Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish”

TASHQI SAVDONI RIVOJLANTIRISHDA JAHON TAJRIBASI
Mamlakat o'zining solishtirma xarajatlari yoki ishlab chiqarish samaradorligi va eksport va importga mos ravishda ixtisoslashganda, u o'z resurslaridan optimal foydalanish va ajratish imkonini beradi. Natijada o'z xalqining mahsuloti, daromadi va farovonligi oshadi. Mamlakatning berilgan resurslarini yaxshilash orqali savdodan kelib chiqadigan bu daromadlar odatda statik daromadlar deb ta'riflanadi. Shunday qilib Professor Haberler "Xalqaro mehnat va xalqaro savdo bo'limi, har bir mamlakatni ixtisoslashgan va boshqalarda arzon narxda taqdim etishi mumkin bo'lgan narsalarni eksport qilish imkonini beradi va hali ham iqtisodiy farovonlikni targ'ib qiluvchi va har bir ishtirokchi mamlakatning milliy daromadini oshiruvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi". Biroq savdoning ahamiyati ushbu resurslarni yaxshilashdan oqib keladigan statik daromadlar bilan cheklanmaydi. Tashqi savdo mamlakatning iqtisodiy o'sishini ham ta'minlaydi. Bu dinamik daromadlar deb ta'riflangan iqtisodiy o'sishga savdoning foydali ta'siri. D. H. Robertson, tashqi savdoni "o'sish mexanizmi"deb ta'rif beradi. Eksportni rivojlantirish orqali rivojlanayotgan mamlakat iqtisodiy o'sish uchun juda muhim bo'lgan kapital uskunalari va xom ashyoni import qilish uchun foydalanishi mumkin bo'lgan qimmatli valyuta topishi mumkin bo’ladi.
Savdo o'sishga qanday yordam berishini tushuntirish u quyidagi omillarni ta'kidlaydi
1. Tashqi savdo orqali rivojlanayotgan mamlakatlar sanoat o'sishi uchun juda zarur bo'lgan kapital uskunalar, mashinalar va xom ashyo kabi moddiy resurslarni olishlari mumkin.
2. Savdo orqali rivojlanayotgan mamlakatlar ilg'or rivojlangan mamlakatlarda ixtiro qilingan va ular import qiladigan mashinalar, kapital uskunalarda mujassamlashgan ustun texnologiyani import qilishi va undan foydalanishi mumkin.
3. Tashqi savdo texnik nou-xau, ko'nikma, boshqaruv iste'dodlarini rivojlanayotgan mamlakatlarga uzatish imkonini beradi.
Mana endi biz mavzuyimizning asosiy bo’ginlaridan biri bo’lgan tashqi savdoni rivojlantirishda jahon tajribasi deb nomlagan bo’g’inimizga o’tamiz bunda biz bir nechta mamlakatlarning tashqi siyosatlarini birma bir ko’rib chiqamiz birichi bo’lib biz ko’pchilik iqtisodiy salohiyati past deb hisoblaydigan mamlakat Hindistonni ko’rib chiqamiz lekin Hindistonning iqtisodiy salohiyati o’sha biz o’ylaganday yomon emas masalan Hindiston ilm-fan, texnologiyalar,meditsina tomonidan yuqori orinlarni egallaydi demak boshladik

Hindistonning Import o'rnini bosuvchi savdo siyosati:ular quyidagicha siyosatni ilgari surishgan:

Birinchidan, biz iqtisodiy o'sishni tezlashtirish uchun rivojlanish strategiyamizda eksportni rag'batlantirishga stress qo'yishimiz kerak. Ikkinchi variant savdo siyosatimizning asosiy elementi sifatida import o'rnini bosishni qabul qilish edi.
Import o'rnini bosuvchi ikkinchi siyosat iqtisodiy o'sishni jadallashtirish uchun tashqi savdo rolini alohida ta'kidlamaydi . Darhaqiqat import o'rnini bosish siyosati Hindiston eksportini yuksaltirishning anglangan ochiq istiqbollaridan kelib chiqqan holda qabul qilindi. Eksport sezilarli darajada oshirilmasa, import uchun keng miqyosda pul to'lay olmasedilar. Shuning uchun Hindistonning sanoatlashtirish strategiyasi eksportga yo'naltirilgan savdo siyosatidan ko'ra import o'rnini bosishga asoslangan edi. O'sishni rag'batlantirish uchun import o'rnini bosish siyosati Hindistonning keng ichki bozorini hisobga olgan holda juda qulay deb hisoblangan. Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki Hindiston hozirgi kunda eksport-pessimizm degan narsa tufayli import o'rnini bosish siyosatini qabul qilgan. Raul Prebisch fikricha rivojlanayotgan mamlakatlar savdosining shartlari rivojlanayotgan mamlakatlar siyosatidan qat'iy nazar vaqt o'tishi bilan yomonlashish tendensiyasiga ega ekanligini aytadi. Prebisch nazariyasiga ko’ra rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan eksport kengaytirish juda foydasiz deb hisoblagan.Shu tariqa Hindiston iqtisodiy tomonlama jahonda o’z o’rni va mavqeyiga ega bo’lgandir.
