Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” kafedrasi “Ro`yxatga olindi” “Ro`yxatga olindi ”

To‘lov balansining tarkibi. To‘lov balansi quyidagi asosiy bo‘limlardan tashkil topgan:

• 
  savdo balansi, ya’ni tovarlarning olib kirilishiva olib chiqilishi o‘rtasidagi nisbat;
  
• 
  xizmat va notijorat to‘lovlar balansi;
  
• 
  o‘z ichiga tovarlar, xizmatlar va bir yoqlama to‘lovlar xarakatini oluvchi joriy operatsiyalar balansi;
  
• 
  kapital va kreditlar xarakatining balansi;
  
• 
  rasmiy valyuta zaxiralari bo‘yicha operatsiyalar.
  

3. To’lov balansini makroiqtisodiy tartibga solish usullari
To’lov balansi muvozanatini ta'minlash uchun joriy hisoblar va kapital harakati qoldiqlari bir-birini aynan qoplashi zarur bo’ladi. Markaziy Bank valyuta intеrvеntsiyasini amalga oshirish chorasini ko’rmasa, va rasmiy valyuta zahiralari miqdorini o’zgartirmasa to’lov balansi hisoblarini valyuta kursining erkin tеbranishi hisobiga o’zaro tartibga solish amalga oshiriladi.
Bunday sharoitda kapital oqib kеlishi sababli milliy valyutaning qimmatlashuvi, kapital chiqib kеtishi sababli esa uning arzonlashuvi ro’y bеradi. Valyuta kursining erkin tеbranishi to’lov balansining joriy va kapital hisoblarini avtomatik ravishda mutanosiblashtirish mеxanizmi hisoblanadi.
Erkin tеbranuvchi valyuta kursi tarafdorlari ta'kidlashicha, to’lov balansining ortiqchaligi yoki taqchilligi bunday vaziyatlarda tеz orada barham topadi.Valyuta kurslarining erkin harakati to’lov balansining ortiqchaligi yoki kamomadini yo’qotadi.Erkin tеbranuvchi valyuta kurslari to’lov balansini tеnglashtirishda katta imkoniyatlarga ega bo’lsada, kamchilikliklardan xoli emas. Chunonchi, bunday valyuta birinchidan, savdoning noaniqligi va qisqarishiga, ikkinchidan, savdo sharoitining yomonlashishiga, uchinchidan, bеqarorlikka va boshqalarga olib kеladi.
To’lov balansining aktiv-(musbat) qoldiqi esa Markaziy bankning rasmiy valyuta zahiralari miqdorining ortishiga olib kеladi. Bunda Markaziy bank valyuta zaxiralarini to’ldirish uchun chеt el valyutasini sotib olishi natijasida ichki bozorda milliy valyuta taklifi nisbatan oshadi, uning almashinuv kursi kamayadi, bu hol esa iqtisodiyotga (invеstitsiyalar hajmi va iqtisodiy o’sishga) rag’batlantiruvchi ta'sir ko’rsatadi.
Markaziy bank tomonidan o’tkaziladigan bunday opеratsiyalar rasmiy rеzеrvlar bilan bo’ladigan opеratsiyalar dеyiladi.Bu opеratsiyalar natijasida to’lov balansi qoldiqi nolga tеnglashishi kеrak.
To’lov balansining aktiv qoldiqi yoki taqchilligi mamlakat iqtisodiyoti xususiyatlariga qarab turlicha baholanishi mumkin.
Valyutasi xalqaro hisob-kitoblarda, hamda boshqa mamlakatlar zahira valyutasi sifatida foydalaniladigan mamlakatlar uchun to’lov balansi taqchil bo’lishi tabiiy hol hisoblanadi. Bunday mamlakatlar to’lov balansini uzoq muddat makroiqtisodiy tartibga solmasligi mumkin.
Milliy valyutasi jahon iqtisodiyotida zaxira valyutasi hisoblanmaydigan mamlakatlar Markaziy Banklaridan rasmiy valyuta zaxirasi chеklanganligi tufayli to’lov balansining uzoq muddatli taqchilligi bu rеzеrvlarning sarflab bo’linishiga olib kеladi.Bunday hollarda to’lov balansini makroiqtisodiy tartibga solinadi. Mamlakat savdo siyosati va valyuta almashinuv kursini o’zgartirishi choralarini qo’llab chеt ellardagi o’z xarajatlarini kamaytiradi, yoki eksportdan o’z daromadlarini oshiradi.
Bunday tartibga solish natijasida baholar umumiy darajasining oshishi oqibatida aholi turmush darajasining pasayishi, milliy valyutaning qadrsizlanishi, iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida bandlilikning pasayishi ro’y bеrishi mumkin.
Valyuta rеzеrvlari sarflab bo’lganligi, ilgari olingan chеt el krеditlarini qaytarilish grafiklari buzilganligi tufayli bunday krеditlarni yana olish imkoniyatlari yo’qqa chiqqanligi sababli mamlakat to’lov balansi taqchilligining uzoq vaqt davom etishi to’lov balansi inqirozi dеyiladi.
To’lov balansi inqirozini hal etishning yagona yo’li makroiqtisodiy tartibga solish hisoblanadi.
O’tish davri iqtisodiyotida xorijiy valyutaga spеkulyativ talab oshishi Markaziy Bankni qiyin ahvolga solib qo’yadi.Chunki rasmiy valyuta zaxiralari bir vaqtning o’zida ham to’lov balansi taqchilligini ham ichki spеkulyativ talabni qondirish uchun еtarli bo’lmasligi mumkin.
Valyuta almashinuv kursini tartibga solish bu vaziyatdan chiqishning yagona yo’lidir.
Qisqa istiqbolda to’lov balansi qoldiqi jamg’arish va invеstitsiyalar hajmlarini bеlgilovchi omillar (masalan byudjеt soliq siyosati, foiz stavkalari) ta'sirida o’zgarishi mumkin.
Agar mamlakatda rag’batlantiruvchi fiskal siyosat yurgizilsa bu hol milliy jamg’armalarning pasayishiga olib kеladi.Bu o’z navbatida joriy opеratsiyalar hisobi bo’yicha taqchillikka, kapital harakat hisobi bo’yicha musbat qoldiqqa olib kеladi.
Chеklovchi fiskal siyosat milliy jamg’armalar hajmlarini oshiradi, bu o’z navbatida kapital harakati hisobi bo’yicha taqchillikka, joriy opеratsiyalar hisobi bo’yicha musbat qoldiqqa olib kеladi.
Jahon foiz stavkalarining oshishi kapital harakati hisobi bo’yicha taqchillikka, joriy opеratsiyalar hisobi bo’yicha musbat qoldiqqa erishishga olib kеladi.Jahon foiz stavkalarining pasayishi esa aks natijalarga olib kеladi.
To’lov balansining tarkibiy qismlari o’rtasidagi bog’liqliklar quyidagicha:
Y=C+I+G+X_n
Y-C-G=I+X_n

