| 1.1. O’zbekistonda kompyuterlar va ularning turlari.
Komputer – inglzcha so’z bo’lib, u hisoblovchi demakdir. U hozirda faqat hisoblovchi bo’lmasdan, matnlar, tovush, video, va boshqa malumotlar ustida ham amallar bajaradi. Shunga qaramasda, hozirda uning nomi – komputer saqlangan. Unig asosi vazifasi turli ma’lumtlarni qayta ishlashdan iborat. Avvalo shuni aytish lozimki, ko’pchilikni tushunchasida go’yoki kundalikda foydalanadigan faqat shaxsi komputer bor,xolos. Bunga albatta sabablar ko’p. Shulardan biri hozirgi zamon shaxsiy komputerlari, ilgari unversal deb hisoblangan komputerlardan tezligi va xotira hajmi jihatdan ancha oshib ketganligida bo’lsa, ikkinchi tomondan, ko’p masallarni echish uchun bu komputerlar foydalanuvchilarni qanotlantirishidadir. Hozirda komputer termini ko’p uchra sa– da, shu bilan birga exm ( eliktiron hisoblash mashinalari ), HM (hisolash mashinalari )tarminlari ham, 64-128 hayotda ko’p ishlatiladi turiladi. Ammo biz soddalik uchun faqat komputer terminidan foydalanamiz. Komputerlarning amalda tirli xilari mavjud : raqamli, analogli (uzluksiz ),raqamli – analogli , maxsuslashtirilgan . Ammo, raqamli komputerlar foydalanishlishi , bajaradigan amallarning unversalligi , hisoblash amallarning aniqligi va boshqa ko’rsatkichlari yuqori bo’lgani uchun ulardan ko’proq foydalanilmoqda. Amalda esa hozir rivojlangan mamlakatlarda komputerlarning besh giruhi keng qo’llanilmoqda.
Qadim zamonlardan boshlab insonlar hisoblash ishlarini engillashtirishga harakat qilishgan. Ulap dastlab hisoblash qyroli sifatida qul barmoqlaridan foydalanishgan. Kiengalik xisoblanish yogoc tayoqcalari orqali bajarilgan Xitoe, Xindiston va sharq mamlakatlarida yozish va xisoblash ishlarini bajarish uchun qadimgi xisoblash asboblaridan biri bulgan xisoblash taxtasi – abakdan foydalingan . XU11 asrda logapifmalap kashf etiladi va shuhdah keyih yhgi xisoblash asbobi --- logapifmik liykka ypatildi Shu bilah bip vaqtda Shikkap Packal va Leybn xisoblash mashinalari dunyoga keldi. Fransuz olimi Blez Paskal tomonidan 1642 yilda yaratilgan jamlash mashinasini birinchi hisoblash mashinasi deb hisoblandi. Ayni shu paytda, Shtutgart shaxri arxivida professor V. Shikkard 1623 yilda kashf etgan hisoblash mashinasining chizmasi tipilgan. Chamasi bu mashina tor doiradagi kishilarga ma’lum bo’lgan. U uch qismdan: jamlash qurilmasi, ko’paytirish qurilmasi va oraliq natijalarni qayd etish mexanizmidan tuzilgan edi. V. Shikkard qurilmasi bevosita qo’shish va ayirish amallarini bajargan.
Taniqli ingliz olimi CH. Bebbidj tomonidan yaratilgan mexanik arifmometr XIX asrning yana bir kashfiyoti bo’ldi. Bu mashina murakkab masalalarni echadigan matematik mashinalarning paydo bo’lishiga asos soldi. Bu mashinaning xotirasi sanoq g’ildiraklari to’plami tarzida tuzilgan, dasturni esa perfokartalarda kiritish ko’zda tutilgan. O’sha davrda etarli darajada texnika rivojlanmaganligi bois Bebbidj bu ajoyib mashina yaratilishini oxirigacha etkazishga muyassar bo’la olmadi. Lekin uning g’oyasi XX asrda electron hisoblash mashinalarida o’zining amaliy echimini topdi.
