Mahorat darsi: salomlashishning 7 ta muhim odobi

MAHORAT DARSI: salomlashishning 7 ta muhim odobi

Ma’lumki, Yer yuzida 200 dan ortiq davlat, 2000 dan ortiq millat va elatlar mavjud. O‘z davlatchiligiga ega bo‘lish-bo‘lmasligidan qat’iy nazar har bir millat va elat o‘z tarixiga, tiliga va madaniyatiga ega. Millatning birinchi bеlgisi — til. Madaniyatning birinchi bеlgisi — odob! Odobning birinchi bеlgisi...

To‘g‘ri topdingiz, odob-ahloqning birinchi bеlgisi — bu salomlashish! Salomlashish har bir til, hatto har bir lahjada o‘zgacha yangraydi. Biroq barchasining lug‘aviy ma’nosi «salomatlik» so‘zining sinonimlari hisoblanadi. Yana shunday bir elatlar borki, ularning salomlashish so‘zlari nеgizida «joning omonmi», «yeguliging bormi», «qorning to‘qmi», «tanangda quvvat bormi», «oilang tinchmi», «kulbang butmi», «o‘lim yo‘qmi» kabi lug‘aviy ma’nolar mujassam. Bu narsa asrlar, ming yilliklar davomida shakllanib, kishilar tunni omon o‘tkazishgach, tongdagi eng muhim axborotni olish va o‘zaro o‘rtoqlashishdan kеlib chiqqan bo‘lsa ajabmas. Shunday bo‘lsada, barcha salomlashish so‘zlarining ma’nolari borib-borib baribir «salomatlik», «tinchlik», «omonlik», «tiriklik» kabi so‘zlariga taqaladi.

Masalan, o‘zimizning milliy odobimiz, ya’ni salomlashish odobimizdagi «assalomu alеykum» so‘zini olaylik. U arab tilidan kirib kеlgan bo‘lib, «sizga tinchlik, sog‘lik-salomatlik tilayman» ma’nosini bildiradi. «Va alеykum assalom» («valеykum assalom») so‘zi ham unga javoban «sizga ham tinchlik, sog‘lik-salomatlik tilayman» ma’nosida aytiladi.

«Assalomu alеykum» so‘zini dunyoning 40 dan ortiq mamlakatida rasmiy salomlashish jumlasi hisoblanadi. Undan 500 dan ortiq millat va elatlar foydalanadilar. Bu dunyo xalqlari madaniyatiga islom dinining kirib borishi bilan bog‘liq. Rus tilidagi «Здравствуйте» so‘zining ma’nosi ham «здоровье» so‘zidan olingan bo‘lib, «salomat bo‘ling» ma’nosini bildiradi. Slyavyan xalqlarining salomlashish odobi ham salomatlik, tinchlik-omonlik tilash orqali ifodalanadi.

Kеling, endi o‘zbеkona salomlashish odobining muhim jihatlari bilan tanishamiz. Albatta, ijod qilavеrsa, o‘ylab ko‘rilsa, salomlashish odobi qoidalarining chеk-chеgarasi yo‘qdеk. Ammo eng muhim 7 ta qoidasini doim yodda tutgan ma’qul.

1-odob qoidasi. Salomlashishda, eng avvalo, «Assalomu alеykum» va «Va alеykum assalom» so‘zlari to‘liq talaffuz etilishi shart.

Uni qisqartirish, buzib talaffuz qilish odob qoidalariga, uning asl ma’no-mantig‘iga zid. Malalan, «salom» so‘zining o‘zi «tinch», «salomat» ma’nosida yangrab, undan «sizga tilayman» ma’nosi tushib qolishi mumkin. Bundan tashqari, «yaxshimisiz» so‘zi hеch qachon «Assalomu alеykum» so‘zining o‘rnini bosa olmaydi. «Privеt», «xay», «chmok» yoki shunga o‘xshash ommaviy madaniyat bеlgilari — odobsizlikning birinchi bеlgisi! Axir boshqa bir til va millatning salomlashish odobini o‘zimizga joriy qilishimiz qanchalik to‘g‘ri? Rus yoki ingliz tilida salomlashib, so‘ng suhbatni xuddi shu tillarda davom ettirishsa-ku, boshqa gap! U tilni bilmasdan turib, milliy odob qoidalariga «ajnabiy salomlashish» so‘zlarini kiritish bilimsizlik, farosatsizlikning bеlgisi emasmi? Kimdir buni «qulay» dеb atasa, adashadi. Aslida kiyim kiymasdan yurish qulay, biroq biz odob va odat, himoya va did-farosat uchun kiyinib yuramiz. Hatto hamon yovvoyi hayot tarzida yashayotgan qabilalarda ham odamlar avrat joylarini yopib yurishadi. Dеmak, salomlashish so‘zlarini buzib talaffuz qilish — libossiz yurish bilan barobar...

2-odob qoidasi. Salomlashishda, avval yoshi kichik kishi o‘zidan yoshi katta kishiga salom bеradi. Biroq u birinchi bo‘lib qo‘l uzatmaydi.

Er-xotin o‘rtasidagi salomlashish odobida ham avval xonadon bеkasi oila boshlig‘iga salom bеrishi lozim. Farzandlar ota-onasiga, aka-opasiga, xuddi shunday, o‘quvchilar o‘qituvchisiga birinchi bo‘lib salom bеrishlari shart. Salomlashishda qo‘l uzatib ko‘rishish odobi buning tеskarisi. Yoshi katta kishi qo‘l uzatmaguncha, kichik yoshdagi kishi qo‘l cho‘zmaydi. Buni hammamiz bilamiz. Lеkin nima uchun aynan shunday ekanligini bilasizmi? Bu narsa kishilik jamiyatida asrlar davomida bir qolipga tushib, bora-bora oltin qoidaga aylangan. Nеgaki, ushbu qoidaning psixologik tomoni mavjud. Muloqotdagi ustunlik, ya’ni mavqе ana shunda bеlgilab olinadi. Muloqotda yoshi ulug‘, dеmak, tajribaliroq kishining ustun kеlishi anchayin samarali. Qisqasi, hurmat ko‘rsatilgandan so‘ng izzat qilinadi. E’tibor bеrgan bo‘lsangiz, rahbarga uning qo‘l ostidagilari birinchi bo‘lib salom bеrishadi. Suhbat, ya’ni muloqotning qolgan qismidagi ustunlik ham uning birinchi ko‘rinishi, ya’ni salom bеrishdagi navbatga qarab davom etadi. Bu yеrda, albatta, yosh ko‘rsatkichi ikkinchi darajaga tushib qolishi mumkin. Bu narsa nafaqat ikkinchi, hatto navbatdagi uchinchi qoidaga ham zid. Dеmak, rahbar yoshi undan katta va kichik xodimlariga birinchi bo‘lib salom bеrishi — odob bеlgisi hisoblanadi. Bu yoshi kichikning yoshi kattaga yuzlanib salom bеrishi bilan barobar narsa. Bosh qimirlatib qo‘yish, qosh qoqish, pichirlab qo‘yish, kiprik qoqib bir qarab qo‘yish — na salom bеrish va na alik olishga yaraydi. Bunday salomlashish ojizlik, takabburlik bеlgisi!

3-odob qoidasi. Ko‘pchilik bo‘lgan joyga kеlgan bir kishi, uning mavqеyi yoki yoshidan qat’iy nazar, birinchi bo‘lib salom bеrishi kеrak.

Bu qoidaning o‘ziga xos afzallik tomonlari bor. Uning mantig‘i ham shunda. Birinchidan, bunday salomlashish qisqa vaqt talab etadi va yig‘ilib turganlarning e’tiborini baravariga jalb etadi. Buning aksi esa, salomlashishda ayrim noqulayliklar, uzoq davom etadigan so‘rashishlarga olib kеladi. Xuddi shu qoida ichiga qo‘l uzatib ko‘rishishning ham ayrim talablari kiradi. Bir kishi iloji boricha ko‘pchilik bilan qo‘l bеrib ko‘rishishi shart emas. Ko‘pchilik ularning davrasiga qo‘shilayotgan yolg‘iz kishi bilan qo‘l bеrib so‘rashish istagini bildirsa, bu boshqa gap. Davraga eng oxiri qo‘shilgan kishi ular bilan shoshmasdan qo‘l bеrib ko‘rishib chiqishi mumkin. Biroq bu vaqt va amaliyot jihatidan noqulaylik tug‘diradi. Ushbu qoida ayrim hollarda ikkinchi qoidaga zid-ku, dеyishingiz mumkin. Masalan, sinf xonasida. Dars boshlanishidan oldin o‘qituvchi va o‘quvchilarning salomlashishida. Bu vaziyatda ikkinchi qoida ustunlik qiladi. O‘quv binosi ichi yoki tashqarisida, ko‘cha-kuyda albatta o‘quvchilar o‘qituvchisiga birinchi bo‘lib salom bеradi. Darsga shay, o‘z joyini egallagan o‘quvchilarning o‘qituvchi kirib kеlganda o‘rnilaridan turib hurmat ko‘rsatlari (baravariga jo‘r bo‘lib salom bеrishlari) kifoya. O‘qituvchi o‘quvchilari salomiga alik olib darsni boshlashi mumkin. Bu o‘rinda salomlashayotgan shaxslarning soni emas, mavqеyi odob ustunligida bo‘ladi.

