|
*K = sY – dK
Bu tenglamadan *K kapital sY investetsiyada o`zgarishni ko`rsatadi dK
minus
amortizatsya.
Ishlab
chiqarish
bilan
birlashish
Y=AK
biroz
manipulyatsyadan keyin
*Y/Y=*K/K-K=sA-d
Bu tenglamadan ishlab chiqarish hajmining o`sish darajasi sifatida *Y/Y ni
ko`rishimiz mumkin. sA>d iqtisodiyotning daromadlari o`sishi nazarda tutilib
texnologik taraqqiyotda egzogen jarayoni sari deb taxmin qilinadi. Shunday qilib
ishlab chiqarish funksiyasining o`zgarishi iqtisodiy o`sish prognozlariga keskin
ta’sir ko`rsatadi. Solou modelida tejash vaqtincha o`sishga olib keladi deyilgan,
ammo kapitalni qaytib kamayishi natijasida egzogen texnologik taraqqiyot
23
Bu bo’lim endogen iqtisodiy o’sish nazariyasining katta va hayratlanarli adabiyotiga qisqacha kirishni ta’minlab
beradi. Oldingi va muhim xissalar quyidagilardir. Paul M. Romer, “Increasing Returns and Long-Run Growth,”
Journal of Political Economy 94 (October 1986): 1002–1037; and Robert E. Lucas, Jr., “On the Mechanics of
Economic Development,’’ Journal of Monetary Economics 22 (1988): 3–42. O’quvchi quyidagi qo’llanmalardan
ko’proq narsa o’rganishi mumkin, David N. Weil, Economic Growth, 2nd ed. (Pearson, 2008).
180
jarayonida kuch bilan iqtisodiyotni barqaror holatga keltirish tushunchalari
keltirib o`tilgan. Farqli o`laroq endogen o`sish modelida jamg`arish va orttirilgan
mablag` doimiy o`sishga olib boradi.
Ammo kapitalni ozayib qaytish gumoni bormi? Bu savolning javobi ishlab
chiqarish o`zgaruvchisi K ishlab chiqarish tenglamasi Y=AK o`z vazifasini
bajaradi. Agar an’anaviy ko`rinish K ni o`z ichiga olsa iqtisodiyotning ta’minoti
uskunalari tabiiy holda kamayib qaytishi ta’kidlanadi. Xodimga 10 ta kompyuter
berilishi u bitta kampyuterda qiladigan ishini 10 ta kompyuter bersa 10 marotaba
orttirib bajaradi degan gap emas. Endogen o`sish nazariyasining tarafdorlari K
o`zgaruvchini keng ma’noda talqin qilib, eng yaxshi holatda endogen o`sish
modelini amalga oshirish mumkin, kapitalning bir turi bilim ko`rinishida bo`lishi
mumkin. Shubxasiz bilim muhim ahamyatga ega, iqtisodiyotda tovarlar va
xizmatlar yaratishda bilim muhim ahamyatga ega bo`ladi. Kapitalning boshqa
shakli bilan solishtirganda bilim kamroq xususiyatlarga ega bo`ladi. (ilmiy va
texnologik inovatsiyalar
o`tgan bir necha asrlar davomida iqtisodchilarni takidlashicha bor bilimga
dekloratsiyalarni amalga oshirishi ko`zda tutilgan). Agar biz kapitalning bir turini
bilim deb qaraydigan bo`lasak endogen o`sish modeli bilan kapitalning uzoq
muddatli iqtisodiy o`sishi ko`proq ishonarli bo`ladi.
Ikki sektor modeli
Garchi Y=AK endogen o`sishning oddiy bir misoli bo`lsada, bu nazariya ancha
ilgarilab ketgan. Tadqiqotning bir modelini ishlab chiqish uchun texnologik
taraqqiyot boshqarish kuchlarining yaxshiroq tavsifi tartibi va bir necha bor
harakatlari natijasida
ro`yobga chiqadi. Bunga o`xshash modellardan bitta misol o`rganishga ruxsat
etiladi.