XX asrning 30-40 yillariga kelib uchta muxim texnik yangilik:
elektromagnit rele;
ikkilik-o’nlik sanoq sistemalarida ma’lumotlarni kodlash;
ma’lumotlarni saqlashga mo’ljallangan sun’iy xotira yaratildi.
Bu esa o’z navbatida avvalgi hisoblash mashinalaridan tubdan farq qiluvchi electron hisoblash mashinalari (EXM) ni yaratish imkonini beradi.
1940 yilda amerikalik muhandis G. Eytken yaratgan hisoblash mashinasi arifmometr bilan ishlaydigan 20 ta operator o’rnini bosa oladigan bo’lib, katta zalga joylashgan va ko’p miqdorda elektr energiyasi ist’mol qilar edi. Bu mashina bilan elektromagnit elementlar bazasida mashinalar yaratish imkoniyati uzil-kesil hal bo’lgan edi.
Xisoblash texnikasining keyingi taraqqiyoti electron lampalar qo’llanilishiga asoslanadi. Elektron hisoblash mashinalarini yaratishga birinchi marta amerikalik muxandis J. Atanasov ikkinchi jahon urushi arafasida urinib ko’rgan. Pensil’vaniya Universiteti olimlari J. Mouchli va J Presner Ekkert loyihasi asosida 1946 yilda «ENIAK» EXMi yaratishdi. Bu tarixda eng katta electron hisoblash mashinasi bo’lib, og’irligi 30 tonnani tashkil qilgan, 36 kv m maydonni egallagan va 18000 ming vacuum idishlarini o’zida saqlab, o’sha davr narxi bo’yicha 2,8 mln dollorlarga baxolangan «ENIAK» EXM latri ballistik jadvallarni hisoblash, atom energetikasi va koinot hisob-kitoblari uchun qo’llanilgan. Bu mashinaning konstruksiyasini tahlil qilish asosida amerikalik matematikJ. Fon Neyman EXM yasashning asosiy prinsiplarini, jumladan, ikkilik sanoq sistemasidan foydalanish va dasturni joriy xotirada saqlash usullari g’oyasini ilgari surdi. Bu g’oya asosida yaratilgan mashinalarda hisoblash jarayoni insonning ishtirokisiz amalga oshirila boshlandi.
Keyinroq AQSH da Buyuk Britaniyada «EDVAK», «EDSAK», «SEAK», «UNIVAK» va boshqa turdagi EXM-lar yaratildi. Bu turdagi mashinalar hisoblash texnikasi taraqqiyotida yangi bir davrni boshlab berdi.Sobiq ittifoqda birinchi electron hisoblash mashinasi akademik S.A. Lebedev rahbarligida 1951 yili Ukraina FA electron institutida yaratildiva «MESM»
(Malaya elektronno-schetnaya mashina) kichik electron hisoblash mashinasi deb nom oldi.1954 yili aniq mexanika va hisoblash texnikasi institutida S.A. Lebedev raxbarligida «BESM» (Bol’shaya elektronno-schetnsya) katta electron hisoblash mashinasi yaratildi, u 2048 ta xotira yacheykasiga ega bo’lib sekundiga 9 ming amalni bajarar edi. O’sha vaqtda u jahondagi eng tezkor mashina edi.
EXM ning rivojlanish taraqqiyotida ularni avlodlarga ajratish qabul qilingan bo’lib, ularning har biri elementlarining tayyorlanish texnologiyasi va jihozlarining parametrlari, shuningdek hal etiladigan masalalar dasturi bilan ajralib turadi.