Yaponiya
1960-yillar boshida Yaponiya iqtisodiy o'sishning tez sur'atga erishish uchun eksportni rag'batlantirish strategiyasidan foydalanishning yorqin namunasi bo'ldi. Yaponiya o'sish tajribasi ko'pincha Yaponiya mo’jizasi sifatida tasvirlanadi. Keyingi davrda rivojlanishning tashqi ko'rinishdagi strategiyasi orqali yuqori o'sishga erishishning boshqa muvaffaqiyat hikoyalari Janubiy Koreya Tayvan, Xitoy, Tailand, Singapur va Gonkong Osiyo mamlakatlari bo'ldi. Etmishinchi va saksoninchi yillarda ularning tez iqtisodiy o'sishi tufayli ular "Osiyo yo'lbarslari" deb nomlangan. Shuni ham aytib o'tish joizki, eksport-rag'batlantirishdan o'sish strategiyasi sifatida foydalangan rivojlanayotgan mamlakatlar eksportini kengaytirish yoqilg'i va qishloq xo'jaligi mahsulotlari (oziq-ovqat, qishloq xo'jaligi xom ashyosi) kabi birlamchi mahsulotlarga chek qo'yilmagan rivojlanayotgan mamlakatlar eksportining ishlab chiqaruvchilarga nisbatan tarkibida sezilarli o'zgarish yuz berdi. Eksportni rag'batlantirishdagi muvaffaqiyat mamlakatda iqtisodiy o'sishni tezlashtiradi. Yaponiya va Germaniya va yaqinda Xitoyning yirik iqtisodiy kuchlar sifatida paydo bo'lishi ularning eksportni kengaytirish borasidagi muvaffaqiyatlari ularni iqtisodiy jihatdan yanada mustaqil va kuchli qilib ko'rsatdi.
Xitoy tashqi savdosi O'rta Osiyo orqali mashhur "Ipak yo'li" Xitoy elchilari tomonidan asos solingan bo'lib G'arbiy Xan sulolasi (206 milodiy-9 milodiy) davridayoq boshlanganan. Keyingi sulolalar davrida Xitoy kemalari dengiz bo'yi Osiyo bo'ylab savdo qilib, Afrika qirg'oqlarigacha yetib borgan , karvonlar esa o'rta Osiyoda va yaqin Sharqqa savdo aloqalarini tuzgan. 1949dan keyin tashqi savdoning dominant namunasi rivojlangan mamlakatlardan sanoat ishlab chiqaruvchi mahsulotlarni import qilish va ular uchun oziq-ovqat, xom ashyo va engil ishlab chiqarish, ayniqsa to'qimachilik eksportini to'lash edi. Vaziyat talab sifatida namuna o'zgargan edi: oldinga katta sakrash quyidagi iqtisodiy qulashi davrida (1958-60), oziq-ovqat import 1959 yilda bir arzimas miqdorda oshdi 1962 yildabarcha import 39 foiz edi. Shu bilan birga, mashina va uskunalar importi 41 foizdan 5 foizgacha tushib ketdi. . Xitoyning sanoat sektori asta-sekin ishlab chiqarilgan tovarlar tashkil etilib eksport ulushini oshirildi. Ishlab chiqarish faqat 1959 yil 30foiz bolgan bolsa 1975 yil 37.9 1985 yil 44.9 foizga o’sdi. Muhim o'zgarishlar 1970 va 1980 yilda bir necha o'ziga xos savdo toifalarida sodir bo'lgan to'qimachilik tolalari import Xitoy to'qimachilik sanoati ichki paxta yetkazib nisbatan tezroq o'sdi, lekin keyin 1985 yilda 4 foizga tushib ketdi, 1975 yilda 10,7 foizga ko'tarildi ichki paxta ishlab chiqarish oshdi. Tugallanmagan to'qimachilik mahsulotlari importi ham 1975 yildagi 1,3 foizdan 1985 yilda to'qimachilik sanoati o'sishi natijasida 5,3 foizga o'sdi. Temir va po'lat 1970 yilda import taxminan 20 foizni tashkil etdi, 1980 yilda 11,6 foizga tushib ketdi, keyin 1985 yilda 14,9 foizga ko'tarildi. Ishlab chiqarilgan tovarlar import, mashinasozlik, va transport uskunalari 1975 yilda jami import qiymati 62,6 foiz , import iqtisodiyotning "readjustment davrida" (1979-81) davomida orqaga ketgan edi 1980 yilda 53,9 foizga tushib ketdi, va yana ko'tarildi 75.2 yilda foiz 1985. Eksport tomonida oziq-ovqat mahsulotlari ulushi 1985-yilda 12,5 foizga tushib ketdi. 