanlash va ulardan foydalanishda bolalarning yosh xususiyatlari 
pedagogik jihatdan tayyorgarligi va bilim saviyasi hisobga olinadi. 
2.Tanlangan har bir o`yin bolalarga sistemali bilim berish, malaka va ko`nikmalar hosil 
qilish bilan birga ularning barkamol bo`lib yetishishiga va ruhan tetik o`sishiga qaratilgan 
bo`ladi. 
3. Didaktik o`yinlarni tanlashda ta’limning aniq maqsad va vazifalari asos qilib olinadi 
Didaktik o`yinlar ta’lim mazmunini aniqlashtirishning muhim vositalaridan biri. U 
o`quvchilarda o`qish motivini. Istagini rivojlantirishga xizmat qiladi. 
Didaktik o`yin – ta’lim beruvchi usul bo`lib, bu usul muayyan ta’limiy maqsadlarga 
erishishga yani o`tilgan o`quv materiallarini aniqlashga, mustahkamlashga va uni 
chuqurlashtirishga qaratilgan bo`ladi. Har bir didaktik o`yinni o`tkazishda muayyan bir vazifa 
maqsad qilib olinadi. Masalan : doiraviy misollar o`yinida ikkinchi o`nlik ichida hisoblash 
malakalarini mustahkamlashdan iborat bo`lgan didaktik topshiriq qo`yiladi. Didaktik 
topshiriq darsga qo`yiladigan umumiy maqsadining bir qismini tashkil qiladi. Har bir didaktik 
o`yinning ham, har qanday o`yindagi singari qoidalari bo`ladi. O`sha qoidalarga amal 
qilinmasa o`yinning o`yin sifatidagi ahamiyatli binobarin o`yinning ta’lim tarbiyaviy va 

---

48 
psixologik ahamiyati yo`qoladi. O`yin qoidalari o`yin topshirig`iga kiritiladi. O`yin 
topshirig`i – o`qituvchining bolalarga o`yinning qanday o`ynalishini, kim g`olibligini 
aniqlashdan iborat. Har bir didaktik o`yin o`z navbatida quyidagi komponentlardan tuziladi: 
o`yin maqsadi, qoidalari, jihozi, mazmuni natijasi. 
1. O`yin qoidalari. O`yinni olib borish va unga qatnashish tarkibini aniqlab beradi. Qoidalar 
o`yin maqsadidagi mos holda o`quvchilar faoliyatini tartibga solish uchun kerak bo`ladi. 
2. O`yin mazmuni o`quvchilarning bajarishi kerak bo`lgan harakatlari bilan 
aniqlanadi, kimyo darsida bu harakatlar ko`proq misol va tajriba masalalar yechishdan iborat 
bo`ladi. O`yin jihozi o`yinni o`tkazish uchun kerak bo`lgan predmet – modellar real va shartli 
predmetlar, kartochka va ko`rgazmalardan iborat. 
3. O`yin natijasi. Qo`yilgan vazifaning bajarilishi bilan aniqlanadi. Natija o`quvchilarni 
qoniqtirishi kerak. 
Didaktik o'yinlar va ularning ahamiyati. Ma'lumki 1-sinfga qabul qilinib, maktab 
ostonasida ilk qadam qo'ygan bolaning faoliyatida o'yin asosiy o'rinni egallaydi. O'yin 
ularning eng sevimli mashg'uloti bo'lib, ular har qanday mashg'ulotni o'yin bilan 
uyg'unlashtirishga o'qituvchi o'quvchi o'yinni siqib chiqarmasdan, undan maqsadga muofiq 
foydalanish bilan ta'lim jarayonining samaradorligini oshirishga imkon beradi. harakat 
qiladilar. Shunday faoliyatidan ularning sevimli mashg'uloti ekan, o'yin - bola hayotining 
uzviy qismidir. O'yin orqali bola atrof - muhit, tabiat hodisalari, manzaralari, buyumlar, 
o'simliklar, hayvonlar dunyosi bilan tanishadi. Maktabgacha ta'lim davrida bolalarning aqliy 
va jismoniy faoliyatini tashkil qilishda didaktik o'yinlar alohida ahamiyatga ega. Didaktik 
o'yinlardan foydalanish bolalar zehnini o'stirishda, tez hisoblash ko'nikmalarini 
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Didaktik o'yinlar jarayonida bolalar o'yin qoidalariga 
qat'iy rioya qilishga o'rganadilar, inoqlik his - dunyoqarashlari shakllanib boradi. Ta'lim 
jarayonida didaktik o'yinlar bolalarning xususiyatiga ko'ra tashkil etilishi kerak. Bu esa ularga 
bilim berishni yengillashtirishga, ko'rgazmalilikni ta'minlashga qaratilgan bo'lib, o'quvchilarni 
toliqtirmaslik, zeriktirmaslik imkonini yaratadi. Ta'lim jarayonida qo'llaniladigan didaktik 
o'yinlar 2 xil tasnifga egadir. tuyg'ulari, Didaktik o'yinlar tasnifi amalga oshirish mazmuniga 
ko'ra: 
1.Tinch oyinlar
2.Harakatli o'yinlar
3.Aralash turdagi o`yinblarga: 
1. Musobaqa oyinlar
2. Sahnali oyinlar. Didaktik o'yinlarni xilma-xil tarzlarda tashkil qilish mumkin. 
Qo'g'irchoqlar, o'yinchoqlar, rasmlar va tarqatmalar, turli geometrik shakllardan ham 
foydalanish mumkin. Didaktik o'yinlar maqsadiga ko'ra 4 omilni o'z ichiga oladi: 
1. O'yinning vazifasi.
2. O'yinning harakati.
3. O'yinning qoidasi.
4. O'yinning yakuni. 
"Bu qaysi shakl ?" o'yini. 
O'yinning maqsadi: Geometrik shakllar bilan tanishtirish. Ularga ta'rif berish 
malakasini oshirish. Og'zaki nutqini rivojlantirish. O'yin jihozi: Konvertlarga solingan 
geomatrik shakllar. O'yinning borishi: Doskaga bir o'quvchi chiqadi. Konvertdagi shaklni 

