Maksimal foydali ish. Le shatel ’ e prinsipi

termodinamik jarayonlarni hisoblash, issiqlik kuch qurilmalarining
optimal holatlarini aniqlashga tayyorlashda yordam beradi. 
•
Reaksiyaga 
kirishayotgan 
moddalarning 
konsentratsiyasi, 
temperature va bosim (gazlardagi reakciyalarda) o
’
zgarganda 
kimyoviy muvozanatning siljish yo
’
nalishi umumiy qoida bilan 
aniqlanadi. Bu qoida siljuvchan muvozanat prinsipi yoki Le Shatel
’
e 
prinsipi deb nomlanadi. 
 

---

I BOB. ENTALPIYANING FOYDALI ISHGA 
TA
’
SIRI VA ENTROPIYANING O
’
ZGARISHI
 
1.1. Ichki energiya va entalpiya
 
•
Tashqi muhitning o
’
zaro ta
’
siri
natijasida 
jism 
 
holatining
o
’
zgarishi 
termodinamik 
jarayon
deb ataladi. 
•
Muvozanat holatdagi jism deb, 
uning har bir nuqtasida 
P, T
va 
boshqa fizik xususiyatlar bir xilda 
bo
’'
ladigan 
 
holatdagi 
jismga
aytiladi. 
 
•
Tizim ichki energiyasi yig
’
indisi
u
bilan tizim bosimi
P
ning
tizim hajmi kattaligi
V
ga
ko
’
paytmasi yig
’
indisining
kattaligi
entalpiya
deb ataladi va
h
orqali belgilanadi. 
•
Entalpiya va ichki energiya holat 
parametri bo
’
lib, moddaning 
kollorik xossalari deb ataladi. 
 
 

---

1.2. Termodinamikaning 
birinchi qonuni va entropiya
 
•
Termodinamikaning birinchi qonuni 
energiya saqlanishi va aylanishi 
qonunining tatbiqidir. 
•
Ta
’
rif: Tizimga berilgan issiqlik 
miqdori tizimning ichki energiyasini 
o
’
zgartirishga va ish bajarishga 
sarflanadi. 
•
Entropiya 
ham 
 
holat 
parametrlaridan bo
’
lib, 
C
 harfi bilan 
belgilanadi va o
’
zgarish m a
’
nosini 
bildiradi. Tizimga issiqlik berilganda 
uning holati o
’
zgaradi. Elem entar 
qismda berilgan issiqlik dq va 
harorati T ga teng. 
 
•
Entropiya
—
tizim holatning
shunday funksiyasiki, bu
funksiyaning qaytuvchan 
jarayondagi cheksiz kichik o 
‘
zgarishi mazkur tizimga kiritilgan 
cheksiz kichik issiqlik miqdorining 
shu issiqlik kiritilgan holatdagi 
harorat nisbatiga teng. 
 

---

II BOB. TERMODINAMIK TAXLILNING EKSERGETIK 
USULI. KIMYOVIY MUVOZANAT. LE-SHATEL
’
E 
PRINSIPI.
 
2.1. Foydali ishning eksergetik koeffisienti
 
•
Issiqlikning foydalilik koeffitsienti
. KTS energetik oqimlarining tarkibi
1-rasmda ko
’
rsatilgan. KTS ni energiya bilan ta
’
minlash mаnbаlагi
bo
’
lib yoqilg
’
i energiyasi
Q
yoqil
, elektr energiyasi
Q
en
, xomashyo
issiqligi
Q
xomashyo

у
а qo

’
shimcha materiallarning
Q
qo
’
shim.mat
, shuningdek
ekzotermik reaksiyaning
Q
ekz
energiyalarini o
’
zida tutuvchi kiruvchi
oqimlar hisoblanadi. Ular jami miqdori yoki iste
’
mol qilinuvchi
energiya sаrflari 
Q
sarf
orqali belgilanadi. Energiya sistamadan
mahsulotlar oqimi
Q
max
 