Iqtisodiyotni ikkita tarmog`i bor, qaysiki ishlab chiqarish kompaniylari va
tadqiqotlar universitetlari. Firmalar kapitalning jismoniy mablag`lari va
istemollarida foydalaniladigan xizmatlar va tovarlar ishlab chiqaradi.
Unversitetlar bilim deb ataladigan mahsulotning bir ishlab chiqaruvchi faktoridir
181
har ikkala tarmoqalri ham bemalol ishlatiladi. Iqtisodiyot firmalari ishlab
chiqarish funksiyasi uchun universitetlar ishlab chiqarish vazifalasini tariflaydi,
kapital mablag`larini harakat tenglamasi:
Y= F [K,(1-u)LE(sanoat firmalari ishlab chiqarish funksiyasi)
E = g(u)E (tadqiqot unversitetlari ishlab chiqarish
funksiyasi)
*K = sY – dK
(kapital to`planishi)
u unversitetlarni ishchi kuchi ulishi (1-u bazi bir ishlab chiqarish). E bilim
samaradorligin belgilaydi. g unversitetlarda ishchi kuchiga mutonosib ravishda
bilim qay darajada o`sishini ko`rsatadi. Qolgan belgilar standart hisoblanadi.
Odatda ishlab chiqarish funksiyasi doimiy deklaratsiyalar borligini taxmin qiladi.
Kapital hajmi K2= ishlab chiqarish ishchilarining samaradorligni belgilaydi.
[(1-u)LE],biz tavor va ishlab chiqarishni Yni ikki barobar samaradorligini
ko`rishimiz mumkin.
Bu model Y=AK modelga yaqin modeldir. Eng muhimi bu iqtisodiyot doimiy
(kamaytirish o`rniga) bilimga asoslangan uzoq muddatli sifatli kapitalni o`z
ichiga oladi. Xususan biz jismoniy kapital Kva bilimni E ikki barobar deb
hisoblasak iqtisodiyotda har ikkala tarmoqda ishlab chiqarish hajmi ikki
barobarga ortadi. Natijada Y=AK modeliga oxshash bu modelda egzogen ishlab
chiqarish funksiyasining doimiy smenada ko`rishimiz mumkin. Bu yerda
endogen o`sishini barqaror yaratish uchun unversitetlar hech qachon
sekinlashmaganda barqaror darajasiga erishiladi. Shu bilan birga bu model Solou
modeliga ham yaqin modeldir. Universitetlar ishchi kuchining mehnat ulushi u
doimiy darjada saqlanib qoladi keyin esa mehnat unumdorligi E doimiy darajada
ortib boradi. O`sishning o`zgarmaydigan holatida mehnat samaradorligi
koeffisienti g Solou modeli bilan texnik tarqqiyotning oshishiga taxmin qiladi.
Undan tashqari qolgan modellar sanoat sihlab chiqarish funksiyasi va kapital
jamg`arishni Solou modeli kabi saqlab qoladi. Natijada har qanday berilgan u
ning qiymati uchun endogen o`sish modeli Solou modeli bilan bir xil ishlaydi.
182
Bu modelda ikki asosiy o`zgaruvchilar mavjuddir. Solou modeli sifatida ishlab
chiqarish hajmining ulushi tejash va mablag` ortirishda foydalanilib jismoniy
kapitalning barqaror holatini belgilaydi. Bundan tashqari
unversitetlarning mehnat ulushi u bilimning aksiyalarini belgilab beradi. s va u
har ikkalasi daromadning bu har ikkala tasir etish darajasi daromad darajasini
barqaror holat uchun natijaviyligini taminlaydi. Shunday qilib bu endogen o`sish
modeliga kichik qadamni ko`rsatadi. Qaysiki jamiyatning texnologik o`zgarish
tezligini aniqlashni ko`rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
