«Mahalliy xomashyolar va ikkilamchi resurslar asosida innovatsion texnologiyalar»

64 
БЕНЗАЗОЛИН-2-ОНЛАРНИ НИТРОЛАШ РЕАКЦИЯЛАРИ 
Ядгорова М.М., Яхшимуратов М.Р., Курязов Р.Ш., Тахиров Ю.Р., Душамов Д.А. 
Урганч давлат университети 
Янги органик бирикмалар синтез қилишнинг анъанавий усулларига 
углерод-углерод, 
углерод-азот, 
углерод-галоген 
боғларининг 
ҳосил 
қилинишини келтириб ўтиш мумкин. Ароматик ва гетероҳалқали 
бирикмаларни электрофил алмашиниш реакцияси механизмида галогенлаш, 
нитролаш, алкиллаш реакцияларини амалга ошириш, ушбу боғларнинг ҳосил 
қилинишини ўрганиш назарий ва амалий жиҳатдан муҳим аҳамият касб этади.
Ҳозирги кунда органик моддаларнинг кўпчилиги, айниқса, гетероҳалқали 
бирикмалар биологик фаол моддалар сифатида қишлоқ хўжалиги ва тиббиётда, 
шунингдек бошқа турли соҳаларда қўлланиб келинмоқда. Бу борада 
бензазолин-2-онлар ўзига хос муҳим аҳамият касб этади.
Бензоксазолин-2-он ва унинг метокси ҳосилаларининг табиий биологик 
фаоллиги туфайли айрим ўсимликларнинг замбуруғли касалликларига 
чидамлилиги ортади [1-3]. Бензоксазолин-2-он арпа таркибидан [1], 6-метокси- 
ва 6,7-диметоксибензоксазолин-2-онлар Coix Lacryma Jobi [2] ва Scoporia dulcus 
[3] ўсимликлари илдизларидан ажратиб олинган. 
Қишлоқ хўжалик экинлари касалликларига қарши фунгицидлар сифатида 
бензотиазолин-2-он ва бензоксазолин-2-онларни ҳосилалари қўлланилиши 
мумкинлиги ҳақида маълумотлар бор [4,5]. Масалан, 6-галоген- ва 
полигалогенбензотиазолин-2-он ва -бензоксазолин-2-онлар фаол фунгицидлар 
ҳисобланиб, қоғоз, жун ва бошқа матоларни микроорганизмлар таъсирида 
бузилишига қарши қўлланилиши мумкин [4]. Бензоксазолин-2-он ва 
бензотиазолин-2-онларнинг 3-тиоцианметилли ҳосилалари ҳам фунгицидлик 
хоссаларига эга [5]. 
Бензазолин-2-онлар ҳосилалари фунгицидлик хоссалари билан бир 
қаторда гербицидлик, инсектицидлик ва антигелментлик хоссаларига ҳам эга 
[6]. 
Бензоксазолин-2-оннинг қатор ҳосилалари инсектицид сифатида таклиф 
этилган [7,8]. Улар орасидан О,О-диэтилтиофосфорилметил-6-хлорбензокса-
золин-2-он ("Фозолон" препарати) [8] қишлоқ хўжалигида ДДТнинг ўрнига 
қўлланилмоқда. 
Бензазолин-2-онлар қаторига кирувчи моддалар кўп ёқламали реакцион 
қобилият намоён қилгани учун кимёвий жиҳатдан ҳам муҳим аҳамият касб 
этади. 
Бензазолин-2-онларни электрофил агент ҳисобланган нитрат кислота 
билан нитролаш реакциялари 40-50 
0
С ҳароратда қиздириш билан олиб борилди 
ва натижада тегишли 6-нитробензазолин-2-онлар синтези амалга оширилди
(1-жадвал).