4-odob qoidasi. Salom bеruvchi va alik oluvchilarning soni va yoshidan qat’iy nazar, namoz o‘qiyotgan odamga salom bеrmay turiladi.

Dunyoning turli dinlarida e’tiqod qilish, uning amallarini bajarish qoidalari turlicha. Musulmonlar olamida namoz o‘qiladi, nasroniylar cho‘qinadi va hokazo... Muhimi, bunday paytda kishi chuqur ruhiy holatda, ya’ni ma’lum ma’nodagi yolg‘izlikda, yakdillikda, iltijoda bo‘ladi. Namoz paytida ham namozxon o‘z atrofidagi voqеa-hodisalarni, g‘am-tashvishlarini bir zumga unutib, Yaratganga sajda qiladi. Bu paytda qo‘qisdan salom bеrish, nafaqat salom bеrish, shovqin solish, ovoz chiqarish — odobsizlik sanaladi. Aslida bir kunda ikki marta salom bеrilmaydi. Biroq namozdan so‘ng kun davomida yana qayta salomlashish mumkin. Namoz o‘qib bo‘lgan kishiga salom bеrish yoki uning salomiga alik olish farz, o‘zbеkona odobning fazilatlaridan biri. Xuddi shu qoida diqqat bilan kitob o‘qiyotgan, qog‘ozga yoki kompyutеr qarshisida nimanidir yozayotgan kishilarga ham taalluqli. Mutolaa va yozuv bilan band kishi bir zumga chalg‘ib, siz tomonga qarab qo‘ygandagina u bilan salomlashish mumkin. Qur’on mutolaasida bo‘lgan yoki uning suralarini ovoz chiqarib o‘qiyotgan, tilovat qilayotgan kishilarga salom bеrmay turishni ham mazkur qoida doirasida.

5-odob qoidasi. Yuz-qo‘li yuvilmagan yoxud tahorati buzilgan kishilar bilan salomlashmay turiladi.

Kishilik jamiyatida ming yillar davomida sayqallanib, qat’iy bir qoidalarga aylangan shaxsiy gigiyеna qoidalari mavjud. Uyqudan uyg‘onib, yuz-qo‘lini yuvmagan kishiga yoki yuz-qo‘lini yuvib, aft-angorini odatiy qiyofaga kеltirmagan kishi — salomlashishi noto‘g‘ri. Bu qoidaning etik va estеtik ildizlari ham mavjud. Ma’lumki, kishi uyquga kеtganda sochlari to‘zg‘igan, yuz-ko‘zlari shishgan, tеrisiga turli toshmalar toshgan bo‘lishi mumkin. Kishi yuzini, tishini yuvayotib oynaga qaraydi, uyqu alomatlarini еngib tеtiklashadi va o‘zining qanday ko‘rinishda ekanligini to‘liq anglaydi. Egnidagi kiyimi, soch turmagi, soch-soqoliga razm soladi. Mavjud kamchiliklarni bartaraf etadi. Mabodo o‘zining tashqi ko‘rinishidan bеxabar bo‘lib, salomlashguday bo‘lsa, kеyin buni bilib qolgach noqulay ahvolga tushishi mumkin. Xuddi shunday, tahorati buzilgan kishilarning ham salomlashishi odobdan emas. Yuzi yuzilmagan, tashqi ko‘rinishi epaqayga kеltirilmagan, uyqu kiyimida yurgan, u yoki bu sabablarga ko‘ra tahorati buzilgan kishi boshqa bir kishining ro‘parasidan chiqudеk bo‘lsa, har ikki tomon ham yеrga qarab indamay o‘tib kеtishlari, noqulayliklar bartaraf etilgandan so‘ng ochiqchеhra bilan salomlashlari — odob bеlgisi hisoblanadi.

6-odob qoidasi. Xojatxona va hammomda umuman salomlashilmaydi.

Odamning turli biologik ehtiyojlari mavjud. Har bir inson tug‘iladi, o‘ladi, kasal bo‘ladi, ovqat yеydi, qusadi, xojatxonaga kiradi, soch oldiradi, tirnog‘ini kalta qiladi, yig‘laydi, kuladi, jinsiy hayot qoidalariga bo‘ysunadi, hammomda cho‘miladi va hokazo, va hokazo...

Yuqoridagi salomlashish qoidalari haqida gapirilganda salomlashuvchilarning yoshi, mavqеyi, ularning u yoki bu holati haqida gapirib o‘tdik. Biroq shunday joylar va vaziyatlar borki, unda mazkur talablar o‘z ahamiyatini yo‘qotadi. Boshqacha qilib aytganda, u joyda hamma bir xil mavqеda bo‘ladi. Masalan, xojatxona va hammomda. Bu ro‘yxatga ommaviy cho‘milish hovuzlarini ham tirkab qo‘yish mumkin. Tasavvur qiling, jamoat uchun ishlaydigan xojatxonada o‘qituvchi bilan o‘quvchi, ustoz va shogird, rahbar bilan uning qo‘l ostida ishlaydigan xodim, hamkasblar yoki tanish-bilish do‘st yoki dugonalar salomlashsa... Naqadar xunuk manzara! Xuddi shunday jamoat hammomlarida ham. Bunday joylarda salom bеrish — odobsizlik! O‘zgalarni noqulay ahvolga solish, o‘zaro hurmat-ehtiromga putur yetkazish. Shuning uchun bo‘lsa kеrak, ustoz-shogird maqomidagi (maktab, litsеy-kollеj o‘quvchilari va o‘qituvchilari, bolalar oromgohi tarbiyachilari va tarbiyalanuvchilari) jamoalar uchun qurilgan binolarida xojatxona va hammom alohida-alohida quriladi. Yoki foydalanish vaqtlari alohida bеlgilanadi va bu o‘ta muhim masala. Tasavvur qiling, o‘quvchi yigit o‘z oilasi bilan dеngiz sohiliga, yoki cho‘milish hovuziga tashrif buyurdi. Barcha dam oluvchilar cho‘milish kiyimida, erkak-ayol, bola-chaqa aralash... Bu mavjud madaniy hayotning bir bo‘lagi. Ayollar va erkaklar, kattalar va bolalar uchun maxsus ajratilgan joylar bo‘lishi bilan birga oilaviy yoki do‘stlar bilan boriladigan ommaviy cho‘milish maskanlari ham mavjud. Shunda o‘quvchi yigit muallimasini tanib qolib, odob yuzasidan salom bеraman dеb odobsizlik qilib qo‘yishi hеch gap emas. Bu holatda o‘quvchi-o‘qituvchi o‘rtasidai, ota-ona bilan o‘qituvchi o‘rtasidagi odob pardasiga putur yetadi.

7-odob qoidasi. Qabristonda, xususan qabriston eshigi ostonasida va yaqin insonning qabri tеpasida marhumlar haqqiga salom bеriladi.

Bu odob qoidasi quloqqa g‘alati eshitilishi rost. Nеgaki marhumlarning mavjudlik ko‘rsatkichi nolga tеng. Biroq ularning xoki-poyi, ruhi yodi hamisha mavjud. Bu yеrdagi salom bеrish odobi — marhumlarga hurmat bеlgisi! Marhum kishilarning ruhi mavjud yoki mavjud emasligi, ularning ruhi salomga alik olishi yoki ololmasligidan qat’iy nazar, ushbu salomlashish odobi — madaniyat bеlgisi. Issiq jonmiz, hammamiz vaqt-soati yetib bu dunyoni tark etamiz. Fanda bu narsa «biologik faoliyatning tugashi» dеb ataladi. Qabristonda salom bеrishning muhim psixologik omili ham mavjud. Ma’lumki, biologik faol kishilar uchun o‘lim hodisasi har qachon mavhum va, o‘z o‘rnida, allaqanday qo‘rqinchili, biroz vahimaliroq hodisa bo‘lib tuyuladi. Bir so‘z bilan aytganda, biz o‘limdan qo‘rqamiz va, shu bilan birga, uning baribir sodir bo‘lishini anglaymiz. Bu narsa psixologiyada «psixologik jarohat» dеb ataladi. Kishi u yoki bu sabab bilan qabriston darvozasi ostonasiga qadam qo‘yganida qabrlar tomonga yuzlanib «Assalomu alеykum» dеb salom bеrishi — mavjud ichki psixologik jarohatning biroz еngillashishiga olib kеlarkan. O‘z yaqining qabri uzra marhumning timsoli bilan salomlashganda esa yеngil tortib, ruhiy tеtiklikka erishilar ekan.

Umumiy qoidalar. Yuqoridagi 7 ta salomlashish qoidalaridan ma’lum bo‘ldiki, insonlar har kuni bir-birlariga sog‘lik, tinchlik, omonlik, yaxshilik, ezgulik, to‘kinlik va ravnaq tilashlari zarur va shart ekan. Salomlashishda kishi qay ruhiy holatda bo‘lmasin, qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, labiga nimtabassum yugurtirib salom bеrishi yoki alik olishi — madaniy hayotimizning dastlabki nishonasi. Hatto boshqa millat vakillari bilan xorijiy tilda muloqotga kirishishdan oldin qo‘limiz ko‘ksimizda, o‘zbеkona lutf bilan «Assalomu alеykum» dеyishimiz — milliy g‘ururimiz nishonasi. Dеmak, salomlashish odobimiz — bu milliy madaniyat, o‘zaro hurmat-izzat, jamiyatimiz jipsligi.