---

49 
qaysi ekanini ko'rib olib, o'quvchilarga murojaat qiladi. "Qo'limdagi geometrik shaklning uch 
tomoni uch burchagi bor, uning tomonlari xar xil uzunlikda bo'lishi ham mumkin. Bu qaysi 
shakl?". Shaklga to'g'ri ta'rif bergan va shaklning nomini to'g'ri topgan o'quvchi 
rag'batlantiriladi. 
Didaktik o'yinlarning muhim elementi qoidalar qo'llanilishi. Qoidalarni ishlash o'yin 
mazmunini amalga oshirishni davolash. Didaktik o'yin ta'limi bilan doimiy ravishda barqaror 
bo'lib, unga yordam beradi. Didaktik o'yin -bu maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh va 
imkoniyatlariga mos ta'lim berish metodidir. Tajribali tarbiyachi bu o'yindan passiv bolalarni 
jamoaga aralashtirish, har xil rejalar, vazifalarni bajarmasdan bajarilishi uchun foydalanadi.
Didaktik o'yinni amalga oshirishda har doim g'oyaviylik prinsipiga asoslanish kerak.
Didaktik o'yin tarbiyachining vazifalari hamda barcha magsadlariga umid qilish kerak edi.
Didaktik o'yinlar bolalarning birgalikda o'ynab, o'z manfaatlarini jamoatchilik manfaatlari 
bilan uyg'unlashtirmoqdalar, birdan-bir ko'maklashish va o'zaro munosabatlarni 
rivojlantirishdan xursand bo'lishlari kerak. O'yinlar shaxsining sofdillik, rostgo'ylik kabi 
xislatlari shakllanishiga imkon beradi. Didaktik o'yin bolalarning amaliy faoliyatida, chunki 
unda bolalar mashg'ulotlarida olingan bilimlaridan foydalanildi. Shu nuqtai nazardan ko'rib 
chiqilgan, olingan bilimlardan har xil usulda foydalanishlari uchun hayotiy sharoit yaratib 
berildi. Bunday o'yinlarga kichik bolalar uchun "Rangiga qarab top", "Shakliga qarab top" 
kabi o'yinlarni misol tariqasida keltirish mumkin. Katta guruh bolalari uchun "Ishchilar 
nimalar va qanday" ishlarni bilishadi? "," Dehqonlar ninmalarni yetishtiradimi? "," 
Kimlarning ishlarini nomini ayta oladi? " va boshqa o'yinlarni amalga oshirish mumkin. 
Didaktik o'yinlar bolalarning tevarak-atrof haqidagi ma'lumotlarini kamaytirishga 
yordam berib, o'zlarining shaxsiy tajribalari va mashg'ulotlarida olgan bilimlarni amalda 
qo'llay olishga o'rganadilar, ulardagi fikrlash qobilyatlarini, ijodiy kuchlarni, sensor jarayonni 
rivojlatiradi, olgan bilimlarni tartibga soladi. Didaktik o'yinlar ta'lim jarayonini yengilroq va 
qiziqarliroq qiladi. Bolalar yoshlariga mos, qiziqarli faoliyat orqali o'yinda amalga 
oshiriladigan aqliy tarbiya vazifalarini juda oson va yaxshi o'zlashtiradilar. Didaktik o'yin 
kattalar tomonidan bolalarni aqliy rivojlanish maqsadida yaratiladi. Unda o'yin elementlari 
qancha ko'p bo'lsa, bolalarga u shuncha quvonch bag'ishlaydi. Didaktik o'yinning muhim 
tomoni - uni o'tkazishda ko'zda tutiladigan g'oyadir. O'yin g'oyasi bolalarda o'yinga qiziqish 
uyg'otadi, ko'pincha bu g'oya didaktik o'yinni boahlashga sababchi bo'ladi. Masalan, 
"Haltachada nima bor?", Yoki "Kim qanday qichqiradi" va shunga o'xshashlar. Har bir 
didaktik o'yinda o'yin mazmuni, g'oyasidan kelib chiqqan qoidalar bo'ladi. Unda qoidaning 
mavjudligi harakat o'ynalishini yoki o'yinning borishini belgilab beradi, bolalarning xulqini, 
o'zaro bir-biriga bog'liq bo'lgan munosabatlarni boshqarib, kerakli tomonga yo'naltirib turadi. 
Qoida bolalar harakatini baholovchi o'lchovdir. Didaktik o'yinda amal qilinadigan qoidalar 
o'yin harakatatlarining to'g'ri - notog'riligini aniqlovchi va ularga baho beruvchi mezon 
hisoblanadi. Bolalarning biror bolaga nisbatan "U o'yin qoidasini buzib o'ynayapti" 
deyishlarining o'zi ularning o'yin qoidalariga qandaydir o'zgartirib bo'lmaydigan qonundek 
munosabatda bo'lishlarini ko'rsatadi. Bolalarning o'yin qoidalarini o'rganib olishlari va ularni 
rioya qilishlari, ularda mustaqillikni, o'yin jarayonida o'zini - o'zi, o'zaro bir - birini nazorat 
qila bilish qobilyatini tarbiyalashga yordam beradi. O'yinning natijasini ikki nuqtayi 
nazardan: bolalar va tarbiyachi nuqtayi nazaridan baholash lozim. Agar o'yin natijasini 
bolalar nuqtayi nazaridan baholaganda, unda bu o'yindan bolalar qanday ma'naviy va axloqiy 

