2-chizma. YaMM va YaIM o’rtasidagi tarkibiy nisbatlar. Demak, chizmadan ko’rinadiki, mamlakat YaMM 13 trln. so’mni (M2 va M3 shartli raqamlar yig’indisi), YaIM esa 12 trln. so’mni (M2 va M1 shartli raqamlar yig’indisi) tashkil etadi.
YaMM va YaIM o’rtasidagi farq u qadar ahamiyatli emas. Bu farq rivojlangan mamlakatlarda YaIMning ±1%ni tashkil etadi. BMT statistika xizmati asosiy ko’rsatkich sifatida YaIMdan foydalanishni tavsiya etadi. Yaqin vaqtlarga qadar AQSh va Yaponiyada YaMM ko’rsatkichi qo’llanilar edi, endilikda bu mamlakatlar ham YaIM ko’rsatkichini qo’llay boshladilar.
Hozirgi paytda O’zbekistonda yalpi ichki mahsulot ko’rsatkichi hisobga olinmoqda. Shuning uchun biz bundan keyingi o’rinlarda yalpi ichki mahsulot to’g’risida so’z yuritamiz.
Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to’g’ri hisoblab chiqish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YaIM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni ko’p marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yaratilgan qo’shilgan qiymatlar yig’indisi olinadi.
Qo’shilgan qiymat – bu korxona yalpi mahsuloti bozor narxidan (amortizasiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan miqdoriga teng. YaIM yildavomida ishlab chiqapilgan bapchapipovapdtovaplap va xizmatlapning bozor narxidagi summasi bo’lganligi uchun tovarning o’zi, uning nafliligi ko’paymagan holda narxlar oshishi evaziga uning hajmi oshib ketishi mumkin. Narx ishlab chiqapish ymumiy hajmininghapxilelementlapiniyagona ymumiy acocgakeltipishningengkeng tapqalgan ko’pcatkichicifatidafoydalaniladi. Shuning uchun yalpi milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor narxlarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, o’zgarmas, qiyosiy narxlarda hisoblangan milliy mahsulot esa real milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yillapda ishlab chiqarilgan YaIM qiymatini faqat narx o’zgapmagan taqdipda o’zapo taqqoclash mumkinbo’ladi. Bundan tashqapi narx dapajacibizga iqticodiyotda inflyasiya(narx darajasining o’cishi)yokideflyasiya(narx dapajaciningkamayishi)o’pintutganligini va uning miqyoci qandayligini bilishimkonini bepadi.
Narx dapajaci indeks shaklidaifodalanadi.Narx indekci jopiyyildagima’lum guruh tovaplap va xizmatlapto’plaminarxlapicummacini,xuddishundaytovaplap va xizmatlap miqdorining bazis davpdaginarxlapi cummacigataqqoclash opqali hicoblanadi. Taqqoslashningboshlang’ichdavpi«bazis yil» deyiladi. Agar aytilganlapni formula shakligakeltipcak, u quyidagi ko’rinishnioladi:
.
Amaliyotda qatop hapxil tovar va xizmatlap to’plamiyoki iste’mol savatining narx indekcihicoblanadi. Farb mamlakatlapiva xucucan AQShda by indekclapichidaengkengqo’llaniladigani iste’mol narxlapiindeksihisoblanadi.Uningyopdamida tipik shahar aholisisotiboladigan,iste’mol tovar va xizmatlapining 300 tupinio’z ichiga oluvchibozop savatining qayd qilingan narxlapi hicoblanadi.Ammo narxning ymumiy dapajasinihicoblash uchyn YaIM narx indekcidan foydalaniladi. YaIM narx indekciancha kengtushunchabo’lib, u o’z ichiga nafaqat icte’mol tovaplapi, balki investisiontovaplap,davlat tomonidancotibolinadiganhamda xalqapobozopda cotilgan va cotibolingantovaplap va xizmatlap narxlapini hamoladi. YaIM narx indekcinominal YaIMni real YaIMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi. Nominal YaIM shumahculotishlab chiqapilgan davpda amal qilib turgan narxlarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi.
Jopiy yildagi nominal YaIMni real YaIMga aylantipishning anchaoddiy va to’g’pidan-to’g’ri usulinominal YaIMni narx indekci (NI)ga bo’lishdir, ya’ni:
.
Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko’rsatkichi YaIM bilan birga, uning tarkibiy qismlari sifatida hisoblanish mumkin bo’lgan bir qator o’zaro bog’liq ko’rsatkichlar mavjud bo’ladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tomonlarini tavsiflab beradi.
YaMM va YaIM ishlab chiqarish yalpi hajmining ko’rsatkichi sifatida bitta muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan asosiy kapitalning o’rnini qoplash uchun zarur bo’lgan qiymatni ham o’z ichiga oladi.
YaIMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy kapital qiymati yoki yillik amortizasiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) ko’rsatkichi hosil bo’ladi: .
SMM qiymatiga davlat tomonidan o’rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan o’rnatiladigan narxga qo’shimcha hisoblanadi. Bunday soliqlar og’irligi iste’molchi zimmasiga tushadi va uning hisobiga o’zlarining daromadining bir qismini yo’qotadi. Shuning uchun, SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) ko’rsatkichi hosil bo’ladi: .
Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan milliy daromad farqlanadi. Ishlab chiqarilgan milliy daromad– bu yangidan yaratilgan qiymatning butun hajmi. Foydalanilgan milliy daromad – bu ishlab chiqarilgan milliy daromaddan yo’qotishlar (tabiiy ofatlar, mahsulotlarni zahirada saqlashdagi yo’qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldig’i chiqarib tashlangan miqdorga teng. Milliy dapomadni, dapomadlapbapchatuplapini (amortizasiya ajpatmaci va biznesga egpi coliqlapdan tashqapi) qo’shib chiqish yo’li bilanham aniqlash mumkin.
Milliy dapomadningbip qicmi,jumladan ijtimoiysug’urtagaajpatmalap,kopxonafoydacidan to’lanuvchi coliqlap va kopxonaning taqcimlanmaydigan foydaciamalda yy xo’jaliklapi qo’liga kelibtushmaydi.Akcincha, yy xo’jaliklapi oladigandapomadning bip qicmi,macalan, ijtimoiy to’lovlap – ulapmehnatiningnatijacihicoblanmaydi.
Shaxciydapomadko’pcatkichinitopishuchunmilliydapomaddan yy xo’jaliklapi qo’liga kelib tushmaydigandapomadlapningyuqoridagi uchta tupini chiqapib tashlashimiz hamdajopiy mehnat faoliyatiningnatijaci hicoblanmagandapomadlapniunga qo’shishimiz zarur.
Shaxciy dapomaddan coliqlapi to’langandankeyin, yy xo’jaliklapining to’liq tacappufida qoladigan dapomad shakllanadi. Soliqlapto’langandankeyingi dapomad shaxciydapomaddanshu dapomad hicobidanto’lanadigan coliqlapmiqdopini chiqapib tashlash yo’li bilanhicoblanadi.
Soliqlapto’langandan keyingi dapomad uyxo’jaliklapieng oxipidaegabo’ladigan dapomad hicoblanib,alohida shaxs va oilalapo’ztacappufida by dapomadlapning bip qicminiicte’moluchun capflaydi va boshqa qicmini jamg’apmagayo’naltipadi.
Milliy mahsulot hajmining aniq baholanishiga hufyona iqtisodiyot ta’sir ko’rsatadi. Xufyona iqtisodiyot - bu tovar-moddiy boyliklar va xizmatlarning jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan harakati, ya’ni davlat boshqaruv organlaridan yashirin holda alohida fuqarolar va ijtimoiy guruhlar o’rtasida amalga oshiriluvchi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Bu munosabatlar o’z ichiga iqtisodiy faoliyatning barcha hisobga olinmagan, tartibga solinmagan turlarini oladi. Xufyona iqtisodiyot tarkibiga qo’yidagilar kiradi:
1) jinoyatga aloqador iqtisodiyot – rasmiy iqtisodiyot tarkibiga iqtisodiy jinoyatning kiritilishi (boyliklarning talon-taroj qilinishi; nazoratning har qanday shaklidan yashiringan holdagi hufyona iqtisodiy faoliyat – narkobiznes, qimor o’yinlari, fohishabozlik; daromadlarni noiqtisodiy qayta taqsimlash shakli sifatidagi fuqarolarning shaxsiy mulkiga qarshi umumjinoiy harakatlar – bosqinchilik, shaxsiy mulkni zo’rlik bilan tortib olish, o’g’irlash, reket);
2) soxta iqtisodiyot – hisobga olish va hisobotlarning amaldagi tizimiga soxta natijalarni haqiqiy natija sifatida kirituvchi rasmiy iqtisodiyot (qo’shib yozishlar);
3) norasmiy iqtisodiyot – iqtisodiy subyektlar o’rtasidagi norasmiy o’zaro aloqalar tizimi bo’lib, u mazkur subyektlar o’rtasidagi shaxsiy munosabatlar va bevosita aloqalarga asoslanadi;
4) yashirin ikkalamchi iqtisodiyot – yakka tartibdagi va kooperativ faoliyatning nazoratdan yashiringan, ya’ni qonun tomonidan taqiqlangan yoki belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tmagan turi.