Bugun milliy urf-odatlarni kelajak avlodga yuksak darajada yetkazish borasida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Ushbu intilishlarning barchasi xalqimiz tinchligi, milliy xavfsizlikning ta’minlanishi, farovon va baxtli turmush kechirishi uchun xizmat qiladi, albatta.

Shunday ekan, milliy qadriyatlarimizdan biri bo‘lgan salomlashish masalasi bugungi kun tartibiga to‘g‘ri qo‘yilishi va jamiyatga to‘g‘ri tatbiq etilishiga qaratilgan. Go‘yoki, arzimagandek tuyulsa-da, lekin hamma ishlarimiz, aynan, salomlashishdan boshlanishini unutmasligimiz kerak. Ana shu oddiygina salom-alik ham ayni kunda milliy qadriyatlarimiz, mentalitetimiz doirasidan anchayin chetga chiqib ketayotganini tan olish lozim.

Ilk ko‘z-ko‘zga tushganda, insonlar bir-birining kayfiyatiga yo ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi bor gap. Biror uzrli sababsiz boshqa insonning kayfiyatini buzish – ham uning demokratik huquqini buzish, ham gunohga eltuvchi holat emasmi!? O‘ylab ko‘ring-a, agar insonlar bir-biriga duch kelganida tabassum ulashsa, ochiq chehra bilan murojaat qilsa, risoladagidek salomlashsa bu kabi dilni xira qiladigan holatlar yuzaga kelmaydi. Bir ko‘rishda oddiy harakat tuyulsa-da, lekin bunga tabassum qo‘shilsa, inson kayfiyatiga qanchalar ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Xalqimiz orasida chiroyli salomlashish ko‘nikmasini qaytadan yuksak madaniyat darajasiga ko‘tarish, bir-biriga tabassum ila munosabatda bo‘lishdek yuksak fazilatni yoshlar ongiga singdirish keng qamrovli targ‘ibot ishlarini talab qiladi. Biz chiroyli salomlashish, xushmuomala bo‘lish madaniyatini targ‘ib qilishni oliy ta’lim muassasalari yoki korxona tashkilotlardan emas, balki oiladan, maktabgacha ta’lim muassasalaridan boshlaymiz. Lekin yoshlarimiz ulg‘aygani sayin yangicha salomlashish uslublari ko‘payib bormoqda. Nafaqat yoshlar, balki kattalar ham erinchoqlikdanmi yoki qiziqishdan, bir-biri bilan bosh urishtirib ko‘rishmoqda. Ayrim rivoj¬langan davlatlarda maktabgacha ta’lim muassasalariga bolalar kelganida ilk mashg‘ulot tabassum qilishni o‘rgatishdan boshlanar ekan.

Urf-odat, qadriyatlar millatning, xalqning ko‘zgusi hisoblanadi. Qaysi mamlakatga bormang, avvalo, u yerdagi xalqlarning urf-odatiga qiziqish bildirishingiz tabiiy. Sababi, o‘sha xalqlarning g‘ururi, iftixori hisob-langan an’ana va odob-axloqi ularni xalq sifatida shakllantirgan qadriyatlaridan iborat. Har qanday davlat biror qonun qabul qilmasin yoki qaysidir xalqaro hujjatlarga qo‘shilmasin, avvalambor, milliy qadriyatlari, urf-odatlariga qay darajada mos kelishini inobatga oladi. To‘g‘ri kelmasa, bunday qonun va hujjatlarni rad etadi.

Hozirgi paytda yoshlarimiz orasida salomlashish masalasida qanday odatlar shakllanmoqda va ommalashib ketmoqda, milliy qadriyatlarimizdagi salomlashish etiketi qay darajada, degan savol ustiga savol tug‘iladi. Ayniqsa, bugungi kunda urf bo‘layotgan bosh urishtirib salomlashish yoki yelkalarni bir-biriga tekkazib qo‘yish kabi odatlar bizga xosmi? Bu kabi odatlar qaerdan kirib kelmoqda? Kimlardan o‘rnak olyapmiz? Buning zamirida nimalar yotibdi? Go‘yoki, keyingi paytda o‘z odob-axloqidan, qadriyatlaridan “uyalayotgan” kishilarga o‘xshab qolayotgandekmiz, nazarimda. Axir, ota-bobolarimizdan asrlar mobaynida shakl¬lanib kelgan va qadriyat darajasiga aylangan qo‘limizni ko‘ksimizga qo‘¬yib salomlashish odobi nega bugun turli xil ko‘rinishdagi salomlashishlarga o‘rnini bo‘shatib bermoqda?

Balki qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib salomlashishdek chiroyli odatimizni xalqimiz orasida tezda ommalashtirib bo‘lmas, lekin bu masala bo‘yicha bosh qotirish vaqti kelmadimi? Bizga qo‘l berib ko‘rishish nima beradi-yu, qo‘lni ko‘ksiga qo‘yib ko‘rishish nima beradi? Ona tilimizga murojaat qilsak, “qo‘l berib ko‘rishish” holatlarini ifodalovchi jumlalarga ko‘p duch kelamiz: “qo‘lini silkib ko‘rishdi”, “qo‘l tashlashdi”, “qo‘lini uzatgisi kelmadi”, “qo‘l uchida ko‘rishdi”, “qo‘lini cho‘zgisi ham kelmadi”, “qo‘lini cho‘zdi-yu, lekin ko‘zi boshqa joyga qaradi” va hokazo. Qo‘l berib salomlashish haqida gap ketganda, gigiena masalasini ham inobatga olish lozim. Qo‘l berib so‘rashayotgan kishilardan biri nozik didli, o‘z gigienasi haqida qayg‘uruvchi inson bo‘lishi, ikkinchisi esa buning aksi bo‘lishi mumkin. Bu jihatdan olib qaraganda, bizning qadriyatlarimiz xorijiy mehmonlar, sayyohlarga ham yoqishi tabiiy. Negaki, juda ko‘p davlatlarda qo‘l berib ko‘rishishni xush ko‘rishmaydi.

Boshini bir-biriga urishtirib ko‘rishish esa bizning na millatimizga, na madaniyatimizga xos. Bunday ko‘rishish do‘stlikning ham, hamdardlikning ham belgisi emas. Oxirgi o‘n-o‘n besh yilda juda urfga aylangan “omma¬viy madaniyat”ning bir ko‘rinishi, xolos. Aslida, uning nimaligini bilmay turib, odatga aylantirib oldik. Xo‘sh, endi bolalarimizni bu yo‘ldan qanday qaytaramiz. Millatimizni qanday saqlab qolamiz? Bunday savollar juda ko‘p, biroq yechimi birgina odamga emas barchamizga bog‘liq. Bu borada Yurtboshimiz tomonidan 2020-2021 o‘quv yilidan boshlab, maktab va litseylarda “Tarbiya” fanining o‘qitilishi nazarda tutilgani ham bejiz emas.

Xalqimizning qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib salomlashishdagi tabassumli yuz ifodasi yuqori darajadagi odob-axloqni ifodalash bilan birga, suhbatdosh bilan suhbatga kirishish avvalida unda ilk ijobiy taassurotni uyg‘otishi, suhbatning samimiy va ko‘tarinki ruhda boshlanishiga xizmat qiladi.

Achchiq bo‘lsa-da, bugunning haqiqati shuni ko‘rsatmoqdaki, ayrim yoshlarning qadriyatlarimiz, milliy axloq me’yorlarimizdan uzoqlashishi natijasida turli nopok yo‘llarga kirib ketishi kuzatilmoqda. An’analarimizni ommalashtirish, bir jihatdan, ularning oldini olishga xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, ilmu ma’rifatli, madaniyati yuksak xalq sifatida dunyoga tanilishimizga xizmat qiladi.

Yaqinda, milliy sportimiz kurashning dunyoda dong‘i ketishiga hissa qo‘shgan, zamonaviy kurash asoschisi Komil Yusupov va bir guruh sport mutaxassislari bilan shu masalada suhbatlashib qoldik. Chindan, milliy sportimiz kurashning boshqalaridan ajralib turishining asosiy sabablaridan biri kurashimiz qoidalariga sportchilar o‘zbekona qadriyatimizga xos tarzda qo‘llarini ko‘ksiga qo‘yib salomlashish kiritilgan. Yapon, Koreys, Xitoy va boshqa xalqlarning sport turlarida ham o‘z qadriyatlari, salomlashish odobi aks etganini inobatga olsak, kurash qadriyatlarimizning katta targ‘ibotchisi ekani oydinlashadi. Bu degani, milliy qadriyatlarimizning bir qismi bo‘lgan kurash do‘stlik g‘oyalariga yo‘g‘rilgani g‘olib¬likka faqat halol yul bilan erishilishi, milliy qadriyatlar orqali millatimizning bag‘rikenglik va mardonavorligini ko‘rsatadi.

Ulug‘ maqsadlar kichik qadamlardan bosh¬lanadi. Shu ma’noda, salomlashish odobi, qadriyatlarimizning keng targ‘iboti, dunyoga o‘z so‘zimiz va yuzimiz bo‘lgan an’analarimiz bilan peshvoz chiqish so‘zsiz irmoqlarning toshqin daryolarga aylanganidek aks-sado beradi. Yoshlarga qo‘llarini ko‘ksiga qo‘yib “Assalomu alaykum!” jumlasini chiroyli aytishni va unga to‘liq alik olishni o‘rgatishimiz lozim.

Assalomu alaykum (arabcha — sizga tinchlik, salomatlik tilayman) — musulmonlar oʻzaro uchrashganda ishlatiladigan salomlashuv iborasi. Salom qabul qiluvchi „Va alaykum assalom“ („Sizga ham tinchlik, salomatlik tilayman“), deb javob qaytaradi. Assalomu alaykum tanigan va tanimagan musulmonlarga beriladi. Kichik yoshdagilar yoshi ulugʻlarga, ulov mingan odam piyodaga, piyoda ketayotgan kishi oʻtirganga, ozchilik koʻpchilikka salom beradi. Assalomu alaykum koʻpchilik huzuriga kirib oʻtirishda ham aytiladi. Assalomu alaykumni kishi eshitadigan qilib muloyim tarzda aytish lozim. Assalomu alaykum oʻzaro muomala-muno-sabatning boshi boʻlib, oʻziga xos iliqlik, samimiyat, ochiq koʻngillilik baxsh etadi. Assalomu alaykumni oshkora aytish kishilar oʻrtasida muhabbat paydo etib, oʻrtadagi gina va kuduratlarni ketkazadi. Oʻzidan kattalarga hurmat, kichiklarga shafqat yuzasidan salom-alik qilish kishilari-miz uchun axloqiy mezon boʻlib qolgan. Assalomu alaykum deyish sunnat, javob qaytarish esa vojibdir.

O‘zbek xalqida ko‘rishish, salomlashish, hol-ahvol so‘rashish kishilarning bir-biriga mehr-oqibatini, hurmat-izzatini bildiradi. Albatta, ko‘rishish shakli turlicha bo‘lishi mumkin: kichiklarning qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib kattalarga salom berishi, yaqinligini bildirish ma’nosida ayollarning kift qoqib ko‘rishishi, qarindosh-urug‘lar va qadrdonlarning quchoqlashib salom-alik qilishi, yoshi ulug‘ otaxonu onaxonlarimizning nabiralari boshini silab peshonasidan o‘pib qo‘yishi...

Men salkam chorak asr pedagoglik faoliyati bilan shug‘ullandim. Yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va mahalla-kuyga aralashish, to‘yu ma’rakalarda ishtirok etish jarayonida salomlashish va ko‘rishish bilan bog‘liq an’analarimizni ko‘p kuzatganman. Bu haqda gapiradigan bo‘lsam, ko‘nglim to‘lgan-to‘lmagan joylari bor. O‘quvchilik yillarimizda, talabalik davrimizda qizlar bir-biri bilan qo‘l berib salom-alik qilishardi. Shunda ham hammasi emas, yaqin dugonalar. Yigit va qizlarning aksariyati shunchaki hol-ahvol so‘rashish bilan cheklanishardi. Yoshi kattaroq ayollar kift olib, kiftiga qoqib ko‘rishardi. Bir tom ostida yashaydigan oila a’zolari o‘sha kezlarda ham ertalabki nonushta oldidan va kechki payt ishdan, o‘qishdan qaytganda salomlashardi. Bizga buva-buvilarimiz ko‘chadan hovliga, uyga kirgan odam yoshidan, jinsidan qa’tiy nazar ichkaridagi kishilarga salom berishi joiz, deyishgan. Xuddi hozirgidek 60-70-yillarda ham yaqin qarindoshlar ma’lum sabablarga ko‘ra uzoq vaqt diydorlasha olmasa, uchrashganda quchoq ochib ko‘rishishardi. Lekin ularning bir-birini qayta-qayta bag‘riga bosib, silab-siypab yuzlaridan cho‘lpillatib o‘paverganini hecham ko‘rmaganman. Nazarimda, salomlashib ko‘rishishda ham ma’lum me’yorni saqlash kerak. Yodimda, buvilarimiz yengi uzun ko‘ylak kiyib yurishardi. Hatto salomlashayotganda ham qo‘llarini yeng uchidan chiqarmasdi. Buni kim nimaga yo‘yadi, bilmadim. Menimcha, shu birgina yeng vositasi orqali ko‘rishish ham ularning shaxsiy gigienaga qattiq rioya qilganini bildiradi.

O‘quvchi va talaba qizlar orasida o‘pishib ko‘rishish, adashmasam, o‘tgan asrning 80-yillari oxirida boshlangan edi. Bu odat asta singishib, bugun tobora urfga kirib borayapti. Qarang-a, kimgadir taqlid qilish faqat to‘tiqushga emas, odamzodga ham xos ekan-da. Ayollarning bir-birining bag‘riga singib ketgudek bo‘lib, yuz, og‘iz-burun o‘pishib ko‘rishish usuli, balki dunyodagi qaysi bir xalqda bo‘lsa bordir. Lekin ularga ko‘r-ko‘rona ergashish kimga, nimaga kerak?

Men ilk marta ikki yigitcha avval qo‘l ushlashib, so‘ng quchoqlashib kalla to‘qishtirganini ko‘rganimda, ular hazillashyapti, deb o‘ylagandim. Keyin bilsam, bu salomlashishning yangi suzong‘ich usuli ekan. Tashqaridan qaraganda juda xunuk ko‘rinadi: ikki qo‘chqor janjallashayotganga o‘xshaydi. Yoshlarni yosh desak, afsuski, bugun kap-katta erkaklar orasida ham bunday holat kuzatilayapti. Odatda kichiklar kattalarning qilig‘ini qilishga havasmand bo‘lishadi. Hozirda o‘rin almashgan, shekilli, kattalar kichiklardan salomlashish “odob”ini o‘zlashtirib olayapti.

Bu borada qiz-juvonlarimizning xatti-harakatini-da oqlab bo‘lmaydi. ­Aytaylik, ular ertalab kiyim-boshlariga atir sepib, yuzlariga upa-elik, lablariga bo‘yoq surtib, ishga, o‘qishga borishadi. U yerda qiladigan birinchi ishlari nima? Albatta, dugonalari bilan ko‘rishish. Endi shu holatni bir tasavvur qiling! Ayni saraton kunida terlab-pishgan, ustiga-ustak egnilaridan turli hid taralyotgan ikki qiz yoki juvon qayta-qayta o‘pishib ko‘rishayapti. Axir, bunaqa paytda odam ko‘rishish tugul bir-biriga yaqin borishga ham istihola qilmaydimi? Tag‘in yuzlarida iz qoldirgan lab bo‘yog‘ini dastro‘molchalarida o‘chirib, bir-biridan uzr so‘rashlariga nima deysiz?!. Shuncha ortiqcha tashvish qilib o‘tirmasdan, qo‘l berib ko‘rishib, hol-ahvol so‘rashsalar yaxshi emasmi!

Bizning “Bahor” mahallamizda 14 millat vakillaridan iborat besh yarim mingga yaqin aholi istiqomat qiladi. Hududimizda 40 ta ko‘pqavatli uy va hovlili turar joylar bor. Ochig‘i, ko‘chada bolalarning salom berishiga qarab ham ularning ota-onasi qanday odamlar ekanini bilish mumkin. Ba’zilari bor, yoshi ulug‘ otaxonni ko‘rsa, indamay o‘tib ketadi. Yana birlari to‘xtab “Assalomu alaykum!” deydi. Buning har ikkisi oiladagi tarbiyadan dalolat beradi. Mahallamizdagi xotin-qizlar bilan ma’naviy-ma’rifiy mavzularda suhbatlashganimizda, salomlash va ko‘rishish odobiga ham ko‘p to‘xtalamiz. Misol uchun, to‘y-ma’rakada bir uy ayol o‘tirsa, keyin kelgan mehmon ularning har biri bilan ko‘rishib chiqishi shart emas. Ichkariga kirganida “Assalomu alaykum” desa, barchaga salom bergan hisoblanadi.

Muxtasar qilib aytganda, xalqimiz tarixi qanchalar uzoqqa borib taqalsa, milliy an’analarimiz va urf-odatlarimiz ham shunchalik chuqur ildizga ega. Ular ma’naviy ehtiyojlar zamirida paydo bo‘lib, shakllanib, sayqallanib, o‘z mazmunida xalqimizning turmush tarzi, axloq me’yorlarini mujassam etgan. Shunday ekan, millatimiz ma’naviyatining ajralmas qismi bo‘lgan salomlashish odobini o‘pishish, kalla suzishish kabi xunuk ko‘rinishlardan asrashimiz lozim.

Ziyo istagan qalblar uchun!

10 Марта 2015

KO‘RISHISHNING HAM ODOBI BOR

Hurmatli tahririyat!

Gazeta sahifalarida e’lon qilinayotgan ma’naviyatimiz, urf-odatlarimiz, xalqimiz milliy qadriyatlariga doir chiqishlarni o‘qib, ko‘pdan buyon taajjubga solib kelayotgan bir muammo haqida fikrlashgim keldi. Agar e’tibor qilgan bo‘lsangiz, qishin-yozin, issig‘u sovuq kunlarda ham to‘y marosimlarida ayrim kishilarning to‘y egasiyu boshqa tanish-bilishlar bilan, ularni ko‘rmaganlariga atigi ikki-uch kun o‘tgan bo‘lsa ham, quchoqlashib, hatto o‘pishib ko‘rishayotganlariga guvoh bo‘layapmiz.

Endi o‘ylab ko‘ring: kunning issig‘ida o‘zingiz terlab-pishib, arang nafas olib turgan bo‘lsangiz-u, bu ham yetmaganday duch kelgan odam bilan soniya o‘tmayoq quchoqlashib ko‘rishaversangiz. Ko‘rishgani quchoq ochib kelayotgan odamning kuylagiyu yuz-ko‘zi terdan jiqqa ho‘l bo‘lib, yo o‘tkir atir, yoxud ichilgan arog‘uachimsiq ter hidi anqib ko‘nglingizni behuzur qilsa, qanday ahvolga tushasiz?

O‘zi bu odatni kim chiqargan? Men yoshim yetmishdan oshgan nafaqadagi odamman. Bunday xunuk odatlarni xalqimiz orasida ilgari sira ko‘rmaganman. Yaqin qarindoshlarning quchoq ochib ko‘rishishlarini tushunsa bo‘lar. To‘yu ma’rakada hammaning tadbir egasi bilan va hammaning bir-birlari bilan yoppa quchoqlashib ko‘rishishi ham eskidan qolgan odatmi? O‘ o‘zimiz kashf etgan yangi udummi? Nazarimda bunday quchoqlashib ko‘rishishlarda mehru sog‘inchdan ko‘ra namoyishkoronalik, ba’zan qandaydir ta’ma mujassamdek tuyuladi.

Bu yangi odatning xuddi “gripp xuruji”day hammaga, keksayu yoshga qayoqdan kelib “yuqqani“ga aqlim hayron. Sho‘ro davri amaldorlari an’anaga kiritgan bu xunuk odatdan xalos bo‘lishning vaqti kelmadimikin? Xalqimiz ming-ming yillardan buyon e’zoz etib kelayotgan milliy qadriyatlarmiz, urf-odatlarimizga bunday yangicha odatlar nechog‘li munosib o‘zi?!

Darvoqe, bu masalaga tibbiyot xodimlari qanday qarasharkin? Kuz-qish va erta bahorda gripp, shamollash epidemiyalari kuchaygan paytda og‘iz-burunga uch qavat doka o‘rab yurishni maslahat beruvchi tibbiyot xodimlarining ham bu masalada o‘z fikr-mulohazalari bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman. Gripp xuruji bo‘lmagan taqdirda ham ayrimlarda har xil, ehtimol yuqumli xastaliklar bo‘lishi mumkin-ku...

Bu gaplarni aytishdan maqsad mazkur muammoga mushtariylar e’tiborini jalb etish, shu bilan birga mahallalarning mutasaddilari, shifokorlar va olimlarning ham muayyan fikr-mulohazalarini bilishdir. Negaki, istiqlolimiz sharofati bilan yurtimiz obod, elimiz farovon bo‘lib borayotgan ekan, ayrim yangi rasm-rusumlar ham uzukka ko‘z qo‘ygandek go‘zal ­hayotimizga yarashib tushsin deyman.

Davlat Qo‘ldoshev, professor

MYeHR-OQIBAT RAMZI

O‘zbek xalqida ko‘rishish, salomlashish, hol-ahvol so‘rashish kishilarning bir-biriga mehr-oqibatini, hurmat-izzatini bildiradi. Albatta, ko‘rishish shakli turlicha bo‘lishi mumkin: kichiklarning qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib kattalarga salom berishi, yaqinligini bildirish ma’nosida ayollarning kift qoqib ko‘rishishi, qarindosh-urug‘lar va qadrdonlarning quchoqlashib salom-alik qilishi, yoshi ulug‘ otaxonu onaxonlarimizning nabiralari boshini silab peshonasidan o‘pib qo‘yishi...

Men salkam chorak asr pedagoglik faoliyati bilan shug‘ullandim. Yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va mahalla-kuyga aralashish, to‘yu ma’rakalarda ishtirok etish jarayonida salomlashish va ko‘rishish bilan bog‘liq an’analarimizni ko‘p kuzatganman. Bu haqda gapiradigan bo‘lsam, ko‘nglim to‘lgan-to‘lmagan joylari bor. O‘quvchilik yillarimizda, talabalik davrimizda qizlar bir-biri bilan qo‘l berib salom-alik qilishardi. Shunda ham hammasi emas, yaqin dugonalar. Yigit va qizlarning aksariyati shunchaki hol-ahvol so‘rashish bilan cheklanishardi. Yoshi kattaroq ayollar kift olib, kiftiga qoqib ko‘rishardi. Bir tom ostida yashaydigan oila a’zolari o‘sha kezlarda ham ertalabki nonushta oldidan va kechki payt ishdan, o‘qishdan qaytganda salomlashardi. Bizga buva-buvilarimiz ko‘chadan hovliga, uyga kirgan odam yoshidan, jinsidan qa’tiy nazar ichkaridagi kishilarga salom berishi joiz, deyishgan. Xuddi hozirgidek 60-70-yillarda ham yaqin qarindoshlar ma’lum sabablarga ko‘ra uzoq vaqt diydorlasha olmasa, uchrashganda quchoq ochib ko‘rishishardi. Lekin ularning bir-birini qayta-qayta bag‘riga bosib, silab-siypab yuzlaridan cho‘lpillatib o‘paverganini hecham ko‘rmaganman. Nazarimda, salomlashib ko‘rishishda ham ma’lum me’yorni saqlash kerak. Yodimda, buvilarimiz yengi uzun ko‘ylak kiyib yurishardi. Hatto salomlashayotganda ham qo‘llarini yeng uchidan chiqarmasdi. Buni kim nimaga yo‘yadi, bilmadim. Menimcha, shu birgina yeng vositasi orqali ko‘rishish ham ularning shaxsiy gigienaga qattiq rioya qilganini bildiradi.

O‘quvchi va talaba qizlar orasida o‘pishib ko‘rishish, adashmasam, o‘tgan asrning 80-yillari oxirida boshlangan edi. Bu odat asta singishib, bugun tobora urfga kirib borayapti. Qarang-a, kimgadir taqlid qilish faqat to‘tiqushga emas, odamzodga ham xos ekan-da. Ayollarning bir-birining bag‘riga singib ketgudek bo‘lib, yuz, og‘iz-burun o‘pishib ko‘rishish usuli, balki dunyodagi qaysi bir xalqda bo‘lsa bordir. Lekin ularga ko‘r-ko‘rona ergashish kimga, nimaga kerak?

Men ilk marta ikki yigitcha avval qo‘l ushlashib, so‘ng quchoqlashib kalla to‘qishtirganini ko‘rganimda, ular hazillashyapti, deb o‘ylagandim. Keyin bilsam, bu salomlashishning yangi suzong‘ich usuli ekan. Tashqaridan qaraganda juda xunuk ko‘rinadi: ikki qo‘chqor janjallashayotganga o‘xshaydi. Yoshlarni yosh desak, afsuski, bugun kap-katta erkaklar orasida ham bunday holat kuzatilayapti. Odatda kichiklar kattalarning qilig‘ini qilishga havasmand bo‘lishadi. Hozirda o‘rin almashgan, shekilli, kattalar kichiklardan salomlashish “odob”ini o‘zlashtirib olayapti.

Bu borada qiz-juvonlarimizning xatti-harakatini-da oqlab bo‘lmaydi. ­Aytaylik, ular ertalab kiyim-boshlariga atir sepib, yuzlariga upa-elik, lablariga bo‘yoq surtib, ishga, o‘qishga borishadi. U yerda qiladigan birinchi ishlari nima? Albatta, dugonalari bilan ko‘rishish. Endi shu holatni bir tasavvur qiling! Ayni saraton kunida terlab-pishgan, ustiga-ustak egnilaridan turli hid taralyotgan ikki qiz yoki juvon qayta-qayta o‘pishib ko‘rishayapti. Axir, bunaqa paytda odam ko‘rishish tugul bir-biriga yaqin borishga ham istihola qilmaydimi? Tag‘in yuzlarida iz qoldirgan lab bo‘yog‘ini dastro‘molchalarida o‘chirib, bir-biridan uzr so‘rashlariga nima deysiz?!. Shuncha ortiqcha tashvish qilib o‘tirmasdan, qo‘l berib ko‘rishib, hol-ahvol so‘rashsalar yaxshi emasmi!

Bizning “Bahor” mahallamizda 14 millat vakillaridan iborat besh yarim mingga yaqin aholi istiqomat qiladi. Hududimizda 40 ta ko‘pqavatli uy va hovlili turar joylar bor. Ochig‘i, ko‘chada bolalarning salom berishiga qarab ham ularning ota-onasi qanday odamlar ekanini bilish mumkin. Ba’zilari bor, yoshi ulug‘ otaxonni ko‘rsa, indamay o‘tib ketadi. Yana birlari to‘xtab “Assalomu alaykum!” deydi. Buning har ikkisi oiladagi tarbiyadan dalolat beradi. Mahallamizdagi xotin-qizlar bilan ma’naviy-ma’rifiy mavzularda suhbatlashganimizda, salomlash va ko‘rishish odobiga ham ko‘p to‘xtalamiz. Misol uchun, to‘y-ma’rakada bir uy ayol o‘tirsa, keyin kelgan mehmon ularning har biri bilan ko‘rishib chiqishi shart emas. Ichkariga kirganida “Assalomu alaykum” desa, barchaga salom bergan hisoblanadi.

Muxtasar qilib aytganda, xalqimiz tarixi qanchalar uzoqqa borib taqalsa, milliy an’analarimiz va urf-odatlarimiz ham shunchalik chuqur ildizga ega. Ular ma’naviy ehtiyojlar zamirida paydo bo‘lib, shakllanib, sayqallanib, o‘z mazmunida xalqimizning turmush tarzi, axloq me’yorlarini mujassam etgan. Shunday ekan, millatimiz ma’naviyatining ajralmas qismi bo‘lgan salomlashish odobini o‘pishish, kalla suzishish kabi xunuk ko‘rinishlardan asrashimiz lozim.

Muyassar Rahimjonova,

Toshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tumanidagi “Bahor” mahallasi xotin-qizlar qo‘mitasi raisi

SALOMATLIK UCHUN ZARARLI

Quchoqlashib ko‘rishish uzoq vaqt ko‘rishmagan yaqin qarindoshu birodarlarga xos odat. Biroq so‘nggi paytda ayrim kishilar, bilib-bilmay yoki kimlargadir taqlid qilibmi, quchoqlashgandan so‘ng o‘pishib ko‘rishishni ham odatga aylantirishdiki, masalaga tibbiy jihatdan, salomatlikni saqlashga doir muayyan sanitariya-gigiena talablari va epidemiologik nuqtai-nazardan qaraganda bu holning xunuk tomonlari ro‘y-rost ko‘rinib qolayotir.

Odamlar quchoqlashib yoki o‘pishib ko‘rishganda ko‘rishuvchilarning birortasi yuqumli xastalik bilan og‘rigan bo‘lsa, u biridan ikkinchisiga juda oson yuqishi mumkin. O‘pishib ko‘rishganda yuqumli infektsiyalar o‘zini klinik jihatdan namoyon etib, lablar, lunj va milklarning shilliq qavatini, tilni shikastlashi, stomatologik xastaliklarga olib kelishi mumkin.

Hozirgi vaqtda o‘pishish paytida gerpesviruslarning yuqishi ham o‘z isbotini topgan. Bemor kishining tupugida gerpesviruslar yuqori kontsentratsiyada uchrashi tufayli bu guruhdagi viruslar o‘pishganda bir kishidan ikkinchisiga oson o‘tadi. Shuning uchun ham 4 tip gerpesvirusning yuqishi “o‘pich xastaligi” deb atalmoqda.

Bu juda ko‘plab ilmiy tadqiqotlarda o‘z isbotini topgani uchun ham AQSh kasalliklarni nazorat qilish markazi tomonidan homilador ayollar uchun o‘pishishni ta’qiqlash bo‘yicha tavsiyalar qo‘llanmoqda. Negaki, ana shu taxlitda tsitomegalovirus infektsiyasi yuqadigan bo‘lsa, homiladorlik jarayoni og‘ir kechar ekan.

1 va 2 tipdagi oddiy gerpes infektsiyalari ham o‘pishish paytida yuqishi mumkinligi tadqiqotlar jarayonida aniqlangan. Hatto 2009 yili e’lon qilingan “O‘lim bo‘sasi” sarlavhali ilmiy maqolada 23 yoshli yigitning sayohat payti bemor ayol bilan o‘pishishi natijasida oddiy gerpes virusini yuqtirib fulminant gepatitiga yo‘liqqani va hayotdan ko‘z yumgani aytiladi. Tadqiqotlarda V gepatitining bo‘salar orqali yuqish hollari ham qayd etilgan. Hatto 1997 yili stomatologik periodontit bilan xastalangan bir ayol bo‘sa orqali OITS xastaligini orttirgan.

O‘pib ko‘rishish va bir-birini qattiq bag‘riga bosish kabi vaziyatlarda yangi va eski tanosil kasalliklari viruslari bir odamdan ikkinchisiga yuqishi ko‘p kuzatilgan. Shuning uchun ham har bir odamning uyda o‘z shippagi, sochig‘i, sovun ko‘pirtirgichi alohida bo‘lishi kerak. O‘sh bolalar, katta yoshdagi immuniteti zaif kishilar, agar bunga rioya etishmasa, yuqumli xastaliklarni tez orttirib olishi hech gap emas. Shuning uchun ham odamlar jamoat joylarida, xoh to‘yu-tomosha, xoh ta’ziya marosimlari bo‘lsin, bir-biri bilan ko‘rishayotganda umumiy gigienik talablarni suiiste’mol qilmasliklari zarur. Bu endilikda bir-birlari bilan uch martadan o‘pib ko‘rishish odatini o‘zlashtirib olgan yosh qizlarga ham taalluqli, deb o‘ylaymiz

Ko‘plab tibbiy qo‘llanmalar hamda tanosil xastaliklariga oid darsliklarda o‘pishish orqali zaxm va so‘zak xastaliklarini yuqtirish mumkinligi aytib o‘tilgan. Shuningdek, tish kariesini keltirib chiqaruvchi streptokokklar, bolalarda uchrovchi bo‘g‘ma (difteriya) xastaligi viruslari ham mana shunday ko‘zga juda oddiy va arzimas bo‘lib tuyulgan vaziyatlar orqali yuqishi mumkin.

O‘zning issiq kunlarida jiqqa terga tushgan holda quchoqlashib ko‘rishish har ikki tomon uchun ham ancha noqulayligi shundoq ayon ko‘rinib turibdi. Bunday usulda ko‘rishish hammaning ham sog‘lig‘iga to‘g‘ri kelavermaydi. Achchiq ter hididan kimningdir ko‘ngli ozishi, o‘zini behuzur his etishi, qon bosimi ko‘tarilishi, eng yomoni kayfiyati ko‘tarilishi o‘rniga tushishi mumkinligini hisobga olmasdan bo‘lmaydi. Inson o‘zini behuda qiynab qo‘ymasligi kerak.

Demak, sog‘lom turmush tarzi mezonlariga rioya etish, namunali tibbiy madaniyatni egallash orqali yuksak ma’naviy-axloqiy muhit yaratish va shunday muhitni barqaror etishga hissa qo‘shish hammamizning insoniy burchimiz.

Ziyo istagan qalblar uchun!

10 Марта 2015

KO‘RISHISHNING HAM ODOBI BOR

Hurmatli tahririyat!

Gazeta sahifalarida e’lon qilinayotgan ma’naviyatimiz, urf-odatlarimiz, xalqimiz milliy qadriyatlariga doir chiqishlarni o‘qib, ko‘pdan buyon taajjubga solib kelayotgan bir muammo haqida fikrlashgim keldi. Agar e’tibor qilgan bo‘lsangiz, qishin-yozin, issig‘u sovuq kunlarda ham to‘y marosimlarida ayrim kishilarning to‘y egasiyu boshqa tanish-bilishlar bilan, ularni ko‘rmaganlariga atigi ikki-uch kun o‘tgan bo‘lsa ham, quchoqlashib, hatto o‘pishib ko‘rishayotganlariga guvoh bo‘layapmiz.

Endi o‘ylab ko‘ring: kunning issig‘ida o‘zingiz terlab-pishib, arang nafas olib turgan bo‘lsangiz-u, bu ham yetmaganday duch kelgan odam bilan soniya o‘tmayoq quchoqlashib ko‘rishaversangiz. Ko‘rishgani quchoq ochib kelayotgan odamning kuylagiyu yuz-ko‘zi terdan jiqqa ho‘l bo‘lib, yo o‘tkir atir, yoxud ichilgan arog‘uachimsiq ter hidi anqib ko‘nglingizni behuzur qilsa, qanday ahvolga tushasiz?

O‘zi bu odatni kim chiqargan? Men yoshim yetmishdan oshgan nafaqadagi odamman. Bunday xunuk odatlarni xalqimiz orasida ilgari sira ko‘rmaganman. Yaqin qarindoshlarning quchoq ochib ko‘rishishlarini tushunsa bo‘lar. To‘yu ma’rakada hammaning tadbir egasi bilan va hammaning bir-birlari bilan yoppa quchoqlashib ko‘rishishi ham eskidan qolgan odatmi? O‘ o‘zimiz kashf etgan yangi udummi? Nazarimda bunday quchoqlashib ko‘rishishlarda mehru sog‘inchdan ko‘ra namoyishkoronalik, ba’zan qandaydir ta’ma mujassamdek tuyuladi.

Bu yangi odatning xuddi “gripp xuruji”day hammaga, keksayu yoshga qayoqdan kelib “yuqqani“ga aqlim hayron. Sho‘ro davri amaldorlari an’anaga kiritgan bu xunuk odatdan xalos bo‘lishning vaqti kelmadimikin? Xalqimiz ming-ming yillardan buyon e’zoz etib kelayotgan milliy qadriyatlarmiz, urf-odatlarimizga bunday yangicha odatlar nechog‘li munosib o‘zi?!

Darvoqe, bu masalaga tibbiyot xodimlari qanday qarasharkin? Kuz-qish va erta bahorda gripp, shamollash epidemiyalari kuchaygan paytda og‘iz-burunga uch qavat doka o‘rab yurishni maslahat beruvchi tibbiyot xodimlarining ham bu masalada o‘z fikr-mulohazalari bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman. Gripp xuruji bo‘lmagan taqdirda ham ayrimlarda har xil, ehtimol yuqumli xastaliklar bo‘lishi mumkin-ku...

Bu gaplarni aytishdan maqsad mazkur muammoga mushtariylar e’tiborini jalb etish, shu bilan birga mahallalarning mutasaddilari, shifokorlar va olimlarning ham muayyan fikr-mulohazalarini bilishdir. Negaki, istiqlolimiz sharofati bilan yurtimiz obod, elimiz farovon bo‘lib borayotgan ekan, ayrim yangi rasm-rusumlar ham uzukka ko‘z qo‘ygandek go‘zal ­hayotimizga yarashib tushsin deyman.

Davlat Qo‘ldoshev, professor

MYeHR-OQIBAT RAMZI

O‘zbek xalqida ko‘rishish, salomlashish, hol-ahvol so‘rashish kishilarning bir-biriga mehr-oqibatini, hurmat-izzatini bildiradi. Albatta, ko‘rishish shakli turlicha bo‘lishi mumkin: kichiklarning qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib kattalarga salom berishi, yaqinligini bildirish ma’nosida ayollarning kift qoqib ko‘rishishi, qarindosh-urug‘lar va qadrdonlarning quchoqlashib salom-alik qilishi, yoshi ulug‘ otaxonu onaxonlarimizning nabiralari boshini silab peshonasidan o‘pib qo‘yishi...

Men salkam chorak asr pedagoglik faoliyati bilan shug‘ullandim. Yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va mahalla-kuyga aralashish, to‘yu ma’rakalarda ishtirok etish jarayonida salomlashish va ko‘rishish bilan bog‘liq an’analarimizni ko‘p kuzatganman. Bu haqda gapiradigan bo‘lsam, ko‘nglim to‘lgan-to‘lmagan joylari bor. O‘quvchilik yillarimizda, talabalik davrimizda qizlar bir-biri bilan qo‘l berib salom-alik qilishardi. Shunda ham hammasi emas, yaqin dugonalar. Yigit va qizlarning aksariyati shunchaki hol-ahvol so‘rashish bilan cheklanishardi. Yoshi kattaroq ayollar kift olib, kiftiga qoqib ko‘rishardi. Bir tom ostida yashaydigan oila a’zolari o‘sha kezlarda ham ertalabki nonushta oldidan va kechki payt ishdan, o‘qishdan qaytganda salomlashardi. Bizga buva-buvilarimiz ko‘chadan hovliga, uyga kirgan odam yoshidan, jinsidan qa’tiy nazar ichkaridagi kishilarga salom berishi joiz, deyishgan. Xuddi hozirgidek 60-70-yillarda ham yaqin qarindoshlar ma’lum sabablarga ko‘ra uzoq vaqt diydorlasha olmasa, uchrashganda quchoq ochib ko‘rishishardi. Lekin ularning bir-birini qayta-qayta bag‘riga bosib, silab-siypab yuzlaridan cho‘lpillatib o‘paverganini hecham ko‘rmaganman. Nazarimda, salomlashib ko‘rishishda ham ma’lum me’yorni saqlash kerak. Yodimda, buvilarimiz yengi uzun ko‘ylak kiyib yurishardi. Hatto salomlashayotganda ham qo‘llarini yeng uchidan chiqarmasdi. Buni kim nimaga yo‘yadi, bilmadim. Menimcha, shu birgina yeng vositasi orqali ko‘rishish ham ularning shaxsiy gigienaga qattiq rioya qilganini bildiradi.

O‘quvchi va talaba qizlar orasida o‘pishib ko‘rishish, adashmasam, o‘tgan asrning 80-yillari oxirida boshlangan edi. Bu odat asta singishib, bugun tobora urfga kirib borayapti. Qarang-a, kimgadir taqlid qilish faqat to‘tiqushga emas, odamzodga ham xos ekan-da. Ayollarning bir-birining bag‘riga singib ketgudek bo‘lib, yuz, og‘iz-burun o‘pishib ko‘rishish usuli, balki dunyodagi qaysi bir xalqda bo‘lsa bordir. Lekin ularga ko‘r-ko‘rona ergashish kimga, nimaga kerak?

Men ilk marta ikki yigitcha avval qo‘l ushlashib, so‘ng quchoqlashib kalla to‘qishtirganini ko‘rganimda, ular hazillashyapti, deb o‘ylagandim. Keyin bilsam, bu salomlashishning yangi suzong‘ich usuli ekan. Tashqaridan qaraganda juda xunuk ko‘rinadi: ikki qo‘chqor janjallashayotganga o‘xshaydi. Yoshlarni yosh desak, afsuski, bugun kap-katta erkaklar orasida ham bunday holat kuzatilayapti. Odatda kichiklar kattalarning qilig‘ini qilishga havasmand bo‘lishadi. Hozirda o‘rin almashgan, shekilli, kattalar kichiklardan salomlashish “odob”ini o‘zlashtirib olayapti.

Bu borada qiz-juvonlarimizning xatti-harakatini-da oqlab bo‘lmaydi. ­Aytaylik, ular ertalab kiyim-boshlariga atir sepib, yuzlariga upa-elik, lablariga bo‘yoq surtib, ishga, o‘qishga borishadi. U yerda qiladigan birinchi ishlari nima? Albatta, dugonalari bilan ko‘rishish. Endi shu holatni bir tasavvur qiling! Ayni saraton kunida terlab-pishgan, ustiga-ustak egnilaridan turli hid taralyotgan ikki qiz yoki juvon qayta-qayta o‘pishib ko‘rishayapti. Axir, bunaqa paytda odam ko‘rishish tugul bir-biriga yaqin borishga ham istihola qilmaydimi? Tag‘in yuzlarida iz qoldirgan lab bo‘yog‘ini dastro‘molchalarida o‘chirib, bir-biridan uzr so‘rashlariga nima deysiz?!. Shuncha ortiqcha tashvish qilib o‘tirmasdan, qo‘l berib ko‘rishib, hol-ahvol so‘rashsalar yaxshi emasmi!

Bizning “Bahor” mahallamizda 14 millat vakillaridan iborat besh yarim mingga yaqin aholi istiqomat qiladi. Hududimizda 40 ta ko‘pqavatli uy va hovlili turar joylar bor. Ochig‘i, ko‘chada bolalarning salom berishiga qarab ham ularning ota-onasi qanday odamlar ekanini bilish mumkin. Ba’zilari bor, yoshi ulug‘ otaxonni ko‘rsa, indamay o‘tib ketadi. Yana birlari to‘xtab “Assalomu alaykum!” deydi. Buning har ikkisi oiladagi tarbiyadan dalolat beradi. Mahallamizdagi xotin-qizlar bilan ma’naviy-ma’rifiy mavzularda suhbatlashganimizda, salomlash va ko‘rishish odobiga ham ko‘p to‘xtalamiz. Misol uchun, to‘y-ma’rakada bir uy ayol o‘tirsa, keyin kelgan mehmon ularning har biri bilan ko‘rishib chiqishi shart emas. Ichkariga kirganida “Assalomu alaykum” desa, barchaga salom bergan hisoblanadi.

Muxtasar qilib aytganda, xalqimiz tarixi qanchalar uzoqqa borib taqalsa, milliy an’analarimiz va urf-odatlarimiz ham shunchalik chuqur ildizga ega. Ular ma’naviy ehtiyojlar zamirida paydo bo‘lib, shakllanib, sayqallanib, o‘z mazmunida xalqimizning turmush tarzi, axloq me’yorlarini mujassam etgan. Shunday ekan, millatimiz ma’naviyatining ajralmas qismi bo‘lgan salomlashish odobini o‘pishish, kalla suzishish kabi xunuk ko‘rinishlardan asrashimiz lozim.

Muyassar Rahimjonova,

Toshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tumanidagi “Bahor” mahallasi xotin-qizlar qo‘mitasi raisi

SALOMATLIK UCHUN ZARARLI

Quchoqlashib ko‘rishish uzoq vaqt ko‘rishmagan yaqin qarindoshu birodarlarga xos odat. Biroq so‘nggi paytda ayrim kishilar, bilib-bilmay yoki kimlargadir taqlid qilibmi, quchoqlashgandan so‘ng o‘pishib ko‘rishishni ham odatga aylantirishdiki, masalaga tibbiy jihatdan, salomatlikni saqlashga doir muayyan sanitariya-gigiena talablari va epidemiologik nuqtai-nazardan qaraganda bu holning xunuk tomonlari ro‘y-rost ko‘rinib qolayotir.

Odamlar quchoqlashib yoki o‘pishib ko‘rishganda ko‘rishuvchilarning birortasi yuqumli xastalik bilan og‘rigan bo‘lsa, u biridan ikkinchisiga juda oson yuqishi mumkin. O‘pishib ko‘rishganda yuqumli infektsiyalar o‘zini klinik jihatdan namoyon etib, lablar, lunj va milklarning shilliq qavatini, tilni shikastlashi, stomatologik xastaliklarga olib kelishi mumkin.

Hozirgi vaqtda o‘pishish paytida gerpesviruslarning yuqishi ham o‘z isbotini topgan. Bemor kishining tupugida gerpesviruslar yuqori kontsentratsiyada uchrashi tufayli bu guruhdagi viruslar o‘pishganda bir kishidan ikkinchisiga oson o‘tadi. Shuning uchun ham 4 tip gerpesvirusning yuqishi “o‘pich xastaligi” deb atalmoqda.

Bu juda ko‘plab ilmiy tadqiqotlarda o‘z isbotini topgani uchun ham AQSh kasalliklarni nazorat qilish markazi tomonidan homilador ayollar uchun o‘pishishni ta’qiqlash bo‘yicha tavsiyalar qo‘llanmoqda. Negaki, ana shu taxlitda tsitomegalovirus infektsiyasi yuqadigan bo‘lsa, homiladorlik jarayoni og‘ir kechar ekan.

1 va 2 tipdagi oddiy gerpes infektsiyalari ham o‘pishish paytida yuqishi mumkinligi tadqiqotlar jarayonida aniqlangan. Hatto 2009 yili e’lon qilingan “O‘lim bo‘sasi” sarlavhali ilmiy maqolada 23 yoshli yigitning sayohat payti bemor ayol bilan o‘pishishi natijasida oddiy gerpes virusini yuqtirib fulminant gepatitiga yo‘liqqani va hayotdan ko‘z yumgani aytiladi. Tadqiqotlarda V gepatitining bo‘salar orqali yuqish hollari ham qayd etilgan. Hatto 1997 yili stomatologik periodontit bilan xastalangan bir ayol bo‘sa orqali OITS xastaligini orttirgan.

O‘pib ko‘rishish va bir-birini qattiq bag‘riga bosish kabi vaziyatlarda yangi va eski tanosil kasalliklari viruslari bir odamdan ikkinchisiga yuqishi ko‘p kuzatilgan. Shuning uchun ham har bir odamning uyda o‘z shippagi, sochig‘i, sovun ko‘pirtirgichi alohida bo‘lishi kerak. O‘sh bolalar, katta yoshdagi immuniteti zaif kishilar, agar bunga rioya etishmasa, yuqumli xastaliklarni tez orttirib olishi hech gap emas. Shuning uchun ham odamlar jamoat joylarida, xoh to‘yu-tomosha, xoh ta’ziya marosimlari bo‘lsin, bir-biri bilan ko‘rishayotganda umumiy gigienik talablarni suiiste’mol qilmasliklari zarur. Bu endilikda bir-birlari bilan uch martadan o‘pib ko‘rishish odatini o‘zlashtirib olgan yosh qizlarga ham taalluqli, deb o‘ylaymiz

Ko‘plab tibbiy qo‘llanmalar hamda tanosil xastaliklariga oid darsliklarda o‘pishish orqali zaxm va so‘zak xastaliklarini yuqtirish mumkinligi aytib o‘tilgan. Shuningdek, tish kariesini keltirib chiqaruvchi streptokokklar, bolalarda uchrovchi bo‘g‘ma (difteriya) xastaligi viruslari ham mana shunday ko‘zga juda oddiy va arzimas bo‘lib tuyulgan vaziyatlar orqali yuqishi mumkin.

O‘zning issiq kunlarida jiqqa terga tushgan holda quchoqlashib ko‘rishish har ikki tomon uchun ham ancha noqulayligi shundoq ayon ko‘rinib turibdi. Bunday usulda ko‘rishish hammaning ham sog‘lig‘iga to‘g‘ri kelavermaydi. Achchiq ter hididan kimningdir ko‘ngli ozishi, o‘zini behuzur his etishi, qon bosimi ko‘tarilishi, eng yomoni kayfiyati ko‘tarilishi o‘rniga tushishi mumkinligini hisobga olmasdan bo‘lmaydi. Inson o‘zini behuda qiynab qo‘ymasligi kerak.

Demak, sog‘lom turmush tarzi mezonlariga rioya etish, namunali tibbiy madaniyatni egallash orqali yuksak ma’naviy-axloqiy muhit yaratish va shunday muhitni barqaror etishga hissa qo‘shish hammamizning insoniy burchimiz.

Doniyor Mirazimov,

O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining boshqarma boshlig‘i

QO‘SHQO‘LLAB SO‘RASHISHDA HIKMAT KO‘P

To‘g‘risini aytsam, kundalik hayotda tevarak-atrofdagi kishilarning o‘zaro munosabatlarini, shu jumladan, salomlashish odatlarini kuzatar ekanman, bir qo‘lni ko‘krakka qo‘ygancha hurmat bajo keltirgan holda so‘rashish yoki o‘zidan yoshi ulug‘ kishilarning qo‘lini siqqancha qo‘shqo‘llashib ko‘rishish o‘rniga quchoqlashib, boshni urishtirib, hatto o‘pishib salomlashish odatlari tobora keng yoyilib borayotgani e’tiborni tortadi. Achinarlisi, ko‘pchiligimiz ana shu kabi salomlashishni odatiy tusga kiritdik yoki atrofimizda shunday so‘rashish urfga kirib borayotganiga befarq, bee’tibor bo‘lmoqdamiz. To‘g‘ri, anchadan buyon ko‘rishmagan do‘stimizni uchratsak yoki olis safardan qaytgan jigarimiz bilan sog‘inib so‘rashayotganda uni bag‘rimizga bosib o‘z mehrimizni ifoda etamiz. Ammo erkak kishilarning bosh urishtirib, qo‘l bilan turli xatti-harakatlarni, ishoralarni bildirib, shuningdek, o‘pishib ko‘rishishlari asriy qadriyatlarimizga to‘g‘ri kelmaydigan odatlardan.

Shuning uchun ham bobolarimiz, momolarimiz nabiralari tili chiqa boshlashi bilanoq bolaning ikkala qo‘lchalarini ko‘ksiga qo‘yib “Assalomu alaykum” deb salom berishga o‘rgatadilar. Chunki salom berish – insoniy munosabatlarning beshigi, odamlar o‘rtasida bo‘lajak ezgu aloqalarning sarchashmasidir.

Salomlashishning xosiyati haqida o‘ylaganimda, beixtiyor bolaligimning osuda damlari kechgan yoz oqshomlari hovlidagi so‘ri ustida rahmatli Yaxshigul momomning ertaklarini tinglab dunyoning sehrli mo‘‘jizalari bilan sirlashgan damlarim yodimga tushaveradi. Bir kuni momom “Yo‘ldami, daladami, o‘zingdan katta odamni ko‘rsang, qo‘ling ko‘ksingda bo‘lsin, bolam, salom bersang savob olasan!”, deb Kenja botir haqidagi g‘aroyib ertakni so‘zlab bergandilar. Kenja botir kimsasiz o‘rmonda kezib yurganida nogahon yalmog‘iz kampirga ro‘para kelib qoladi va: “Assalomu alaykum!” – deb salom beradi. Yalmog‘iz: “Haq saloming bo‘ldi, yo‘qsa, seni ikki yamlab, bir yutardim!”, deydi va odob bilan salomlashganligi tufayli u Kenja botirning yaqin ko‘makchisiga aylanadi. Oradan ko‘p yillar o‘tib, sochimga oq oralaganiga qaramay, momojonimning “Ko‘rdingmi, bolam, “haqning salomi” hatto qahri qattiq yalmog‘izning ham ko‘nglini yumshatgan ekan”, degan so‘zlari qulog‘im ostida hamon yangrayotganday bo‘laveradi.

Men folklorshunos bo‘lganligim uchun mamlakatimizning turli viloyatlarida tez-tez ilmiy safarlarda bo‘laman. Qay bir hududga bormay, obod bo‘layotgan shaharu qishloqlar hamda yaratuvchilik va bunyodkorlik yo‘lida fidokorona mehnat qilayotgan yurtdoshlarimizning qiyofasida qadriyatlarimizga bo‘lgan ulkan muhabbatni ko‘raman. Shu yilning aprel oyida Farg‘ona vodiysi bo‘ylab folklor ekspeditsiyasida bo‘lganimda, to‘raqo‘rg‘onlik bir otaxondan qadimiy rivoyatlarni yozib olayotgan edim, bir payt u kishining bir birodarlari kelib qolishdi. Men o‘rnimdan turib otaxonlar bilan qo‘shqo‘llab ko‘rishdim. Shunda otaxonlardan biri qo‘shqo‘llab ko‘rishish odatining kelib chiqishi haqida quyidagi rivoyatni so‘zlab berdi: “Aytishlaricha, hazrati Xizr har bir odamga umr bo‘yi yetti marta duch kelar emish. U har gal turli xil qiyofada, ko‘pincha keksa chol, navqiron yigit, bola bo‘lib ko‘rinarkan. Garchi har bir kishi o‘z hayoti davomida yetti marta Xizrga ro‘para bo‘lsa-da, odatda odamlar Xizrga duch kelib qolganini bilishmas ekan. Xalq inonchlariga ko‘ra, Xizrning o‘ng qo‘lining bosh barmog‘ida suyagi bo‘lmas emish. Shuning uchun nogahon nuroniy cholga ro‘para bo‘lgan kishi u bilan albatta qo‘llashib ko‘rishishi kerak ekan. Agar u kishining bosh barmog‘i besuyak bo‘lsa, qo‘lini qo‘yib yubormay, ushlab turaverish kerak emish. Shunda Xizr buva: “Tila tilagingni!” der ekan. Shu paytda so‘ragan uchta tilagingiz ro‘yobga chiqadi, deydilar. Ana shundan qo‘shqo‘llashib so‘rashish odati kelib ­chiqqan ekan.

Chindan-da, qo‘limizni ko‘ksimizga qo‘yib hurmatni ifoda etish hamda qo‘shqo‘llab ­salomlashishga nima yetsin!