Birinchi avlod mashinalari 500yillarda ishlab chiqariulgan bo’lib, asosiy komponentlari electron lampalardan iborat bo’lgan. Bu EXM lardagi minglab lampalar elektr energiyani ko’p miqdorda talab qilgan, katta miqdorda issiqlik ajratib chiqargan va ko’p joyni egallagan. Bu mashinalarning amallarning bajarish tezligi past, xotira sg’imi kichik va tez-tez ishdan chiqib turgan. Dasturlar mashina kodida yozilgan. Dastur tuzuvchi o’zi xotura yacheykasini dastur orqali taqsimlagan.
60-yillarning boshlarida electron lampalari o’rniga yarim o’kazgichlar bazasida yaratilgan tranzistorlar ishlatila boshlanadi, bu esa mashinaning massasi, o’lchamlari va iste’mol qilinadigan energiyani, issiqlik ajralishini keskin kamaytirish imkonini beradi. Yarim o’tkazgichli mashinalar EXMning ikkinchi avlodi bo’ldi va ularning ishlash ishonchligi va tezligi ancha oshdi.
Bu avlodga mansub mashinalarning o’ziga xos xususiyatlardan biri ularning qo’llanish soxasi bo’yicha ixtisoslashtirilishidir. Bu mashinalarda qo’yilgan masalalarni echish uchun dasturlash tillaridan foydalanila boshlandi.
Ishonchlilik, ixchamlik, ishlatishga qulaylik masalalari EXM elementlari bazasini tayyorlashning mutlaqo yangi texnologiyasi yaratilishiga olib keldi. Elektron apparatlarning standart sxemalari va bloklari murakkab ctrukturali yarim o’tkazgichli moonlit kristallar shaklida tayyorlana boshlandi va ular integral microsxemalar nomini oldi.
Apparatlar bloklari – mujassamlashgan integral sxemalarning sanoatda ishlab chiqarilishi 60-yillarning oxirida uchinchi avlod EXM larning yaratilishiga olib keldi. Sobiq Ittifoqda yaratilgan katta va o’rtacha EXMlar (Ural-11, Ural-15 va yagona tizimli ES EXMlari) va SM seriyali EXMlar shular jumlasiga kiradi. Bu mashinalardan eng quvvatlisi hisoblangan ES-1060 sekundiga 1,5 mln. Amalni bajarar edi. ESning joriy xotirasi yuzlab kilobayt va megabayt bilan o’lchanadi. Uchinchi avlod EXM larini joylashtirish uchun maxsus jihozlangan mashina zallari talab qilinar edi.
Katta integral sxemalarning paydo bo’lishi sonli axborotlarni qayta ishlab chiqadigan dastur asosida boshqariladigan qurilmalar – microprosessorlarning yaratilishiga olib keldi. Sanoatda 70-yillarda microprosessorlar asosida to’rtinchi avlod mashinalari – micro EXM ishlab chiqarila boshlandi. To’rtinchi avlod mashinalari tarkibiga sobiq Ittifoqda yaratilgan EL’BRUS-2, M-10EXMlari va hozirgi zamon shaxsiy computerlari ham mansub. Microcomputerlar qurilmalarining boshqarish qurilmasi bitta katta integral sxemalar tarzida ishlanganligi uchun ularning tashqi qurilmalari uncha katta emasligi, ishlash tezligi va baxosi arzinligi bilan ajralib turadi.
Microelektronicaning yutuqlari asosida shaxsiy electron hisoblash mashinalari (SHEXM) yaratildi. Arzon, kichik hajmdagi avtonom microprpsessorli hisoblash tizimi, SHEXM larning ommaviy qo’llanilishi ko’plab dasturli vositalar, ya’ni amaliy dasturlar majmuasi (paketi), operasion tizimlar, tranlyatorlar va boshqalarning yaratilishiga olib keldi. Ayni vaqtda beshinchi avlod EXMlari ustida ish olib borilayapti. Uhbu avlod mashinalari oddiy so’zni «tushinadigan», chizma, rasmlarni «ko’ra oladigan», Tovushlarni «eshita oladigan», sekundiga 1 mlrd atrofida amal bajara oladigan va katta jajmdagi xotiraga ega bo’lgan holda ixcham bo’lishi kerak.
