Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi faninidan

Pedagogning  kommunikativ  qobiliyati  – 
bu  pedagogik  o‘zaro  aloqalar 
doirasidagi o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladigan muloqot qobiliyatidir. 
Kommunikativ  qobiliyat
  –  boshqa  odamlar  bilan  bo‘ladigan  muloqotni 
yaxshilaydigan 
va 
birgalikdagi 
faoliyatda 
psixologik 
qovushuvganlikni 
ta’minlaydigan qobiliyatdir. 
Psixologiyaga  oid  adabiyotlarda  kommunikativ  qobiliyatlarning  bir  necha 
guruhlari farqlanadi: 
1.
 
Kishining  boshqa  kishini  bilishi.
  Bu  qobiliyatlar  guruhida  kishiga  shaxs 
sifatida,  shaxsning  alohida  qiyofasi,    xatti-harakatlariga  baho  berishni, 
kishining tashqi ko‘rinishi, xulqi va ichki dunyosi nisbatiga baho berishni; 
savlati,  imo-ishora,  mimika,  pantomimikasini  «o‘qiy»  olishni  qamrab 
olinadi. 
2.
 
Kishining  o‘z-o‘zini  bilishi. 
U  o‘z  bilimlarini,  qobiliyatlarini  o‘z 
shaxsining  boshqa  qirralarini  hamda  tashqaridan  va  uning  atrofidagi 
kishilar  unga  nisbatan  qanday  baho  berishi  lozim  bo‘lsa,  shunday  baho 
berishni ko‘zda tutadi. 

---

75 
 
3.
 
Muloqot  vaziyatini  to‘g‘ri  baholay  olish. 
Bu  vaziyatni  kuzatish,  uning 
ko‘proq axborot beradigan belgilarini tanlash va unga diqqatni jalb qilish; 
yuzaga  kelgan  vaziyatning  sotsial  va  psixologik  mundarijasini  to‘g‘ri 
idrok qilishiti va baholash qobiliyatidir. 
Kommunikativlik  faoliyati. 
Bu  faoliyat  safdoshlari  va  talabalar  bilan  maqbul 
o‘zaro aloqalarni belgilash malakasini ko‘zda tutadi. 
Kommunikativlik  faoliyati  asosida  o‘qituvchining  o‘z-o‘zini  boshqarish 
qobiliyati yotadi. 
O‘qituvchining  pedagogik  faoliyatida  nutq  texnikasini  mukammal  egallash 
muhim ahamiyatga ega. Zero, nutq vositasida o‘qituvchi bolaning his-tuyg‘ularini 
uyg‘otadi,  pedagoglar  bilan  ongli  muloqotni  ta’minlaydi,  ta’lim-tarbiyaga  oid 
ma’lumotlarni  tahliliy  idrok  etadi.  Buning  uchun  bo‘lajak  o‘qituvchi  avvalo  nutq 
sirlarini, uning pedagoglar bilan bo‘ladigan  muloqotda  ta’sir kuchini puxta bilishi 
kerak.  Nutqning  o‘ziga  xos  xususiyatlarini  o‘rganish  uchun,  nutq  texnikasiga  oid 
talablarni bilish lozim. Bu talablar nutqning mantiq jihatdan to‘g‘ri, aniq, chiroyli, 
yorqin  va  maqsadga  muvofiq  bo‘lishidir.  Nutqning  asosiy  xususiyatlari  ushbu 
talablardan kelib chiqadi: 
1.
 
Nutqning to‘g‘riligi va ravonligi. 
2.
 
Nutqning aniqligi va ta’sirchanligi. 
3.
 
Nutqning mantiqiyligi. 
4.
 
Nutqning tozaligi va ifodaliligi. 
Eramizdan  avvalgi  V  asr  YUnonistonda  “Notiqlik  san’ati”ning  eng 
takomillashgan  va  rivojlangan  davri  hisoblanadi.  Bu  davrda  notiqlik  san’atining 
quyidagi uchta qonuniyatiga ayniqsa jiddiy e’tibor berilgan: 
•
 
tinglovchiga tushuntirish (ma’lum bir g‘oyani); 
•
 
tinglovchining tafakkurini uyg‘otish (fikrini, ongini, maqsadini); 
•
 
tinglovchini o‘ziga jalb qilish (huzur halovat va qoniqish hissini  uyg‘otish 
asosida). 
Notiqlik  san’atini  chuqur  egallagan,  o‘zlarining  go‘zal  va  chiroyli  nutqlari 
hamda noyob asarlari bilan jamiyatda hurmat va e’tibor qozongan Sokrat, Platon, 

