Mahmud Zamaxshariyning so‘z turkumlariga oid qarashlari Bajardi: Avazova Farangiz

Allomaning “asos ul-balog‘a”, ya’ni “balog‘at asoslari” asari, asosan lug‘atshunoslikka bag‘ishlanadi. Ushbu asarda arab tilining mukammalligi, fasoxati borasida so‘z boradi. Fikrni chiroyli tarzda ifodalash, so‘z boyligidan to‘g‘ri foydalanish uchun kishida fasoxat, balog‘at ilmlari bo‘lishi kerak. Buning uchun so‘zni o‘z o‘rnida ishlata bilish va qoidalarga muvofiq yozish ham kerak bo‘lgan. Bu asarda badiiylikning asosiy qismi frazeologik so‘z birikmalari va ularni amalda tatbiq etish yo‘llari chuqur tahlil qilingan. “ Atvoq uz-zahab fil-mavoiz val-xutab”, ya’ni “o‘git va nasihatlarning oltin shodalari” asari nasihatomuz maqolalar to‘plamidan iborat. Asar birinchi marta 1885-yil olmoniya olimi fon xomir tomonidan nemischaga tarjima qilinib, arabcha matni bilan birga keltiradi. Zamaxshariy hazratlarining “robi ul-abror va nusus ul-axyor”,ya’ni “ yaxshilar bahori va fozillar axbori” asarida adabiyot, tarix va boshqa fanlarga oid hikoyalar, latifalar, suhbatlarning eng saralari jamlangan, 97 bobdan iborat bu asarning nodir bir qo‘lyozma nusxasi toshkentda, o‘zr FA sharqshunoslik institutida saqlanadi. Bundan tashqari, leydin, berlin kutubxonalarida ham qo‘lyozmalari mavjud.

Mahmud Zamaxshariyning tilshunoslikka oid asarlari

• To‘rtinchi maktab asoschisi Abul Qosim ibn Ahmad ibn Umar az- Zamaxshariy bo‘lgan. U yirik tilshunos olim bo‘lib, 60 dan ortiq asar yozgan (1998 yil Bayrutda olimning “Asas al Balag‘a” asari chop etildi. Ushbu asaming muqaddima qismida tadqiqotchi Muhammad Bosul Uyun as-Sud alloma asarlarining ro‘yxatini keltirgan. Ulaming soni 65 ta. Uni “Ailohning qo‘shnisi” deb atashgan. Uning “Hadis ilmida ishlatiladigan kamyob so‘zlar” lug‘ati Zamaxshariyning lug‘atchilik sohasidagi birinchi kitobi bo‘lib, olim ushbu asari bilan lug‘atchilikning to‘rtinchi maktabiga asos soldi. 1945-1948 yillarda bu asaring uch jildli kitobi Qohirada nashr qilindi. Birinchi nashri Haydarobodda, ya’ni Pokistonda chop etildi. Bu kitobda birinchi va ikkinchi undoshlar alifbo bo‘yicha tuzilgan. Uchinchi undosh esa e ’tiborga olinmagan. Uning ikkinchi kitobi “ Chiroyli gapirish yoki so‘zamollik asoslari” deb ataladi. Bu lug‘atda birinchi, ikkinchi, uchinchi undoshlar alifbo tartibida olingan.