Махсус таълим вазирлиги

Хўжалик жараѐнлари 
Хўжалик юритувчи субъектларнинг вазифаси ўз фаолияти жара-
ѐнида маҳсулот ишлаб чиқариш (хизмат кўрсатиш, ишлар бажа-
риш)дан иборат. 
Бу вазифани бажариш учун, биринчи навбатда, таъминот 
жараѐнини ўтиши, ишлаб чиқаришдан кейин эса уни сотиш 
жараѐнига келиши керак. Бу учта босқич ҳар доим бир - бирларининг 
ўрнини эгаллайди ва шу билан корхонада маблағларнинг узлуксиз 
айланишини ҳосил қилади. 
Маблағлар айланишидаги асосий босқич - бу моддий бойлик-
ларни яратиш жараѐнида содир бўладиган ишлаб чиқариш босқи-
чидир. Бу ерда ишлаб чиқариладиган буюмлардан нафақат ташқи 
кўриниши ва хусусияти билан, балки қийматининг ҳажми билан фарқ 
қиладиган янги маҳсулот тайѐрланади. Янгидан тайѐрланган маҳ-
сулот, сарфланган ишлаб чиқариш воситалари қиймати ва ходимлар 
меҳнати билан яратилган ҳамда зарурий қиймат ва қўшимча маҳсулот 
қиймати (соф даромад)га бўлинадиган янги қийматлардан иборат. 
Ишлаб чиқариш жараѐнини бухгалтерия ҳисобида акс эттириш, 
биринчидан, ишлаб чиқаришга қилинган ҳаражатлар - сарфланган 
ишлаб чиқариш воситалари (меҳнат буюмлари ва меҳнат воситалари 

---

74 
амортизацияси) ва ишчи кучи (иш хақи шаклидаги зарурий меҳнат) 
ва иккинчидан, ишлаб чиқариш маҳсулотлари - тайѐр буюмлар қайд 
этилади. Ишлаб чиқариш ҳаражатлари пул шаклида ҳисобга олинади. 
Бу ишлаб чиқариш ҳаражатларини ягона ўлчов бирлигида ифодалаш 
ва тайѐр маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи ҳақида йиғма 
кўрсаткич олиш учун зарур. Пул шакли билан биргаликда, моддий 
ҳаражат сарфлари бухгалтерия ҳисобида тегишли тартибда натура ва 
меҳнат ўлчовларда ҳам кўрсатилади. Бу ўлчовлар пулда баҳолаш 
учун асос ҳисобланиб, улардан ҳаражатлар ҳажмини бошқариш учун 
фойдаланилади. Бухгалтерия ҳисоби меҳнат воситалари ва ишчи кучи 
сарфини акс эттиратуриб, ишлаб чиқариш жараѐнининг бошқа 
томонини англатадиган ишлаб чиқариш истеъмолини ҳам ўз ичига 
олади. 
Ишлаб чиқариш жараѐнида яратилган миллий даромаднинг тақ-
симлаш жараѐни вужудга келади. Тақсимлаш пайтида зарурий 
маҳсулот (корхона ходимларининг иш ҳақи)нинг пулдаги ифодаси, 
корхона соф даромади (фойда)нинг ва давлатнинг марказлаштирил-
ган соф даромади (қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи, фойдадан 
ажратмалар ва ҳоказо) суммаси ҳисоблаб чиқилади. Бунда кор-
хонанинг фойдаси бухгалтерия ҳисобида кейинроқ, реализация 
тугагандан кейингина аниқланади ва қайд қилинади. 
Корхонанинг маблағлари бошқа босқичларда, яъни муомала 
жараѐнида содир бўлади. Бу - корхона