1970 yilda eng tez o'sayotgan eksport element neft edi, birinchi eksport qilindi 1973. Neft 1975-yilda barcha eksportning 12,1 foiziga, 1980-yilda 22 foiziga, 1985-yilda esa 21,2 foizga qimmatlashdi. 1980 yilda to'qimachilik eksport tez o'sdi. Tugallanmagan to'qimachilik eksporti umumiy eksportning taxminan 14 foizini tashkil etgan bo'lsa-da, to'qimachilik eksportining barcha toifalari 1975-yilda 5 foizdan 1984-yilda 18,7 foizga ko'tarildi. 1986 to'qimachilik Xitoyning eng yirik yagona eksport element sifatida neft o'rniga o’tdi. 1979da tashqi savdo vazirligi to'qqizta tashqisavdo korporatsiyalari import va eksport operatsiyalari bo'yicha monopoliyasini yo'qotdi, chunki sanoat vazirliklari o'z tashqi savdo korxonalarini tashkil etishiga ruxsat berildi. Davlat tashqi savdo korporatsiyalar viloyat filiali korporatsiyalar ko'proq muxtoriyat berildi, va ba'zi viloyatlar, xususan Fujian, Guangdong, va Pekin, Tianjin, va Shanxay maxsus Baladiyya mustaqil tashkil etishga ruxsat etildi, viloyat-darajali import-eksport kompaniyalari. Ayrim tanlangan viloyat korxonalariga tashqi savdo qarorlarida avtonomiya berildi. 1982 yilda davlat KengashiningImport-eksport nazorati komissiyasi, tashqi investitsiya va nazorat komissiyasi, tashqi savdovazirligi va tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi tashqi iqtisodiy aloqalar va savdo vazirligini tashkil etish uchun birlashtirildi. 1984 yilda tashqi savdo tizimi yanada nomarkazlashtirishga o'tdi. Bu va boshqa vazirliklar va viloyat darajasidagi bo'linmalar huzuridagi tashqi savdo korporatsiyalari ota-ona tashkilotlaridan mustaqil bo'lib, o'z foyda va zararlari uchun javobgar edilar. Tashqi savdo bo'yicha agentlik tizimi ham tashkil etilgan bo'lib, unda import va eksport komissiya asosida agent vazifasini bajaruvchi ixtisoslashgan korxona va korporatsiyalar tomonidan ko'rib chiqilgandi va hozirgi kunga kelin Xitoy Xalq Respublikasi jahonda yetakchi expartiyor davlat bolib kelmoqda hattoki pandemiya sharoitiga qaramasdan Xitoy Xalq Respublikasi tashqi savdosida pasyish ko’rinmadi aksincha export o’sdi.Garchi jahon iqtisodiyoti va savdosi 2020 yilda kuchli tanazullga yuz tutganiga qaramasadan Xitoyning tashqi savdosi jadal tiklandi va barqaror o'sib bordi, bu uning katta chidamliligi va har tomonlama raqobatbardoshligini namoyish etdi. 2020 yil iyun oyidan boshlab Xitoy tashqi savdoda ketma-ket yetti oy davomida ijobiy o'sishni qayd etdi va tashqi savdo hajmi, eksport hajmi va xalqaro bozor ulushi bo'yicha rekord darajaga ko'tarilib, ijobiy o'sishga ega bo'lgan yagona yirik iqtisodiyotga aylandi. Xitoyning tovarlarning dunyodagi eng yirik savdogari sifatidagi o'rni yanada mustahkamlandi. JST va dunyo mamlakatlari ma'lumotlariga ko'ra, Xitoyning eksporti, importi va ikkalasi birlashgan holda xalqaro bozorning 14,2%, 11,5% va 12,8% ni tashkil etib, export va import tarixiy darajaga ko'tarildi.