Elektron hisoblash mashinasi xisoblashlarni ko’p karra takrorlash, ko’p sonli variantlar orasida berilgan alomatlar bo’yicha eng yaxshisini tanlash, amalda cheklanmgan hajmdagi axborotni saqlash va ular orasidan kerakli ma’lumotlarni tez topish xususiyatiga ega. Bularning hammasi katta hajmdagi hisoblash bilan bog’liq bo’lgan murakkab ilmiy-texnik masalalarni hal etish, istalgan ko’lamdagi boshqarishni amalga oshirish, axborot-izlash tizimlarni yaratish imkonini beradi.
Zamonaviy komputerlar kasalliklarga diagnoz qo’yishga, uquvchilarni o’qitish va tegishli konsultasiyalar berushga, matn va har xil hujjatlarni bir tilda boshqa tilga tarjima qilishga yordam beradi.
Komputerlarni xotirasining hajmi, bir sekunda bajaradigan amallar tezligi , malumotlarning razryad to’rida tasvirlanishigaqarab besh guruhga bo’lish mumkin.
Super komputerlar
Katta komputerlar
Mini komputerlar
Shaxsiy komputerlar
Bloknot (noutbook) komputerlar.
Super komputerlar (top500 komputerlar ) – juda katta tezlikni talab qiladigan va katta hajmdagi masalalarni echish uchun mo’ljallangan bo’ladi. Bunday masalalar sifatida shi havoning global prognozika oid masalalarni bgsr o’lchovli fazoda turli oqimlarning kechishini o’rganish masalalarni , global infarmatsion sistemkalar va hokozolarni keltirish mumkin.Bu komputerlar bir sekunda 10 trilliarlab amal bajaradi. Super komputerlar bahsida AQSH energitika vazirligining Sandialaboratoriyasida o’rnatil;gan 9472 prsessorli intel ASCI red komputer sustemasi karbonboshlik qilmoqda . U komputerlar tezligini o’lchovli Linpacr paralell testida 1 TFLOPS ( 1 TFLOPS—1000 GFLOPSesa 1000000 FLPS, 1FLOPS—sekunduga 1000amalga teng ). Xususan , bu komputer yadro sinovlarni va eskirayotgan yadro qurollarni modellashtirishda qo’llaniladi. Etiborlisi shuki , Tokio unversiteti dunyoda to’rtinchi o’rinda turadigan, sekundiga 873GFLOPSamal bajaradigan 128 prosessorli SGI ASCI blue komputeriga ega.
Shini qayt qilish lozimki, superkomputerlarning malum yo’nalish masalalarni echishga qaratilgan turlari ham mavjud.
Katta kamputerlar--- fan va texnikaning turli soholariga oid masalalarni echishga mo’lljallangan. Ularning amal bajarish tezligi va xotira hajmi superkamputerlarnikiga qaraganda bir – ikki pog’na past . Bularga misol sifatida AQShning CRAY (krey) , IBM 390, 4300,IBM ES \ 9000, Fransiyaning Borrous 6000, Yaponiyaning M 1800 rusumli komputerlarni va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin.
MINIKOMputerlar (kichik komputerlar )hajmi va bajaradigan amallar tezligi jihatdan katta komputerlardan kamida bir pog’ona pastdair. Shuni aytish joizki, ularning o’lchamlai toboro ixchamlashib hatto shaxsiy komputerdek kichik joyni egallaydiganlari yaratilmoqda. Bunday komputerlar turkumiga ilk bor yaratilgan PDP- 11(Programm Driver Prosesor - dasturiy boshqaruv prosori) turkimini, ilgari harbiy maqsadlar ushun ishlatilgan VAX, SUN turkumli komputerlar, IBM 4384, Hewlet Packard firmasining HP 900 va boshqa mini komputerlar misol bo’la oladi. Shuni aytish joizki, minikomputerlar o’zlarining “katta og’lari “ Manframe komputerlar imkonoyatlari darajasiga ko’tarilii bormoqda. Buning uchun tarixga nazar solishva hozirgi ularning tarrqiyotini kuzatish mumkin.