---

50 
ozuqa olganlarini olishlari lozim. Didaktik vazifalarni bajarish bolalardan ma`lum darajada
zo'r berishni, ya'ni ularning aqliy faoliyatga talabni kuchaytiradi.Bolalar fahm-farosatlari, 
topag'onliklari, diqqat va xotiralarini namoyish qiladilar. Bularning hammasi bolalarning o'z 
kuchiga ishonchini oshiradi. Qalbini xursandchilik hissi bilan to'ldiradi, ular bundan 
ma'naviy qoniqish hosil qilishadi. 
Didaktik o'yinning natijasini muhokama qiladigan tarbiyachi quyidagilarga e'tbor 
berishi lozim: qo'yilgan maqsadga erishildimi, belgilangan harakat bajarildimi, shu ko'zlangan 
nuqtayi nazardan malum natijalarga erishildimi yoki yo'qmi. Yuqorida keltirilgan ikki vazifa 
ham yaxshi bajarilsa, ya`ni bir tomondan bolalarda qiziqish uyg'ota olsa va ular faoliyatini 
amalga oshirishga intilsalar, ikkinchi tomondan qo'yilgan maqsad, vazifaga erishilsa, bunday 
o'yin yaxshi natija beradi deb hisoblash mumkin. O'yin qatnashchilarini rag'batlantirish, 
maqtash, yaxshi qatnashganlari uchun yetakchi ro'lni berish, bazan esa shu oyinda 
foydalanilgan o'yinchoqni o'ynashga berish yoki mevalarni yeyishga berish mumkin, ammo 
bolalar bunday mukofotlarni olaman deb har qanday yo'l bilan bu ishga intilishlariga yo'l 
qo'ymaslik kerak. O'yin harakatli bolalar tomonidan bajariladi. O'yin harakatlari xilma-xil 
ishlarda: narsalarning joyini almashtirish, yigishtirish, ularning rangiga, katta-kichikligiga, 
shakliga qarab bir-biridan ajratish, tanqidiy harakatlar va hokazolarda nomoyon bo'ladi. Katta 
bolalarning o'yin harakatlari esa murakkabroqdir: bu o'yin harakatlari bir guruh bolalar 
harakati bilan boshqa guruh bolalari harakati o'rtasida o'zaro bog'lanish bo'lishini, 
harakatlarning izchillik va navbati bilan amalga oshirilishini talab etadi. O'yin natijasi 
didaktik o'yinning muayyan natijasi bo'ladi, natija esa o'yinning finali hisoblanadi. Masalan: 
topishmoqlarni topish, berilgan o'yin topshiriqlarini bajarish, fahm-farosatni namoyon qilish 
kabilar o'yin natijasini bo'lib, ularni bolalar erishilgan muvafaqqiyat deb tushunadilar. O'yin 
mazmuni g'oyasi harakatlari va qoidalari o'zaro bir- biri bilan bog'langan bo'lib hatto ulardan 
birortasi bo'lmasa ham o'yinni o'tkazib bo'lmaydi. natijalari didaktik o'yinning aniq natijalari 
bo'ladi, biri bilan bog'langan bo'lib qoladi, hatto katta yoshdagi birortasi bo'lmasa ham o'yinni 
o'tkazib bo'lmaydi. Didaktik o'yinning o'yin faoliyati sifatidagi o'ziga xos xususiyati shundan 
iboratki, Tarbiyachining bolalar bilan o'zaro munosabatlari o'yin tarzida bo'ladi. Bolalar 
ko'pincha o'yin mazmuni bilan belgilanadigan va o'yin harakatlari talab etadigan biron-bir 
rolni badaradilar. Masalan, "Magazin" o'yinida bilish mazmuni shundan iborat, haridor 
bolalar o'zlarini sotib oladigan narsalarning xususiyatlarini aniqlash, sotuvchi bolalar esa talab 
qilinadigan narsaning nimaligini xaridor ayticha belgilash. O'yinni kuzatuvchanlikni mashq 
qilish, nutqni ravon qilish uchun xizmat qiladi. 0'yin harakatlari kuzatishdan, buyumni har 
tomonlama ko'rib chiqish, uni tasvirlash va boshqa buyumlar bilan taqqoslashdan iborat.
O'yin qoidalari xaridorning oladigan narsasini tanlab olish, sotuvchiga xushmuomala bo'lishi, 
oladigan buyumlarni tasvirlab berishi, uni har tomonlama ko'rib chiqish chiqish va boshqa 
buyumlar bilan taqqoslashi belgisini aytishi va pul to'lashidan: Sotuvchilarning vazifasi esa 
xaridor gapirganda ularni zo'r etibor bilan tinglash so'zlarni bo'lmaslik, soragan buyumlarini 
olib, qog'ozga o'rab berishdan iborat. Kopincha didaktik o'yinlar bolalarning bilimiga biron-
bir yangilik kiritmaydi, ammo ularning o'z bilimlarini yangi sharoitda ishlatishda bilishga 
o'rgatadi yoki ular kichkintoylardan aqliy faoliyatning turli-tuman shakllarini namoyon 
qilishga talab etadi. Masalan, "Ajoyib xaltacha" o'yinida bolalarga o'zlariga tanish bo'lgan 
o'yinchoqni tasvirlab berish vazifsi yuklatiladi, buning uchun esa bola o'yinchoqni boshdan-
oyoq yaxshilab ko'zdan kechirishi va uning o'ziga xos belgilarini eslab qolishi kerak bo'ladi.