у
а ishlab chiqarish chiqindilari 
Q
chiq
energetik 
oqimlar 
Q
en
orqali chiqadi, endotermik reaksiyalar 
Q
end
o
’
tishiga sагflаnаdi 
hamda tabiiy ravishda yo
’
qotiladi
Q
tab.yo
’
q 
. Chiquvchi energetik oqimlarning
Q
en
bir qismidan tashqi оqimlаrni issiqlik almashtirgich - utilizatorlarda 
qizdiriluvchi 
utilizator-qozonlar 
bug
’
i 
ko
’
rinishida, 
 
turbinalar 
у
а 
elektrgeneratorlar епегgi
у
аsi ko
’
rinishida toydalaniladi. Bunday fikr yuritish 
bilan KTS energetik samaradorligi issiqlikning foydali ish koeffitsienti - FIK 
orqali tavsiflanadi. 
 

---

•
Foydali ishning eksertetik koeffitsiyenti
.
Oqimning to
’
liq energi
у
аsini baholash hali
undan foydalanish imkoniyatini kо
’
гsаtmа
у
di.
Sistemadan 100m
3
hajmdagi suy оqimi
40
o
 
С
 harorat ostida chiqayapti deb olaylik.
Uning issiqlik energi
у
аsi 
J
q 
= 8,4 
·
 106
kDj

ga teng (
Т
 = 20
o
 
С
deb qabul qilamiz).
Ushbu issiqlikdan oqilona foydalanish qiyin: IES 
uchun suv isitish yurituvchi kuchning kamligi
uchun juda katta issiqlik almashtirgichlar 
bo
’
lish talab etadi,
х
оnаlаrnni isitish uсhun 
esa texnik shartlarga muvofiq bo
’
lmagan
oqimning harorati to
’
g
’
ri kelmaydi. faqatgina 
issiqxonаlаrni isitish uсhun qo
’
llanilishi mumkin
bo
’
ladi. 

---

•
Izolyatsiyalangan sistemada maksimal ish
А
ma
х
qaytar
jarayonlarning kechishida tugallanadi 
 
 
•
Z.Rant taklifiga binoan 1956-yildan boshlab ushbu kattalik 
«
eksergiya
»
deb nomlanadi. Uning fizik ma
’
nosi jism tashqi
muhit holatiga o
’
ta turib bajarishi mumkin bo
’
lgan maksimal
ishdir, yani eksergiya ishchi jismning (tananing) haqiqiy
potensialidir. Hisob-kitoblar uchun solishtirma eksergiyadan
«
е
»

foydalaniladi vа u kimyoviy 
е
kim
 vа fizik 
e
f
 eksergiyalardan tashkil 
topadi. 
 
A
max
= (
U
bosh
- 
U
ox
) – (
P
o
V
k
– 
P
bosh
V
bosh
) – 
T
o
(
S
bosh
- 
S
o
) = 
= (
U
bosh
+ 
P
bosh
V
bosh
) – (
U
o
+ 
P
o
V
ox
) – 
T
o
(
S
bosh
- 
S
o
) 
e
= 
е
kim 
+ 
e
f

---

2.2.
 
Kimyoviy gomogen jarayonda 
muvozanat. Muvozanat sharoitlari. 
 
Le-Shatel
’
e printsipi
 
•
K
m
 
–
ning qiymati reaksiyaga kirishuvchi moddalarning tabiati 
va 
haroratsiga 
bog
’
liq, 
lekin 
aralashmaydigan 
moddalarning 
konsentrasiyasi, bosim va katalizatorga bog
’
liq emas. Moddalarning 
muvozanat vaqtidagi konsentrasiyasi muvozanat konsentrasiyasi 
deyiladi. 
•
Kimyoviy muvozanat qaror topganda reaksiya to
’
xtamaydi, 
o
’
zaro qarama-qarshi ikki jarayon orasida harakatchan (siljishi 
mumkin bo
’
lgan) kimyoviy muvozanat qaror topadi. 
•
Barcha qaytar jarayonlar muvozanatga intiladi, bunda to
’
g
’
ri va 
teskari jarayonlarning tezligi tenglashadi, natijada o
’
zaro ta
’
sir 
qiluvchi tizimlardagi tarkibiy qismlarning nisbati jarayon shartlari 
o
’
zgarguncha o
’
zgarishsiz qoladi. 
 