Shaxsiy komputerlar. Hozirda korxonalar, muassalalar ,oliy oquv yurtlarda keng tarqalgan bo’lib, ularning aksariyati IBM rusumiga komputerlardir.
IBM rusumiga mos kamputrlar deganda, ularning turli kompaniyalar ishlab chiqarishiga qaramay, ham texnika, ham dasturiy taminoti mosligi, yani bir- biriga to’g’ri kelushi nazarda tutulgan. Bunday komputerler hajmi jihatdan kichik (bir stol ustiga joylashgan ) amam bajarish tezliga, masalan PENTIUM –3 MMX prosessori o’rnatilgan komputerlarda hozirgi kunda 750- 1000 magersni , xotira hajmi esa, 64-128 megabaytni tashkil qiladi. Buko’rsarkichlar tez o’zgarib, harikki yilda komputerlar imkoniyati ikkibarobar oshishi, ularning narxi esa shunchaga arzonlashish yo’nalshi kuzatilmoqda.Bugungi kunda Pentum IV komputerlari ham jahon bozorida keng tarqalmoqda.Ayniqsa, keyiongi guruh kamputerlari sotib olishda ular yaxshi tekshuruvdan o’tkazilishi lozim. Shaxsiy komputaelar uchun muhim ko’rsatkicvhi ishlash kafolatining (kamida uch yil)bo’lisi muhim. Shu bilan bunday komputerlarnisotib olinganda lesienzion dastur taminoti va tegishli adabiyotlar bilan birga berilish imkoniyati mavjudligi nazarda tutilishi kerak.
Noutbuk komputerlar. Noutbek komputerlar hajmi anch a ixcham bo’lib, ammob bajaradigan amallar soni, xotira hajmi shaxsiy komputerlar darajasiga ko’tarilib bormoqda. Ularning qulaylik tomonlaridan biri ham elektr energiyasidan va ichiga o’rnatilgan batareyalar (akumulyator)da ham uzluksiz (batayani har saafar almashtimasdan) ishlash mumkindir. Bunda batareya quvvati energiyaga ulanishi bilan o’zi zaryat ola boshlaydi va batareya ko’p yillarga mo’jallangan bo’ladi. Hozirda bunday noutbuklarni IBM, Comraq, Acer, Toshiba ba boshqa firmalar ishlab chiqarmoqda. Tabiiyki bunday kompyuterlar o’z imkoniyatlari nuqtai nazardan shaxsiy tenglashayotgan nazarda tutilsa uning narxi baland. Bundan tashqari, bunday rusumli kompyuterlar 8-10 yil mobaynida buzulmasdan ishlashga ega ular shaxsiy kompyuterlar aperatsion sistemalar MS DOS, qobiq dasturlar Widowsning oxirgi versiyalarida va boshqa aperatsiya sistemalar boshqaruvida ishlaidi.
O’zbekiston Respublikasida tarmoqlarni avtomatlashtirish ishlari muntazam olib borilgan. O’rta Osiyo respublikalari ichida birinchi marta 1956 yilda O’zFA matematika instituti qoshidagi hisoblash texnikasi ochildi. 1958 yil 30 dekabrda O’rta Osiyoda birinchi bo’lib «Ural» electron hisoblash mashinasi ishga tushirildi. Keyinchalik, 1962 yil Toshkent shahrida M 20 rusumli (Qazon avtomatlashgan mashinalar zavodi mahsuloti), yarim o’tkazgichli M 220 rusumli, «Minsk 22» «Ural 2» «BSM6-1», «BSM6-2» rusumli EHM lar ishga tushirildi.