---

51 
Didaktik o'yinning mazmuni va turlari. Didaktik o'yinning mazmuni "MTT ta'limi-
tarbiya dasturi" da bayon qilingan va quyidagilarni o'z ichiga oladi:
A) buyumlar, ularning nomi, rangi, shakli, kattaligi, sifati va ishlatilishi to'grisida 
bilimlar berish; 
B) mehnatning har xil turi va uning kishilar hayotidagi roli togrisidagi bilimlar;
V) tabiat voqealari, ishlar, buyumlar, yil fasllari togrisidagi bilimlar; berish 
Didaktik o'yinlar ularning ta'lim-tarbiyaviy vazifasi, mazmuni, turli bolalar 
bog'chasining ta'lim-tarbiya dasturida har bir yosh guruhlar ajratib berilgan. Dasturda har bir 
yosh guruhning o'ziga xos ruhiy-fiziologik xususiyatlarini etiborga olgan holda didaktik 
o'yinning tutgan o'rni va vazifasi, mazmuni, o'tkazish uslublari belgilab berilgan. Masalan, 2 
yoshdan 3 yoshgacha bo'lgan bolalar bilan o'tkaziladigan didaktik o'yinlardan asosiy maqsad - 
bolalarni ranglarini bir-biridan farqlash va nomini aytishga o'rgatish, har xil o'lchamlar (kattta 
kichik), shakllarni (sharcha, kubcha) bilishga, ko'rib va eshitib idrok etish, diqqatni, mayda 
harakatlarni o'stirishga yordam beradi. Masalan, "Juft kartochkalar", "Kattalar va 
kichkinalar", "Qo'g'irchoqni sayrga olib chiqish uchun kiyintiramiz", "Bu nimaning ovozi?"
va shunga o'xshash o'yinlar. Bundan tashqari, shu guruhda bolalarni musiqa tovushlarini farq 
qilishga o'rgatish uchun musiqaviy didaktik o'yinlar ham o'tkazildi. Ikkinchi kichik guruhda 
esa didaktik o'yinlar quyidagi magsadlarda o'tkaziladi: bolalarda didaktik o'yininchoqlar bilan 
yakkama-yakka o'ynash ko'nikmasini rivojlantirish, jamoa o'yinlari tashkil etish; narsalarni
faqat bir rangga qarab ajrata olish, katta-kichikligiga qarab farqlash; xalqachalarni va 
kubchalarni muntazam shaklda terib, ulardan minorachalar yasash; tanish buyumlar 
tasvirlangan ikki, to'rt burchakli, olti burchakli kesma rasmlardan "Idish tovoqlarimiz", 
"O'yinchoqlar" kabilarning tasvirini yig'ish; narsalarni farqlash va nomini to'g'ri aytishga 
o'rgatish va hokazo. O'rta guruhda didaktik o'yinlar orqali bolalar eshitish, ko'rish, sezish 
a'zolari yordami bilan turli xil narsalar va ularni yasash uchun ishlatiladigan materiallarning 
xossalarini bilib olish, narsalarni tashqi korinishiga qarab bir-biriga taqqoslash, guruhlarga 
ajratishni o'rgatish vazifalari amalga oshiriladi. Musiqaviy-didaktik o'yinlar orqali tovushlarni 
diqqat bilan tinglab, baland-pastligiga, ritmiga, tembriga, dinamikasiga qarab bir-biridan farq 
qila olishga o'rgatib boriladi. Katta guruhda didaktik o'yinlar quyidagi vazifalarni hal etishni 
maqsad qilib qo'yadi: kuzatuvchanlik, narsalarni tekshira bilish, bir biriga taqqoslay olish, 
ularning belgilaridagi kichik farqlarni (rangi, shakli, katta-kichikligi, materiallarni seza 
bilish, narsalarning joylanishidagi o'zgarishlarni) aytib bera olish kabi sensor qobilyatlarini 
tarbiyalash; biron hayvon, transport tarif-tavsif qilib berilganda, ularning nomini topa bilish 
malakasini o'stirish, bolalarning umumiy tasavvurini, buyumlarni umumiy belgilariga qarab 
guruhlarga bo'lish qobilyatini rivojlantirish, so'z faolligini faollashtirish va toldirish; 
qismlardan yaxlit ishlash (kubiklar, mozaika va boshqalar) yasash malakasini o'stirish.
Maktabga tayyorlov guruhida didaktik o'yinlar hamma yosh guruhlaridagi kabi alohida o'rin 
tutadi va bu guruhda didaktik o'yinlar orqali quyidagi ta'lim-tarbiyaviy vazifalar amalga 
oshiriladi: bolalarga didaktik o'yinlarga qiziqish uyg'otish, har bir narsani bilishga havas, 
kuzatuvchanlik, diqqat-e'tibor, ziyraklik, aqliy vazifalarni mustaqil hal qilish malakasini 
tarbiyalash. Ularga narsalarni turkumlarga bo'lishda yordamlashuvchi o'yinlarni, domino, 
mozaikaning har xil turlarini, shashka, sakrovchi biryolkalarini jumboq o'yinlar, og'zaki 
o'yinlari ("Dengiz to'lqillanmoqda") ranglarini va ulardagi nozik ayirmalarni bir-biridan 
farqlashni o'rgatadigan o'yinlar o'tkaziladi. Musiqaviy-didaktik o'yinlar orqali esa bolalarni 

