Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

II.6.2. Мендель III қонунининг цитологик асослари 
Дидурагай чатиштиришдаги ирсийланиш ва Менделнинг учинчи 
қонунининг асосида эса, икки жуфт аллел бўлмаган генлар (А-а, В-b) 
фаолияти ётганлиги билан юқорида танишдик. Цитология фани ютуқлари-
нинг кўрсатишича, организмларнинг 
диплоид ҳолатдаги
кариотипи 
маълум, турғун сондаги хромосомалардан иборат бўлиб, уларнинг ҳар 
қайсиси бир жуфт, яъни гомологик ҳолатда бўлади (илова – 11-расм). 
Мейоз жараёни орқали ҳосил бўлувчи гаметаларга ҳар қайси жуфт 
хромосоманинг фақат биттаси ўтади. Натижада, гаметалардаги 
хромосомаларнинг 
гаплоид 
сони тана ҳужайралардагига нисбатан икки 
ҳисса кам бўлади. Бу жараёнда гомологик бўлмаган жуфт хромосомалар 
мустақил, бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда тақсимланиб, гаметаларга 
ўтади. Макро ва микрогаметаларнинг қўшилиб, яъни уруғланиб зигота 
ҳосил қилиш жараёнида яна хромосомаларнинг жуфтлиги тикланади, 
хромосомалар сони яна диплоид ҳолатига келади.
Расмда ота-она организмларнинг фақат икки жуфт ногомологик 
хромосомалари схематик тарзда акс эттирилган. Она организмининг 
биринчи жуфт гомологик хромосомаси қора таёқча шаклида, иккинчи 
жуфт гомологик хромосомалари қора доира шаклида белгиланган. Улар 
бир-бирига нисбатан ногомологик хромосомалар деб аталади. Ота 
организмда бу хромосомалар жуфти оқ рангда берилган. Унда ҳам 
биринчи жуфт гомологик хромосома таёқча шаклда, иккинчи жуфт эса 
доира шаклидадир. Улар ҳам ўзаро ногомологик хромосомалар 
ҳисобланади.
F
1
дурагайларида гаметалар ҳосил бўлишда икки жуфт аллеллар тўрт 
хил комбинация бериши мумкин. Маълумки, бир геннинг аллеллари доимо 
ҳар хил гаметаларга тушадилар. Бир жуфт геннинг ажралиши бошқа 
жуфт генларининг тарқалишига тўсқинлик қилмайди. 

---

34 
Агарда мейозда А гени жойлашган хромосома битта қутбга йўналган 
бўлса, айнан шу қутбга, яъни айнан шу гаметага В гени жойлашган 
хромосома ҳам, b гени бўлган хромосома ҳам тушиши мумкин. Бинобарин, 
бир хил эҳтимоллик билан А гени В ҳамда b генлари билан битта гаметада 
бўлиши мумкин. Ҳар икки ҳодисанинг эҳтимоллиги тенг. Шу сабабли А, В 
генлари бўлган гаметалар нечта бўлса, А, b генлари бўлган гаметалар сони 
ҳам шунча бўлади. Худди шу нарса а генига ҳам тааллуқлидир, яъни а, В 
генларига эга бўлган гаметалар сони а, b генларига эга бўлган гаметалар 
сонига тенг. Натижада мейозда хромосомаларнинг мустақил тақсимлани-
ши туфайли F
1 
дурагайи – А//а В//b тенг сондаги тўрт хил: АВ, Аb, аВ, аb 
гаметаларни беради. 
F
1
дурагайларини ўз-ўзига чатиштирилиб олинган F
2
да ота ва она 
организмларда ҳосил бўладиган бу тўрт хил гаметалар 16 вариантда 
учрашиб, уруғланиб, генотипик ва фенотипик ажралишларни беради.
Шундай қилиб, қайд этилган иккита муҳим биологик жараён яъни, 
хромосомаларнинг мейоз бўлинишидаги ҳолати ҳамда генларнинг дурагай 
авлодларида тақсимланиб ирсийланиши ҳақидаги қонуният цитология ва 
генетика фанлари томонидан бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда, турли 
вақтларда кашф этилди. Бу икки биологик фан ютуқларини қиёсий таҳлил 
ва синтез қилиш натижасида ирсиятнинг хромосома назариясининг 
яратилишига қўйилган биринчи қадам бўлиб хизмат қилади.