---

LE SHATEL
ı
E PRINSIPI 
•
Sharoit 
o
’
zgarishi 
bilan 
reaksiyaga 
kirishuvchi 
moddalarning 
muvozanat 
konsentrasiyasining o
’
zgarishi muvozanatni siljishi 
deyiladi. 
muvozanatni 
siljishi 
1884 
yilda 
ta
’
riflangan umumiy qoidaga 
–
Le-Shatelye 
prinsipiga 
buysunadi. 
Le-Shatelye 
prinsipi 
quyidagicha ta
’
riflanadi: kimyoviy muvozanat 
holatida to
’
rgan sistemada tashqi sharoitlardan 
biri (masalan: harorat, bosim yoki konsentrasiya) 
o
’
zgartirilsa, 
muvozanat 
tashqi 
ta
’
sirni 
kamaytiradigan reaksiya tomoniga siljiydi. 
 

---

---

XULOSA 
•
Mazkur kurs ishidan olingan bilimlar 
faqat fan-texnika taraqqiyoti uchun zarur 
bo
’
libgina qolmay, balki ozod va obod 
Vatan, erkin va farovon hayot qurish,
mustaqil Respublikamiz ravnaqi uchun
intellektual saviyasi keng, axloq-odobli
barkamol insonni tarbiyalashga ham
o
‘
z hissasini qo
‘
shadi. 
 

---

FOYDALANILGAN 
ADABIYOTLAR 
•
1. R.A.Zohidov, M.M.Alimova, Sh.S.Mavjudova. Issiqlik 
energiyasi. 
–
 T,: 2010. 
•
2. T.A.Otaqo
’
ziyev, Q.A.Ahmetov, S.M.Turobjanov. 
Umumiy kimyoviy texnologiya. 
–
 T,: 2012. 
•
3. 
Ф
ролов 
Ю
.
Г
., 
Б
елик 
В
.
В
. 
Ф
изи
ч
еска
я
 
х
и
м
и
я
: 
Уч
е
б
ное посо
б
ие дл
я
 в
у
зов. 
–М
,: 2012. 
•
4. T.A.Otaqo
’
ziyev, S.M.Turobjanov, 
Z.A.Muxamedbayeva. Kimyo sanoati jihozlari va 
ishlab chiqarishning ekologik muammolari. O
’
quv 
qo
’
llanma. 
–
 T,: 2002. 
•
5. 
Б
есков 
В
.
С
. 
Общ
а
я
 
х
и
м
и
ч
еска
я
 те
х
нологи
я
. - 
М
,: 
ИКЦ
 
«А
каде
м
книга
»
 2006. 
•
6. Mirzaev F.M., Linkevich V.A., Otaqo
’
ziyev T.A., 
Mirzaqulov X.. Kimyoviy texnologiyalarning nazariy 
asoslari./Darslik. 
–
T,: 2012. 
•
7. T.A.Otaqo
’
ziyev, S.M.Turobjanov, A.M.Iskenderov. 
Ishlab chiqarish korxonalarini loyihalash asoslari. 
Darslik. 
–
 T,: 2017. 
 
•
INTERNET 
SAYTLARI 
•
 
•
8. 
www.ziyo.uz
 
•
9. 
www.arxiv.uz
 
•
10. 
www.kitob.uz
 
 

---

E
’
TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!!!