---

52 
tovushlarga diqqat bilan quloq solishga ("Tovushlarni takrorla", "Ikki metalafonni galma-gal 
chalish" va hk) ritmik shaklni gavdalantirib berishga ("Bolalar va filchalar"), dinamik 
farqlarni bir-biridan ajratishga ("Ovchilar" va quyonlar ") o'rgatiladi. 
1-mashg`ulot 
Qarama-qarshi so`zlar 
Bu o`yin mantiqiy tafakkurning rivojlanishiga yordam beradi. O`yinni individual 
tarzda ham, guruh bilan ham o`tkazish mumkin. O`yin sharti quyidagicha: o`qituvchi yoki 
psixolog bolaga bir so`zni aytadi, bola shu so`zning ma’nosiga qarama-qarshi bo`lgan so`zni 
topib aytishi kerak. Masalan: katta-kichik, issiq-sovuq, achchiq-shirin, qoronqu-yoruq, qattiq-
yumshoq, keng-tor, uzoq-yaqin, yaxshi-yomon va hokazo. Odatda bolalar o`yin boshida biroz 
qiynaladilar, aytilgan so`zga javoban antonim so`zni emas, sinonim so`z bilan javob beradi, 
masalan: katta-baland, uzun-uzoq kabi. Ammo o`yinning mohiyatini tushunib olganlaridan 
so`ng bolalar yaxshi o`ynay boshlaydilar. O`yin bir necha marta o`tkazilganidan so`ng bolalar 
abstrakt tushunchalarni ham osonlik bilan tushunadi va javob beradi, masalan: chaqqon-
yalqov, ishchan-dangasa, odobli-odobsiz kabi s o`zlarga ham tez javob topa oladi.
2-mashg`ulot 
"Xayolga tolish" (emosiyani boshqarish uchun o`yin) 
Sayohatchi stolga o`tiradi va diqqat bilan kartani o`rganadi. U sayohat rejasini 
o`ylaydi. Ifodalanishi lozim bo`lgan harakatlar: chap qo`li tirsagi stolga suyangan va boshini 
ushlab turibdi, o`ng qo`lining ko`rsatkich barmog`i tasavvurdagi karta ustida 
harakatlanayapti. Mimika: yengil qisilgan ko`zlar, pastki labi tishlangan. 
3-mashg`ulot 
Bola ushbu chiziqlarni birlashtirib chikishi lozim. 
4-mashg`ulot 
Umumlashtirish 
Bu o`yin mantiqiy tafakkurning rivojlanishiga yordam beradi. O`yin sharti 
quyidagicha: psixolog bolaga bir guruhga mansub uchta yoki to`rtta predmet nomini aytadi, 
bola bu predmetlarning umumiy nomini aytishi kerak, masalan: ot, sigir, qo`y, it - uy 
hayvonlari; tarvuz, handalak, qovun, qovoq – poliz ekinlari; karam, pomidor, kartoshka, 
piyoz – sabzavotlar; oy, quyosh, yulduzlar - osmon jismlari va shu kabilar. 
5-mashg`ulot 
Bola ushbu chiziqlarni birlashtirib chikishi lozim. 