---

76 
 
Dinarx,  Giperid,  Gorgiy,  Isokrat,  Isey,  Esxil,  Demosfen,  Sitseron,  Kvintilian kabi 
namoyondalar Yunonistonning mashhur davlat arboblari bo‘lib etishganlar. 
Sharq  mutafakkirlari  mudarrisning  muloqotga  kirishish  odobi  to‘g‘risidagi 
adabiy  meroslarida  ko‘plab  ijobiy  fikrlarini  bayon  qilganlar.  Ana  shu  nuqtai-
nazardan  qaralsa,  «Nutq  odobi»,  «Muomala  madaniyati»  nomlari  bilan  yuritilib 
kelingan  nutq  madaniyati  tushunchasi  juda  qadimdan  olimlar,  ziyolilarning 
diqqatini  jalb  etgan.  Abu  Rayhon  Beruniy,  Abu  Nasr  Forobiy,  Unsurul  Maoliy 
Kayqovus,  Abu  Abdulloh  Al-Xorazmiy,  Mahmud  Qoshg‘ariy,  az-Zamahshariy, 
YUsuf  Xos  Hojib,  Ahmad  YUgnakiy,  Abdurahmon  Jomiy,  Alisher  Navoiy  kabi 
ulug‘ siymolar nutq odobi masalalariga, umuman notiqlik san’atiga jiddiy e’tibor 
berishga 
da’vat  etish  bilan  birga  tilga,  lug‘atga,  grammatikaga  va 
mantiqshunoslikka oid asarlar yozdilar.  
Nutq madaniyati ─ ijtimoiy madaniyatni, kishilik jamiyati madaniyatini aks 
ettiruvchi bir ko‘zgudir. Nutq madaniyati adabiy tilning har ikki shakli ─ 
yozma va og‘zaki shakli uchun zarurdir. 
Nutq madaniyatiga xos bo‘lgan vositalarni o‘qituvchi unutmasligi kerak: 
1.  Nutq  madaniyati  o‘qituvchining  ma’naviy-axloqiy  kamoloti  tarkibiy 
qismidir. Zero nutq, millatimiz erishgan madaniyat darajasini ko‘rsatuvchi, o‘z ona 
tilimizga e’tiqodni namoyish etuvchi yorqin va ishonchli dalildir. 
2.  Nutq  madaniyati  o‘qituvchining  ma’naviy  va  madaniy  saviyasi  bilan, 
hamda  adabiy  tilni  mukammal  bilishi  bilan  boshqa  kasb  egalaridan  ma’lum 
ma’noda ajratib turadi. 
3.  Nutq  madaniyatining  pirovard  maqsadi  erkin  fikr  egasi  bo‘lgan  barkamol 
avlodni  qanday  kasb  egasi  bo‘lib  yetishishidan  qat’iy  nazar  adabiy  jihatdan 
tarbiyalash ekanligini unutmaslik kerak. 
4.  Nutq  madaniyati  ─  bu  avvalo,  o‘qituvchida  nutqiy  ko‘nikma  va  nutqiy 
malakalarni  hosil  qiladi.  Bu  ko‘nikma  pedagogik  faoliyatda  takomillashib  boradi, 
maxsus  mehnat  va  mashqlar  evaziga  malaka  oshiriladi  hamda  erishilgan 
muvaffaqiyatlar tufayli qobiliyat va mahorat shakllanadi. 

---

77 
 
5.  Nutq  madaniyatiga  o‘zbek  adabiy  tilini  mukammal  egallash  asosida 
erishiladi.  Buning  uchun  o‘qituvchi  adabiy  til  qonuniyatlarini  bilishi,  badiiy 
adabiyot  asarlarini  doimiy  o‘qib  borishi,  she’rlar  yod  olishi  va  uni  deklamatsiya 
bilan o‘qiy olishi, radio va televidenie eshittirishlarini kuzatib borishi lozim. 
6.  Nutq  madaniyatini  egallashning  yana  bir  ko‘rinishi  nutqiy  taqlid  bo‘lib, 
o‘qituvchi o‘zidan yaxshiroq, chiroyliroq, ma’noli va ta’sirchan nutq so‘zlaydigan 
ustoz murabbiylarning nutqiy san’atiga havas bilan qarashi va taqlid qilishi asosida 
o‘rganishi mumkin.  
Tajribali o‘qituvchining nutqi quyidagilarni ta’minlashi kerak:  
•  o‘qituvchi  va  uning  tarbiyalanuvchilari  o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabati  va 
mahsuldor muloqotini;  
•  ta’lim  jarayonida  bilimni  to‘la  qabul  qilinishini,  anglanishi  va 
mustahkamlanishini;  
• pedagoglar faoliyatiga, ulardagi qobiliyat va iqtidor instinktini shakllantirish 
maqsadida ongi va hissiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatish;  
• pedagoglarning o‘quv va amaliy faoliyatini maqsadga muvofiq tashkil etish.