"makroiqtisodiyot"

2.  Tanazzul  –  tovarlar  ortiqchaligi  muayyan  vaqt  davomida  asta-sekin 
sarflanadigan davr (bir qismi past narxlarda, bir qismi buziladi). Tovarlarni sotish 
qayta  tiklanadi,  narxlarni  pasayishi  to’xtaydi.  Ishlab  chiqarish  hajmi  bir  muncha 
ko’payadi, biroq savdo sust bo’ladi. Shuning uchun kapital sanoat va savdoda o’z 
qo’llanilishini  topmaydi,  bankda  saqlanadi  va  pul  taklifini  ko’paytiradi  hamda 
ssuda foizini me’yorini pasaytiradi. 
3.  Jonlanish  –  sanoat  ishlab  chiqarishining  inqirozdan  oldingi  hajminiqayta 
tiklash  davri  bo’lib,  bu  davr  davomida  narxlar,  foyda,  ish  haqi  ko’tariladi,  uning 
oqibatida  ishlab  chiqarish  va  bandlik  darajasi  asta-sekin  to’liq  bandlikka  va 
quvvatlarning to’liq yuklashga qadar, ya’ni cho’qqigacha oshib boradi 
4. Cho’qqi – ishlab chiqarish quvvatlari to’liq yuklanganligi, yuqori bandlik, 
narxlar,  ish  haqi  va  foizning  juda  yuqori  darajasi  bilan  ifodalanadi.Iqtisodiy 
rivojlanishning  eng  yuqori  darajasiga  erishilgan  bosqich  bo’lib,  u  «cho’qqi»  deb 
yuritiladi. Bu iqtisodiyotda ish bilan to’liq bandlik, ishlab chiqarish to’la quvvatda 
ishlayotganligi,  shuningdek,  mahsulotlarning  narx  darajasining  o’sish  holati 
kuzatiladi. 
Iqtisodiy  tsikl  deganda,  odatda  iqtisodiyot  rivojlanishining  bir  holatidan 
boshlanib,  birin  ketin  bir  necha  fazalarni  bosib  o’tib,  o’zining  dastlabki  holatiga 
qaytib kelgunga qadar o’tgan davr tushuniladi.  
Iqtisodiyotning rivojlanishidagi harakati bir tsikl bilan to’xtab qolmaydi, balki 
u  to’xtovsiz  to’lqinsimon  harakat  sifatida  davom  etadi.  Tsiklli  harakat  iqtisodiy 
o’zgarishning  muhim  omili,  makroiqtisodiy  muvozanat  unsurlaridan  biri  bo’lib, 
milliy  xo’jalik  turli  tarkibiy  qismlarining  amal  qilishidagi  notekislikni,  uning 
rivojlanishidagi  inqilobiy  va  tadrijiy  bosqichlarning  iqtisodiy  taraqqiyot 
jarayonidagi almashuvini aks ettiradi.  
Alohida  iqtisodiy  tsikllar  bir-biridan  davomiyligi  va  intensivligi  bo’yicha 
keskin farqlanadi. Shunga qaramay, ularning hammasi bir xil fazalarga ega bo’ladi.  
Mamlakatlarning  iqtisodiy  rivojlanish  tarixini  o’rganish,  ulardan  hech  biri 
uzoq  muddatda  bir  tekis  rivojlanmaganligi,  aksincha,  barcha  mamlakatlar  uchun 
davriy rivojlanish xos ekanligini ko’rsatadi. 
 Ishlab  chiqarish,  bandlilik  va  inflyatsiya  darajasining  davriy  tebranishga 
iqtisodiy  davr  (sikl)lar  deyiladi.  Ayrim  iqtisodiy  davrlar  boshqalaridan  o’tish 
davrining  davomiyligi  va  faolligi  bilan  farq  qiladi.  Shunga  qaramasdan  ularning 
barchasi bir xil bosqichlardan tashkil topadi (1-chizma). 
Yuqorida  ta’kidlaganimizdek,  iqtisodiy  davrlar  bir  xil  bosqichlarga  ega 
bo’lsada,  ammo  ular  davomiyligi  va  faolligiga  ko’ra  o’zaro  farq  qilib  turadi. 
Shuning uchun ham iqtisodchilar, bu jarayonlarni iqtisodiy davrlar deb emas, balki 
iqtisodiy tebranishlar deb atash to’g’ri bo’ladi deb hisoblashadi.  
 

---

32 
 
YaIM 
 
                   cho’qqi         retsessiya    cho’qqi      
                                                                         potentsial YaIM trendi                         
                                                                 ko’tarilish 
                              
 
             iktisodiy davr pasayishning quyi nuqtasi 
 
 
                                                                          vaqt  t 
 
 
1-chizma. Iqtisodiyotning davriy rivojlanishi