---

53 
6-mashg`ulot 
To`rtinchisi ortiqcha 
Bu o`yin ham rasmlarsiz o`ynaladi. Bolaga bir guruhga kiruvchi uchta predmet va 
boshqa guruhga mansub bitta predmet nomi aytiladi. Masalan, atirgul, boychechak, binafsha, 
qo`ziqorin. Bola ular orasidan ortiqchasini aytganidan so`ng undan fikrini asoslab berishi 
so`ralishi kerak. Bu o`yinlar bolaning tafakkuri rivojlanishiga yordam berish bilan birga 
nutqning o`sishiga ham yordam beradi.
O`yin-mashg`ulotlar individual tarzda o`tkazilsa ham yaxshi samara beradi, guruhda 
musobaqa ko`rinishida o`tkazilsa bolalarning qizikishi yanada ortadi. 
7-mashg`ulot 
"Ha va yo`q" (Huquq va burchni muvofiq anglanilishi uchun mashg`ulot) 
Ko`rsatma: Oramizda kimning diqqatini yaxshiligini aniqlashga qarakat qilamiz. 
Sizlarning har biringizga "Ha" va "yo`q" javoblari oldindan aniq bo`lgan savollar beriladi. 
Masalan: "Maktabga borging keladimi", "Bog`chaga qaytib borging keladimi" va h.k. Javob 
berayotgan bola faqat teskarisini aytishi kerak. Kim adashsa o`yindan chiqadi. 
8-mashg`ulot 
Bola ushbu nuqtalarni birlashtirib chikishi va qanday shakl hosil bo`lganligini aytishi 
kerak. 
9--mashg`ulot 
10-mashg`ulot 
Taqqoslash 

---

54 
Bu o`yin mashg`ulotda bolaga ikkita bir biriga o`xshash predmet beriladi va ular 
o`rtasidagi o`xshashlik va farqlarni topish kerakligi aytiladi. Bola narsalarni taqqoslab 
ko`rishi, o`xshashlik va farqni topishi kerak. Masalan: qalam va ruchka orasidagi farqni va 
o`xshashlikni. Keyin bolaga bir-biridan mutloqo farq qiluvchi predmetlar beriladi va ular 
o`rtasidagi bog`liqlikni topish kerakligi aytiladi. 
11- mashg`ulot 
«Baliq, qush.,- eshik» 
Bolalar aylana qurib o`tiradilar. Olib boruvchilar navbatma-navbat har bir bolaga: 
«Baliq, qush, eshik, baliq _________» so`zlarni ayta boshlaydi. Qaysi bolada sanoq tugagan 
bo`lsa, u tezlik bilan (olib boruvchi uchgacha sanagunga) baliq so`zini aytish kerak. So`zlar 
qaytarilmasligi kerak. Agar javob to`g`ri bo`lsa, olib boruvchi o`yinni davom ettiradi. Agar 
noto`g`ri bo`lsa yoki so`zlar takrorlansa (javobni kechikishi ham xatoga o`tadi), bola uyindan 
chiqadi. Bitta o`yinchi qolguncha o`yin davom etadi, Mashq mustaqil fikrlash va xotirani 
rivojlantiradi.
12- mashg`ulot 
Bola ushbu nuqtalarni birlashtirib chikishi va qanday shakl hosil bo`lganligini aytishi 
kerak. 

