"makroiqtisodiyot"

                    4. Xeksher – Olinning neoklassik kontseptsiyasi 
Xalqaro  savdodagi  zamonaviy  qarash  tarafdorlari  sifatida  shved  iqtisodchi-
olimlari Eli Xeksher va Bertil Olinlarni (30-yillar) ko’rsatish mumkin.  
E. Xeksher va B. Olinlar «Ishlab chiqarish omillariga bog’liq holda narxlarni 
tenglashishi»  qoidasini  oldinga  surgan.  Buning  ma’nosi  shundan  iboratki,  milliy 
ishlab chiqarishdagi farqlar ishlab chiqarishning mehnat, er, kapital va shuningdek, 
u yoki bu mahsulotga ichki iste’moldagi o’zgarishlar kabi omillarga bog’liq. 
Ularning qoidalaridagi asosiy vaziyatlar quyidagicha keltirilgan:   
1. Mamlakatlar o’zlarida ortiqcha bo’lgan ishlab chiqarish omilini ko’p talab 
qiladigan  mahsulotlarni  eksport  qilishadi  va  aksincha,  o’zlarida  taqchil  bo’lgan 
ishlab chiqarish omillarini ko’p talab qiladigan mahsulotlarni import qiladilar. 
2.  Xalqaro  savdo  yo’lidagi  cheklashlar  bekor  qilinsa    tovarlarning  turli 
mamlakatlardagi  «omil  narxi»  (tannarxi)  ning  tenglashishi  kabi  o’zgarishlar 
kuzatiladi. 
3.  Mahsulotlar  eksporti  o’rnini  asta  sekin  ishlab  chiqarish  omillari  eksporti 
egallaydi. 
Agar  mamlakatdagi  bir  ishlab  chiqarish  omili  miqdori  bilan  boshqa  omillar 
miqdori o’rtasidagi nisbat boshqa mamlakatdagiga nisbatan yuqori bo’lsa shu omil 
bu mamlakatda nisbatan ortiqcha deb hisoblanadi.    
Xeksher-Olin  kontseptsiyasiga  asosan  tashqi  savdo  quyidagi  ko’rinishlarga 
ega:  Faraz  qilaylik,  bir  vaqtda  ikki  mamlakat,  ya’ni,  «sanoatlashgan»  va  «agrar» 
mamlakat faoliyat ko’rsatmoqda. 
Sanoatlashgan  mamlakatda  ortiqcha  kapital  va  ma’lum  miqdorda  ortiqcha 
ishchi  kuchi  mavjud  bo’ladi.  Agrar  mamlakatda  esa  ortiqcha  er  mavjud,  ammo 
kapital etishmaydi. 
Ayrim  turdagi  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishda  kapital  asosiy  omil 
hisoblanadi.  Masalan,  neftni  qayta  ishlash,  elektron  mashinasozlik  va  mashina 
ishlab chiqarish sohalari kam ishchi kuchidan foydalangan holda kapital talabchan 
ishlab chiqarish hisoblanadi. Kapital ortiqchaligiga ega bo’lgan mamlakatlar aynan 
ushbu  yo’nalishlarga  ixtisoslashadilar.  Shu  bilan  birga,  don  etishtirish  va 
chorvachilik  bilan  shug’ullanadigan  mamlakatlarda  ko’proq  er  resurslari  kerak 
bo’ladi va ular shu yo’nalishga ixtisoslashgan bo’ladilar. 
Xeksher–Olin kontseptsiyasini tadqiq qilish borasidagi izlanishlar 50 yillarda 
«Leontev  taajjubi»  yuzaga  kelishiga  sabab  bo’ldi.  V.Leontev  AQSh  kapital 
ortiqcha  bo’lgan  mamlakat  bo’lishiga  qaramasdan  1947  yilda  kapital  talabchan 
emas, balki mehnat talabchan mahsulot eksport qilganligini ko’rsatib berdi. Ya’ni 
Xeksher-Olin  kontseptsiyasiga  zid  keladigan  vaziyat  yuzaga  keldi.  Keyingi 

---

208 
 
tadqiqotlar esa AQSh da kapitaldan ko’ra er va ilmiy texnik mutaxassislar nisbiy 
ortiqcha  ekanligi  tasdiqlandi.  AQSh  ishlab  chiqarilishida  aynan  shu  omillar 
ko’proq foydalaniladigan tovarlarning sof eksportyori bo’lib chiqdi.