«Mahalliy xomashyolar va ikkilamchi resurslar asosida innovatsion texnologiyalar»

66 
ПОЛИКОМПЛЕКСОНЛАР БИЛАН ОРАЛИҚ МЕТАЛЛ 
ИОНЛАРИНИНГ КОМПЛЕКС ҲОСИЛ ҚИЛИШ ХУСУСИЯТЛАРИ 
Ҳ.М.Исмоилова
1
, Ш.Б.Ҳасанов
2
, Ф.Д. Диметова
3

Урганч давлат университети
1,2
, Ўзбекистон Миллий университети
3 
Маҳаллий хомашёлар асосида истиқболли селектив ва каталитик хоссали 
полимер-металл комплекслар олишнинг инновацион ва иқтисодий жиҳатидан 
самарадор йўлларидан бири бу кўп тоннали синтетик полимерлар сиртида 
металл заррачалари тутган полимер-металл комплекслар олиш жараёнини 
тадқиқ қилиш муҳим вазифалардан ҳисобланади. 
Бугунги кунда поливинилхлоридни турли хил кимёвий реагентлар билан 
модификациялаб бир вақтнинг ўзида ҳам ион алмашинувчи ҳам комплекс ҳосил 
қилувчи хоссали поликомплексон материаллар олишга катта эътибор қаратиб 
келинмоқда. Поликомплексонлар юқори механик, термик барқарорликка ва 
технологик шароитларда ишлатиш қулайдир. Шунинг учун саноатнинг деярли 
барча тармоқларида мунчоқсимон поликомплексонлар ишлатилади. Улар 
иссиқлик ва атом электростанцияларида сувнинг қаттиқлигини юмшатишда, 
кимё заводларининг сувни тозалаш цехларида сувни тузсизлантиришда, 
гидрометаллургияда технологик эритмалар таркибидаги камёб, қимматбаҳо, 
рангли ва оғир металл ионларини ажратиб олишда ва экологик ҳолатни 
яхшилаш учун оқова сувларини заҳарли ионлардан тозалашда кенг миқёсда 
ишлатилади. Бунинг натижасида эса юқори иқтисодий самарадорликка эришиш 
мумкин [1.].
Тадқиқот ишида оралиқ металл Co(II), Zn(II), Ni(II), Cr(III) ва Cu(II) 
ионлари РРЕ-1 ва РРЕ-1-Р поликомплексонлари билан фақат ион боғлар орқали 
эмас, балки координацион боғлар орқали ҳам боғланганлигини асослашга 
қаратилган. Шунингдек, ҳосил бўлган полимер-металл координацион 
бирикмаларнинг барқарорлиги, тузилиши, таркиби ва хоссалари замонавий 
физик-кимёвий тадқиқот усуллари ёрдамида ўрганилган. 
Поликомплексонлар оралиқ металл ионларининг комплекс ҳосил қилиш 
хусусиятлари 3d-металларнинг полимерлар билан сорбцияланиш жараёнида 
координацион боғланиш ҳосил бўлиш имкониятлари кўриб чиқилди. Синтез 
қилинган бирикмалар молекулаларининг квант-кимёвий ҳисоби асосида 
энергетик параметрлари ҳисоблаб чиқилган. Барча комплекс бирикмаларнинг 
координацион тугунининг геометрияси октаэдрик конфигурацияга эга эканлиги 
аниқланди [2.]. 
Квант-кимёвий ҳисоблашлар HyperChem 8.07 дастурий пакетнинг РМ3 
яқинлашувида амалга оширилди. Ўхшашлик градиенти 0.05 чегарада 
аниқланди.
ИҚ-спектроскопия, ДҚЭС натижаларидан келиб чиқиб 
молекулаларнинг дастлабки Z-матрицалари тузилди, бунда координация Me-N 
боғлар орқали ҳосил бўлиши инобатга олинди ва 6 координацияланишига 
таянган ҳолда хромли комплекслар учун металл:полимер=1:3, мис, никель, 
кобальт металлари учун 1:4, рух учун 1:2 нисбатда бўлади, деб тахмин қилинди 
ва энергетик ҳамда геометрик параметрлар ҳисобланди [3.].

---

67 
Квант – кимёвий усул билан ҳисоблаш ёрдамида мис, кобальт, никель, 
хром металларининг анионит ва полиамфолит билан ҳосил қилган 
комплексларининг фазовий тузилиши ҳисобланди. Синтез қилиб олинган 
полимер-металл комплекслар саноатнинг турли соҳаларида, жумладан, органик 
синтезда юқори эффектив катализатор сифатида, оқова сувларини зарарли 
моддалардан тозалашда, сенсорлар ва бошқа мақсадларда кенг миқёсда 
қўлланилиб келинмоқда [4.].