Stol ustiga ko‘yib o‘ynaladigan o‘yinlar.
Suratlar, predmetli loto, domino tipidagi xilma-xil o'yin qo'llanmalari, tematik o'yinlar 
("Qaerda nima o'sadi", "Bu qachon bo'ladi", "Bu kimga kerak" va boshqalar); xarakat 
aktivligi, mahorat va xokazolarni talab etadigan o'yinlar ("Uchuvchi qalpoqchalar", 
"Gusek", "Mo'ljalga tegiz" va boshqalar); mozaika tipidagi o'yinlar stol ustida o'ynaladigan 
o'yinlar qatoriga kiradi. Stol ustida o'ynaladigan bosma o'yinlar bolalarning ong - bilim 
doirasini kengaytirishga, o'stirishga yordam beradi, idroklilikni, o'rtoqining harakteriga 
e'tibor berishni, o'yinning o'zgaruvchi sharoitlariga qarab ish ko'radi, o'z yurishi natijalarini 
oldindan ko'ra bilish uquvini rivojlantiradi. O'yinda ishtirok etish sabr -toqat, qoidalarga 
qat'iy rioya qilishni talab etadi va bolalarga katta quvonch baxsh etadi. 
Kichkintoylarga mo'ljallangan o'yin mazmuni ular uchun tushunarli bshlishi kerak. Loto 
kartochkalarida, juft - juft suratlarda, buklama kitoblarda o'yinchoqlar, uy-ro'zg'or buyumlari, 
eng oddiy transport vositalari, sabzavotlar, mevalar tasvirlanadi. Asosiy kartadagi suratlarga 
mos keladigan juft suratlar tanlash, rasmda tasvirlangan predmetni, uning biror sifatini aytish 
bolalarning lug'at boyligini, qisqacha tushintiruvchi nutqini rivojlantiradi. 
Katta yoshdagi bolalar uchun mazmunida, o'yin harakatlarida va qoidalarda chaqqonlik, 
aniqlik, tezkorlik, idroklilik elementlari bor bo'lgan o'yinlar qimmatli va qiziqarlidir. Har bir 
bolalar bog'chasida juda ham rang-barang o'yinlar nabori bo'lishi hamda mustaqil faoliyat 

---

55 
uchun ajratilgan vaqtda bolalarning ulardan bemalol foydalanishlariga sharoit yaratilishi 
kerak. 

Og‘zaki didaktik o‘yinlar.
Og‘zaki didaktik o‘yinlar og`zaki so‘zli o‘yinlari katta maktabgacha yoshdagi bolalar bilan 
o‘tkaziladi. Ular bolaning eshita olish, zudlik bilan javob topa olish, o‘z fikrlarini tez va aniq 
ifoda eta olishga o‘rgatadi. Tadqiqotchilarning fikricha, bunday o‘yinlar bolaning aqliy 
rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan o‘yin turlarida didaktik 
maqsad va o‘yin materiallarining mavjudligi muhim ahamiyat kasb etadi. Matematik 
o'yinlar maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tushunchalarni 
shakllantirishga qaratilgan. Ular o'qituvchiga bolalarni hisoblashga o'rgatish jarayonini 
amalga oshirishga imkon beradi ("Qaysi biri?", "Biri juda ko'p" didaktik o'yinlari, "Yana 
nima?", "Raqamni nomlang" va boshqalar), arifmetik masalalarni echish ("Ko'ngilochar 
vazifalar" o'yinlari, " Bu qancha bo'ladi? "Va boshqalar), miqdorlarni o'zlashtirish, eng 
oddiy bog'liqliklar va o'lchash faoliyati (bular" Kim baland? "," Narvon "," Tasmalar 
"o'yinlari), bolalarning fazoviy va vaqtinchalik munosabatlar va yo'nalishlarni idrok etishi
Shunday qilib, bolalar didaktik o'yinlar yordamida sensorli standartlarni o'zlashtirishga olib 
keladi.