Toshkent shahri sobiq sho’rolar davridayoq elektron hisoblash mashinalari sohasidagi markazlarning biriga aylangan edi. 1966 yilda markaziy hisoblash bo’limi negizida «Kibernetika» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi ochildi. Bu birlashmada hukumat va jamoat tashkilotlarining buyurtmalariga ko’ra ilmiy-amaliy ishlar amalga oshirilar edi. 1978-79 yillarda «Kibernetika» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi negizida markazlashgan konstruktorlik-texnika byurosi, shuningdek, tajriba-sinov zavodi ochildi. Bu ilmiy-amaliy muassasalarda respublikamizda ko’zga ko’ringan olimlar faoliyat ko’rsatmoqdalar.
Respublikamizda informatika fanining o’qitilishi bo’yicha ham katta yutuqlarga erishilmoqda.
Sizga ma’lumki, «Informatika va hisoblash texnikasi asoslari» predmetini o’rta maktablarning X-XI sinflarida o’rganish 1985-86 o’quv yilidan boshlab joriy qilingan edi. Ushbu predmetni 8-sinfdan boshlab o’qitish MDH mamlakatlari ichida birinchilardan bo’lib Respublikamizda yo’lga qo’yildi. Ushbu predmetni o’qitish uchun dastur, o’quv rejalari ishlab chiqilib, 1993 yilda 8-sinf uchun, 1994 yilda 9- sinf uchun, 1996 yil 10-sinf uchun, 1999 yil 11- sinf uchun darslik- lar yaratildi, 8-9- sinflar uchun predmetni o’qitish samaradorligini ta’minlovchi mashqlar to’plamlari nshrdan chiqarildi. Shuningdek, respublikamizda informatika o’qitish mazmunini takomilashtirishga qaratilgan qator ilmiy tadqiqot olib borilmoqda.
2001 yil aprel oyida «Kibernetika» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi tasarrufida yangi axborot texnologiyalari markazi tashkil etildi.
Mustaqil Respublikamizda kompyuterlashtirishni rivojlantirish, yuqori texnologiyalarni samarali va sifatli darajada qo’llash, hududimizdagi kompyuterlar bozorini kengaytirish va shunga o’xshash yo’nalishlarda qator tadbirlar o’tkazildi va yangilari rejalashtirilmoqda.
Yangi iqtisodiy mexanizmlarga o’tish davrida o’zining texnologik imkoniyatlarini rivojlantirish faqat zamonaviy axborot texnologiyalarni qo’llash orqali amalga oshiriladi. Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan chet el firmalarining boshida Amerikaning COMPUTERLAND firmasi turadi. Chet el firmalarining vazifasiga nafaqat kompoyuter va boshqa texnikalarni sotish, balki respublikamiz mutaxasislari bilan birgalikda ilmiy-amaliy loyihalarni ishlab chiqish kiradi. Hozirgi kunda diyorimizda faoliyat ko’rsatayotgan kompyuterlar soni 100.000 dan oshb ketdi va ular, asosan, IBM, COMPAQ, HEWLETT PACCARD, EPSON, DAEWOO, SONY firmalarining mahsulotlari hisoblanadi. Respublikamizda Toshkent shahrida COMPUTERLAND/ MBL firmasining O’rta Osiyodagi shtabi joylashgan. Bu esa vatanimizda madaniyat, ilm-fan rivojlanishi, avlodlarning keng miqyosida bilim olishida muhim rol o’ynaydi.
Vatanimizda chet el firmalarini faoliyatini kengaytirish va rivojlantirish yo’lida «O’zekspomarkaz» ning roli katta. Har yili bu markazda kompyuter va biznes sohasidagi o’nlab xalqaro ko’rgazma va ilmiy-amaliy anjuman, semenar, simpoziumlar o’tkaziladi. Ularning amaliy ahamiyati, yoshlarimizning bu sohalarda bilim olishlarifdagi hissasi beqiyosdir.
| 
