Махсус таълим вазирлиги

 
 
 
 
 
 
 
 

---

317 
6.3. Харажатлар тушунчаси, таркиби ва уларнинг 
ҳисобини юритиш 
Харажат 
- бу моддий ресурсларни 
сотиб олишга қилинган сарфлар 
бўлиб‚ даромадлар ва харажатлар 
концепциясига кўра‚ ўша даврнинг 
ўзида даромад келтириши керак.
Харажатларнинг тўғри ҳисобга олинишини таъминлаш, маҳсулот 
ишлаб чиқариш таннархини аниқ ҳисоблаш мақсадида харажатларни 
мезонлари бўйича туркумлаштириш илмий ва амалий жиҳатдан му-
каммал ва аниқ бўлади. 
Харажатларни ҳисобга олишнинг асосий вазифаларига қуйи-
дагилар киради: 
-
иқтисодий натижаларини ҳисобга олган ҳолда бошқарув қарор-
ларини қабул қилиш учун субъект маъмуриятини зарур маълумотлар 
билан таъминлаш; 
-
четга чиқишларни аниқлаш мақсадида ҳақиқатда сарфланган 
харажатларни кузатиш ва назорат ўрнатиш, уларни меъѐрий ва 
режадаги ҳажми билан таққослаш, келгусидаги иқтисодий страте-
гиясини шакллантириш; 
- баҳолаш ва молиявий натижаларни ҳисоблаш учун ишлаб чи-
қарилган тайѐр маҳсулотларнинг таннархини ҳисоблаш; 
- субъектнинг таркибий бўлинмалари ишлаб чиқариш фаолия-
тининг иқтисодий натижаларини аниқлаш ва баҳолаш; 
- узоқ муддатли хусусиятга эга бўлган ишлаб чиқариш техноло-
гияларининг қопланиши, бозорларда сотилаѐтган маҳсулотларнинг 
турлари бўйича рентабеллик даражаси, уларга қўйилган капиталлар-
нинг самарадорлиги ва фаолияти бўйича бошқарув ҳисоби маълумот-
ларини бир тизимга келтириш.
 
Ишлаб чиқариш харажатлари маҳсулотни тайѐрлаш учун мод-
дийлаштирилган меҳнат сарфларининг пул шаклидага ифодасидир. 
Ишлаб чиқариш харажатларини тўғри режалаштириш ва ҳисобга
олиш мақсадида улар маълум тартибда туркумларга ажратилади: 
1.
Маҳсулотни тайѐрлашдаги техник-иқтисодий ролига қараб: 
-
асосий; 
-
устама. 

---

318 
2.
Айрим 
маҳсулот 
турларининг 
таннархига 
қўшилиши 
(тақсимланиши)га қараб: 
-
бевосита (тўғри); 
-
билвосита (эгри). 
3.
Тайѐрланаѐтган маҳсулот миқдорига боғлиқлигига қараб: 
-
ўзгарувчан; 
-
ўзгармас (шартли). 
4.
Харажатнинг турига қараб: 
-
иқтисодий элементлар; 
-
калкуляция моддалари. 
5.
Таркибига қараб: 
-
бир элементли; 
-
комплекс. 
6.
Ишлаб чиқариш билан боғлиқлигига қараб: 
-
ишлаб чиқаришдаги; 
-
ноишлаб чиқаришдаги. 
7.
Маҳсулот таннархини ҳосил қилишдаги характерига қараб: 
-
унумли; 
-
унумсиз. 
8.
Режага киритилишига қараб: 
-
режалаштириладиган; 
-
режалаштирилмайдиган. 
9.
Ҳосил бўлиш жойига қараб: 
-
цех; 
-
участка; 
-
бўлим; 
-
бригада. 
10. Тақвим даврига тегишлилига қараб: 
-
жорий давр; 
-
келгуси давр; 
-
келажакдаги харажатлар резерви. 
Амалга оширилаѐтган ишлаб чиқариш харажатларини туркум-
лаштиришдан мақсад уларни ҳисобга олишда норматив ҳужжатларинг 
талабларига асосланишни таъминлашдир.