Mahmud Zamaxshariyning so‘z turkumlariga oid qarashlari Bajardi: Avazova Farangiz

Tilshunoslikka oid asarlari
Mavzusi
“Al-Mufassal” (1121-yil)	Arab tili grammatikasi: sintaksis va morfologiyasi haqida.
“Muqaddimat ul-adab”	Arab tili morfologiyasi haqida.
“Kitob al-jibol va-l-amkina va-l-miyoh”	Onomastika: tog‘lar, joylar va suv nomlari keltirilgan.
“Asos al-balog‘at”	Notiqlik, asosan, lug‘atshunoslik haqida.
“Navobig‘ ul-kalim”	Nozik iboralar, lug‘at o‘rganish haqida.

“Tematik lug‘at” asari ko‘p tilli, murakkab tuzilishli, qomusiy asar bo‘lib, bu kabi asar filologiya fani tarixida kam uchraydi. Asarning birinchi - ismlar qismi zamonaviy ensiklopedik lug‘at vazifasini o‘tasa, ikkinchi - fe’llar qismi arab til grammatikasi qoidalari asosida yuksak ilmiy saviyada tuzilgan. Asarning yordamchi so‘zlar, ismlarning turlanishi, fe’llaming tuslanishi kabi uchinchi, to‘rtinchi, beshinchi qismlari ham sof arab tili grammatikasi qoidalariga bag‘ishlangan. Har bir grammatik qoida ko‘plab misollar bilan asoslangan. “Muqaddimat ul-adab” ni otsizga bag‘ishlab yozgan. Asar besh katta qismdan iborat bo‘lib: otlar. Fe’llar. Bog‘lovchilar. Ot o‘zgarishlari. Fe’l o‘zgarishlari kabi masalalarda bahs yuritadi. Alloma mazkur asarida arab tilining o‘sha davrda iste’molda bo‘lgan barcha so‘zlari, iboralarini qamrashga intilgan, ularning etimologiyasiga e’tibor qaratgan.

Asarda ismlar tematik tamoyil asosida guruhlarga bo‘linadi: vaqt nomlari, osmon jismlari nomlari, tabiat hodisalari nomlari, metall va minerallar nomlari, aloqa yo‘llari nomlari, suv bilan bog‘liq nomlar, o‘simlik nomlari va boshqalar. Asarda fe’llar arab grammatikasi an’anasiga muvofiq o‘zak tarkibiga ko‘ra sinflarga ajratilgan. Mahmud Zamaxshariy o‘z davrida so‘zlarning asl ma’nosini berib qolmasdan, ularning ko‘chma ma’nolarini ham mufassal keltiradi. Ularga qo‘shilishi mumlin bo‘lgan turlovchi va tuslovchi qo‘shimchalari haqida ham ma’lumotlar beradi. Lug‘at tuzilishi asarda quyidagicha keltirilgan: