|
Pedagogning kommunikativ qobiliyati –
bu pedagogik o‘zaro aloqalar
doirasidagi o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladigan muloqot qobiliyatidir.
Kommunikativ qobiliyat
– boshqa odamlar bilan bo‘ladigan muloqotni
yaxshilaydigan
va
birgalikdagi
faoliyatda
psixologik
qovushuvganlikni
ta’minlaydigan qobiliyatdir.
Psixologiyaga oid adabiyotlarda kommunikativ qobiliyatlarning bir necha
guruhlari farqlanadi:
1.
Kishining boshqa kishini bilishi.
Bu qobiliyatlar guruhida kishiga shaxs
sifatida, shaxsning alohida qiyofasi, xatti-harakatlariga baho berishni,
kishining tashqi ko‘rinishi, xulqi va ichki dunyosi nisbatiga baho berishni;
savlati, imo-ishora, mimika, pantomimikasini «o‘qiy» olishni qamrab
olinadi.
2.
Kishining o‘z-o‘zini bilishi.
U o‘z bilimlarini, qobiliyatlarini o‘z
shaxsining boshqa qirralarini hamda tashqaridan va uning atrofidagi
kishilar unga nisbatan qanday baho berishi lozim bo‘lsa, shunday baho
berishni ko‘zda tutadi.
75
3.
Muloqot vaziyatini to‘g‘ri baholay olish.
Bu vaziyatni kuzatish, uning
ko‘proq axborot beradigan belgilarini tanlash va unga diqqatni jalb qilish;
yuzaga kelgan vaziyatning sotsial va psixologik mundarijasini to‘g‘ri
idrok qilishiti va baholash qobiliyatidir.
Kommunikativlik faoliyati.
Bu faoliyat safdoshlari va talabalar bilan maqbul
o‘zaro aloqalarni belgilash malakasini ko‘zda tutadi.
Kommunikativlik faoliyati asosida o‘qituvchining o‘z-o‘zini boshqarish
qobiliyati yotadi.
O‘qituvchining pedagogik faoliyatida nutq texnikasini mukammal egallash
muhim ahamiyatga ega. Zero, nutq vositasida o‘qituvchi bolaning his-tuyg‘ularini
uyg‘otadi, pedagoglar bilan ongli muloqotni ta’minlaydi, ta’lim-tarbiyaga oid
ma’lumotlarni tahliliy idrok etadi. Buning uchun bo‘lajak o‘qituvchi avvalo nutq
sirlarini, uning pedagoglar bilan bo‘ladigan muloqotda ta’sir kuchini puxta bilishi
kerak. Nutqning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish uchun, nutq texnikasiga oid
talablarni bilish lozim. Bu talablar nutqning mantiq jihatdan to‘g‘ri, aniq, chiroyli,
yorqin va maqsadga muvofiq bo‘lishidir. Nutqning asosiy xususiyatlari ushbu
talablardan kelib chiqadi:
1.
Nutqning to‘g‘riligi va ravonligi.
2.
Nutqning aniqligi va ta’sirchanligi.
3.
Nutqning mantiqiyligi.
4.
Nutqning tozaligi va ifodaliligi.
Eramizdan avvalgi V asr YUnonistonda “Notiqlik san’ati”ning eng
takomillashgan va rivojlangan davri hisoblanadi. Bu davrda notiqlik san’atining
quyidagi uchta qonuniyatiga ayniqsa jiddiy e’tibor berilgan:
•
tinglovchiga tushuntirish (ma’lum bir g‘oyani);
•
tinglovchining tafakkurini uyg‘otish (fikrini, ongini, maqsadini);
•
tinglovchini o‘ziga jalb qilish (huzur halovat va qoniqish hissini uyg‘otish
asosida).
Notiqlik san’atini chuqur egallagan, o‘zlarining go‘zal va chiroyli nutqlari
hamda noyob asarlari bilan jamiyatda hurmat va e’tibor qozongan Sokrat, Platon,
76
Dinarx, Giperid, Gorgiy, Isokrat, Isey, Esxil, Demosfen, Sitseron, Kvintilian kabi
namoyondalar Yunonistonning mashhur davlat arboblari bo‘lib etishganlar.