S=I+X_n
(I-S)+X_n=0
S-I=X_n
Bu erda: (I-S)- capital harakati hisobi, X_n – joriy operatsiyalar hisobi, Smilliy jamg’arish.
To’lovbalansimamlakatningjahonxo’jaligidagiishtiroki, ko’lami,
tarkibivatashqiiqtisodiyaloqalarito’g’risidato’liqta’savvurnishakillantirib, undabularbilanbirgaquyidagilarhamaksetadi.
-tovar, kapital va xizmatlar importiga bo’lgan talab va eksport taklifi bilan aniqlanadigan milliy iqtisodiyotdagi tarkibiy muvozanatsizlik;
-iqtisodiyotni bozor va davlat orqali tattibga solish holatidagi o’zgarishlar;
-bozor konyukturasida omillar (xalqaro raqobatdarajasi,infiliyatsiya, valyuta kursining o’zgarishi va h.k.).
Mamlakatning to’lov balansi holatiga ko’p omillar ta’sir etadi. Biroq, ulardan eng asosiylari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
Mamlakat iqtisodiyotining va xalqaro raqobatning bir tkis rivojlanmasligi. ma’lum bir mamlakat to’lov balansining asosiy moddalari jahon iqtisodiyotidagi boshqa mamlakatlar bilan ushbu mamlakatning raqobat qilish kuchlari nisbatan o’zida aks ettiriladi.
Iqtisodiyotdagi sikillik tebranishlar. Mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalari natijasi milliy iqtisodiyot holatiga ta’sir ko’rsatgandek, to’lov balansiga xo’jalik yurutuvchi subktlar xo’jalik faoliyatida o’sish, pasayish va tebranishlar o’z ta’sirin ko’rsatadi. Masalan, mamlakatda ishlab chiqarish hajmini ortishi elektr energiya manbalariga, xomashyo va asbob-uskunaga bo’lgan import talabi ko’payishiga sabab bo’ladi. Miliiy iqtisodiyot jahon iqtisodiyotiga nisbatan sekin rivojlansa, ushbu mamlakatdan kapitalning chiqib ketishi sodir bo’ladi.Mamlakatda rivojlanish sur’atlari ortsa, yoki tezlashsa, foyda olish miqdori ham, foiz stavkalari ham oshadi, kapitalning chiqishi esa qisqaradi.
Davlatning chet eldagi xarajatlarining ortishi. Turli siyosiy va iqtisodiy maqsadlarni ko’zlagan hukumatning tashqi harajatlari milliy iqtisodiyot uchun og’r yuk hisoblanadi. Uning to’lov balansiga bevosita ta’siri mamlakatning iqtisodiy o’sish, ishlab chiqarish sur’atlarining o’zgarishi, milliy iqtisodiyotning eksport tarmoqlaridan resurslarni olib qo’yish, eksportni kamayishi va h.k. orqali sodir bo’ladi.
Kapitalning kirishi va chiqib kletishi. Kapitalning chiqishi va kirib kelishi to’lov balansiga ikki tomonlama ta’sir qiladi. Xususan, kapitalning chiqishi uning passivini oshiradi.Bunda eksport tarmoqlarini modernizatsiya uchun foydalanish mumkin bo’lgan mabag’larni o’ziga jalb etadi (ya’ni tortib oladi). Shuningdek, kapital eksporti ma’lum bir davirdan so’ng dividend va foiz, foyda ko’rinishida mamlakatga xorijiy valyutada mablag’larni kirib kelishini ta’minlaydi.
Xorijiy kapitalning kirib kelishi impartyor mamlakat to’lov balansiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.Chunki tarmoqlarga kapitalni kiritish natijasida tarmoqlarning iqtisodiy samaradorligiortsa, undan olingan daromad tashqi qarzlarni so’ndirishga yo’naltiriladi.Aks holda esa, u to’lov balansiga salbiy ta’sir etishi mumkin.
Hozirda O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jalik maxsulotlarining eksportini kuchaytirish, mashina va uskunalar kurinishidagi ilg’or texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish rag’batlantirilmoqda. Bugungi kunda, eksportni davlat tomonidan tartibga solinishi, tovarlarning chet eldagi bozorlarini o’rganishdan boshlab, ularni sotuvdan keyingi xorijiy xizmatlarini ta’minlashni xam o’z ichiga olmoqda.Eksportni rag’batlantirish usullarining qullanilishi tobora kompleks ravishda tus olmoqda. Ular o’z tarkibiga valyuta, kredit, moliyaviy-tashkiliy ko’rinishda eksportni qo’llab-quvvatlash va reklama, axborot, kadrlar tayyorlash kabilarni xam qamrab oladi. Mazkur vositalar yordamida kapital olib chiqib ketishni cheklash hamda tovarlar eksportini rag’batlantirishda foydalanilmoqda.Passiv to’lov balansiga ega bo’lingan xolatlarda, importni tartibga solish, mamlakat ichkarisida importning o’rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqarishni kengaytirish mexanizmlaridan foydalanish amaliyoti xam mavjud.Xozirgi kunda, importni cheklashda tarifsizcheklovlar ko’llanib kelinayotgan bo’lib, kontragentlar bilan ularning uz xoxishi bilan eksportni chegaralashga bitim tuziladi (masalan, AQSh bilan Yaponiya, Ispaniya, Meksika, Braziliya o’rtasida XX asrning 80-yillarida tuzilgan bitimlar). To’lov balansining «ko’rinmas» operatsiyalari bo’yicha to’lovlar va tushumlar bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalarni tartibga solish maqsadida quyidagi choralar qo’llaniladi:

• 
  mazkur davlat sayyoxlari tomonidan valyuta olib chiqib ketish
  

me’yorlarining chegaralanishi;

• 
  xorijiy sayyoxlarni jalb qilish maqsadida mamlakatda sayyoxlikni yo’lga qo’yish uchun davlatning bevosita yoki bilvosita aralashuvi;
  
• 
  «Transport» bandi bo’yicha xarajatlarni kamaytirish maqsadida;
  
• 
  byudjet mablag’lari orqali dengiz transportini qurishga ko’maklashish;
  
• 
  ilmiy–texnikaviy bitimlar, litsenziyalar, savdo patentlari va boshqalar savdosi orqali tushumni rivojlantirish maqsadida ilmiy izlanishishlariga davlat xarajatlarini oshirish;
  
• 
  ishchi kuchi kuchishini tartibga solish,jumladan, xorijiy ishchilar almashuvini qisqartirish uchun immigrantlar chikishini cheklab qo’yish. Kapital xarakatining tartibga solinishi, bir tomonlama milliy monopoliyalarning tashqi iqtisodiy ekspansiyasini rag’batlantirishga, boshqatomonlama esa, to’lov balansini muvozanat xolatiga keltirish uchun xorijiy valyuta oqimi va milliy kapitalni repartiatsiya qilishni rag’batlantirish lozim. Shu maqsadda, hukumat chet ellik xususiy investorlarga qulay investitsiya muhitini tashkil etish orqali kapital olib kiruvchilar va tovar olib chiqib ketuvchilarni rag’batlantiradi. Investitsiyalar bo’yicha hukumatkafolatlari, tijorat va siyosiy risklarni sug’urtalash orqali amalga oshiriladi.
  

Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblari va valyuta-iqtisodiy xolatiga bog’liqholda to’lov balansini boshqarishning, tashkiiqtisodiy operatsiyalarni rag’batlantirish yoki qisqartirishga yo’naltirilgan turli usullari mavjud. To’lov balansida taqchillik mavjud bo’lgan davlatlar tomonidan,eksportni rag’batlantirish, import qilinayotgan tovarlarni kamaytirishga, xorijiy kapitalni jalb qilishga, kapitalni olib chiqibketishni chegaralashga qaratilgan quyidagi tadbirlar qo’llaniladi: