Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

генетик 
варианса
деб номланади ва у умумий фенотипик вариансанинг нисбатан 
кўп қисмини ташкил этади. 
Миқдор белгиларнинг ирсийланишига ва ирсий ўзгарувчанлигига 
генетик вариансадан ташқари муҳит шароити ҳам сезиларли таъсир 
кўрсатади. Умумий фенотипик вариансанинг муҳит шароити таъсирида 
намоён бўладиган қисмини 
муҳит вариансаси
деб аталади ва 
2
E

белгиси 
билан ифодаланади. 
Шундай қилиб, умумий фенотипик варианса генетик (аддитив, 
доминант, ноаллел) вариансалар ҳамда муҳит вариансаси йиғиндисидан 
ташкил топган бўлади. Ушбу қонуниятни қуйидаги формула билан 
ифодалаш мумкин. 
(
2
2
G
P



2
A

+
2
D

+
2
H

)+
2
E

Умумий фенотипик вариансани белгиловчи генетик ва муҳит 
вариансаларининг намоён бўлиш бўйича нисбати ҳар хил белгилар учун 
ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан кремнийли маккажўхори навларида 
ҳосилдорликни сўтасининг диаметри асосан доминант варианса 
белгилайди. Шу билан бирга ўсимлик ҳамда сўта узунлиги эса асосан 
аддитив варианса томонидан белгиланиши аниқланган. 
Шундай қилиб, аксарият миқдор белгиларнинг ирсийланиши ва 
дурагай авлодларида ирсий ўзгарувчанлик доираси кўп полигенлар 
комплексининг фаолияти туфайли фенотипик ва генотипик хилма-хиллик 
бериш доирасига боғлиқ экан. Шунинг билан бирга миқдор белгиларнинг 
ирсийланиши ва фенотипик ўзгарувчанлиги ташқи муҳит шароитига ҳам 
боғлиқ. Шунинг учун ҳам умумий фенотипик вариансани белгилашда 
генотипик вариансаларнинг ўрни ва аҳамиятини белгилаш ҳамда миқдор 
белгиларнинг ирсийланиш кўрсаткичини аниқлаш учун махсус генетик 
тажриба ўтказилади. Ирсийланишнинг яъни генотип таъсири кўрсаткичи
 
h
2
белгиси билан ифодаланади. 
Агар белгининг намоён бўлишини фақат генотипик омил муҳит 
таъсирисиз таъмин этган бўлса, 
h
2
=1 га тенг бўлади, яъни 100 фоиз бўлади. 
Бундай ҳолат нисбатан кам бўлса-да учраб туради. Масалан, одамларда қон 
группаларининг ирсийланиши ва ривожланишида 
h
2
=1 га тенг эканлиги 
исботланган. Бошқача айтганда, бу белгининг ривожланиши 100 фоиз 
генотипик омилга боғлиқ эканлиги кўрсатилган. 
Агар белгининг ўзгарувчанлиги фақат ташқи муҳитга боғлиқ бўлса
h
2
=0 га тенг бўлади. Ниҳоят агар белгининг фенотипик ривожланишида 
генотипик ва муҳит омиллари тенг кўламда иштирок этган бўлса, 
h
2
=0,50 
ёки 50 фоизга тенг бўлади. 
Ирсийланиш кўрсаткичи (
h
2
) генетик ва фенотипик корреляцияларга 
боғлиқ. Уларнинг ўзаро нисбатини аниқлаш учун ушбу гуруҳ организмлар 
ирсият кўрсаткичи (
h
2
) қуйидаги формула 
h
2
=
rp/rg
ёрдамида аниқланади. 
Бунда rp - фенотипик корреляция коэффициенти, rg- генотипик 

---

158 
корреляция коэффициенти. Мисоллар келтирайлик. Одам генетикаси 
далилларига кўра бир зиготадан пайдо бўлган эгизакларнинг ўзаро генетик 
корреляция коэффициенти бирга тенг. Бир ота-онадан туғилган
фарзандлар (сибслар) нинг генотипик корреляция коэффициенти 0,5 га 
тенг, чунки улар генотипининг ярми онадан, ярми отадан ўтган. 
Агар умумий келиб чиқишга эга бўлган ўзаро қариндош товуқларда 
бу белги бўйича вариация коэффициенти 0,375 га тенг бўлса, у вақтда 
ирсийланиш кўрсаткичи 0,75 га тенг. Ирсийланиш кўрсаткичини 
аниқлашнинг яна бир методи мавжуд бўлиб у селекция натижасини таҳлил 
қилиш учун зарур. Ҳар қайси белги учун ирсийланиш коэффициенти 
кўрсаткичини билиш, бу белги бўйича селекция жараёнининг самарали 
йўналишини аниқлашда катта аҳамиятга эга. 
Уй ҳайвонларида ирсийланиш коэффициентини (
h
2
) аниқлашда 
амалга оширилган тадқиқотлар натижаси қуйидагича бўлган. Ирсийланиш 
коэффициенти қорамолларда туғилган вақтида 40-50 фоиз, қўйларда жун 
узунлиги бўйича 25 фоиз, чўчқаларда вазни бўйича 30 фоиз, қорамолларда 
серсутлик бўйича 30 фоизга тенг. 
Ўсимлик ва ҳайвонларнинг умумий фенотипик ўзгарувчанлигини 
таъмин этишда ирсиятнинг ўрнини аниқлаш катта аҳамиятга молик вазифа 
ҳисобланади. Умумий фенотипик вариансасининг намоён бўлишида 
ирсиятнинг ҳиссаси ирсийланиш даражаси (
h
2
) орқали ифодаланади. 
Ирсийланиш даражаси қуйидаги формула ёрдамида аниқланади. 
2
2
2
p
g
h



Бинобарин фенотипик варианса икки таркибий қисмдан-генотипик 
варианса (
2
g

) ва муҳит вариансаси (
2
p

) дан ташкил топган. Миқдор 
белгилар селекциясининг генетик асослари ва унда қўлланиладиган 
статистик 
методлар 
ҳақида 
мукаммал 
маълумот 
дарсликнинг 
“Селекциянинг генетик асослари” бобида берилади.