Sharq mutafakkirlari mudarrisning muloqotga kirishish odobi to‘g‘risidagi
adabiy meroslarida ko‘plab ijobiy fikrlarini bayon qilganlar. Ana shu nuqtai-
nazardan qaralsa, «Nutq odobi», «Muomala madaniyati» nomlari bilan yuritilib
kelingan nutq madaniyati tushunchasi juda qadimdan olimlar, ziyolilarning
diqqatini jalb etgan. Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Unsurul Maoliy
Kayqovus, Abu Abdulloh Al-Xorazmiy, Mahmud Qoshg‘ariy, az-Zamahshariy,
YUsuf Xos Hojib, Ahmad YUgnakiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi
ulug‘ siymolar nutq odobi masalalariga, umuman notiqlik san’atiga jiddiy e’tibor
berishga
da’vat etish bilan birga tilga, lug‘atga, grammatikaga va
mantiqshunoslikka oid asarlar yozdilar.
Nutq madaniyati ─ ijtimoiy madaniyatni, kishilik jamiyati madaniyatini aks
ettiruvchi bir ko‘zgudir. Nutq madaniyati adabiy tilning har ikki shakli ─
yozma va og‘zaki shakli uchun zarurdir.
Nutq madaniyatiga xos bo‘lgan vositalarni o‘qituvchi unutmasligi kerak:
1. Nutq madaniyati o‘qituvchining ma’naviy-axloqiy kamoloti tarkibiy
qismidir. Zero nutq, millatimiz erishgan madaniyat darajasini ko‘rsatuvchi, o‘z ona
tilimizga e’tiqodni namoyish etuvchi yorqin va ishonchli dalildir.
2. Nutq madaniyati o‘qituvchining ma’naviy va madaniy saviyasi bilan,
hamda adabiy tilni mukammal bilishi bilan boshqa kasb egalaridan ma’lum
ma’noda ajratib turadi.
3. Nutq madaniyatining pirovard maqsadi erkin fikr egasi bo‘lgan barkamol
avlodni qanday kasb egasi bo‘lib yetishishidan qat’iy nazar adabiy jihatdan
tarbiyalash ekanligini unutmaslik kerak.
4. Nutq madaniyati ─ bu avvalo, o‘qituvchida nutqiy ko‘nikma va nutqiy
malakalarni hosil qiladi. Bu ko‘nikma pedagogik faoliyatda takomillashib boradi,
maxsus mehnat va mashqlar evaziga malaka oshiriladi hamda erishilgan
muvaffaqiyatlar tufayli qobiliyat va mahorat shakllanadi.
77
5. Nutq madaniyatiga o‘zbek adabiy tilini mukammal egallash asosida
erishiladi. Buning uchun o‘qituvchi adabiy til qonuniyatlarini bilishi, badiiy
adabiyot asarlarini doimiy o‘qib borishi, she’rlar yod olishi va uni deklamatsiya
bilan o‘qiy olishi, radio va televidenie eshittirishlarini kuzatib borishi lozim.
6. Nutq madaniyatini egallashning yana bir ko‘rinishi nutqiy taqlid bo‘lib,
o‘qituvchi o‘zidan yaxshiroq, chiroyliroq, ma’noli va ta’sirchan nutq so‘zlaydigan
ustoz murabbiylarning nutqiy san’atiga havas bilan qarashi va taqlid qilishi asosida
o‘rganishi mumkin.
Tajribali o‘qituvchining nutqi quyidagilarni ta’minlashi kerak:
• o‘qituvchi va uning tarbiyalanuvchilari o‘rtasidagi o‘zaro munosabati va
mahsuldor muloqotini;
• ta’lim jarayonida bilimni to‘la qabul qilinishini, anglanishi va
mustahkamlanishini;
• pedagoglar faoliyatiga, ulardagi qobiliyat va iqtidor instinktini shakllantirish
maqsadida ongi va hissiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatish;
• pedagoglarning o‘quv va amaliy faoliyatini maqsadga muvofiq tashkil etish.
Do'stlaringiz bilan baham: |
