«Махаллий бюджет даромадларини шакллантиришда ва худудий иктисодиётни ривожлантиришда соликларининг ахамияти»
O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarining
Download 0,63 Mb.
|
kurs ishi 2
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3.5. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2011 yil. -T.: 2012. - №6.
|
2009-2012 yillardagi dinamikasi12
Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari yil sayin o’sib borganligiga amin bo’lamiz. Zero, 2009 yilda budjet daromadlari jami 10421382,5 mln. so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilga kelib 20614100.0 mln. so’mga etgan. Budjet daromadlarini shakllantirishda egri soliqlarning o’rni muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu turdagi soliqlar 2009 yilda 5162093,6 mln. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2012 yilda 11187800,0 mln. so’mni tashkil etishi kutilmoqda. Budjet daromadlarida resurs soliqlari alohida ahamiyatga ega. Respublikamizda amalga oshirilayotgan izchil soliq-budjet siyosatining qisqa va uzoq muddatli maqsad va dastaklari davlat budjeti daromadlar qismida muayyan ulushni egallovchi budjetning boshqa daromadlari dinamikasiga o’zining ta’sirini o’tkazgan. Masalan, 2009 yilda davlat budjetida boshqa daromadlar 589120,3 mln. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2012 yilga kelib, ularning miqdori ko’paygan hamda 1233500,0 mln. so’mga teng bo’lgan. Endi Respublika budjeti daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs to’lovlaridan tushumlar tahlilini ko’rib o’tsak: 8–jadval O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs to’lovlaridan tushumlar13
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari esa yillar bo’yicha kamayish tendentsiyasiga ega, ya’ni 2009 yilda jami daromadlarga nisbatan 16,0 foizni, 2010 yilda 15,1 foizni, 2011 yilda 14,3 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yil ko’rsatkichlarida 13,3 foiz bo’lgan. Endi Toshkent shahri Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs to’lovlaridan tushumlar tahlilini ko’rib o’tsak: 9 –jadval Toshkent shahar Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs to’lovlaridan tushumlar14
9-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Olmazor tumani mahalliy budjeti daromadlari 2009 yilda 102753110,6 so’mni, 2010 yilda 137317 334,2 so’mni, 2011 yilda 178082040,2 so’mni, 2012 yilda 266707122,7 so’mni tashkil etgan. Mol-mulk solig’idan tushum esa 2009 yilda 7051609,7 so’mni, 2010 yilda 10681149,3 so’mni, 2011 yilda 19350915,3 so’mni, 2012 yilda esa 31899982,8 so’mni tashkil etgan. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan solig’i bo’yicha tushumga e’tibor qaratadigan bo’lsak, 2010 yilda ushbu soliqdan tushum 9481682,7so’mni, 2011 yilda 17197878,6 so’mni tashkil etgani holda, 2012 yilga kelib 28580286,6 so’mga etgan. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan solig’i bo’yicha tushum 2010 yilda 1199466,6 so’mni, 2011 yilda 2153036,7 so’mni, 2012 yilda esa 3319696,2 so’mni tashkil etgan. E’tibor qaratadigan bo’lsak yildan yilga mahalliy budjet daromadlari tarkibida mol-mulk solig’idan tushum ortib borgan. Bunga sabab yil sayin tumanda soliq to’lovchilarning soni va soliq ob’ektini ortib borayotganligidir. Bundan tashqari tuman mahalliy budjeti jami daromadlari ham yildan yilga o’sib bormoqda. Daromadlarning o’sib borishiga soliqli to’lovlar bilan bir qatorda, mahalliy yig’imlar va davlat bojlari ham salmoqli ahamiyat kasb etgan. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, mol-mulk solig’i tarixiy shakllangan soliqdir, mulkiy munosabatlar soliqqa tortishning ob’ekta ekanligi, mol-mulk solig’i mexanizmining alohida ahamiyatga egaligi, mol-mulk solig’ining fiskal ahamiyatining mavjudligi, mol-mulk solig’ining mavjud mol-mulklardan maqsadli, unumli va samarali foydalanishga undashi, mol-mulk solig’ini hisoblash tegishli me’yoriy-huquqiy xujjatlarga asoslangan holda amalga oshirilar ekan. III BOB. MAHALLIY BUDJET DAROMADLARI BAZASINI MUSTAHKAMLASH VA HUDUDIY IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHDA SOLIQLARNI TAKOMILLASHTIRISH 3.1. Mahalliy budjet daromadlari bazasini mustahkamlashda rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarining tajribalari. Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida, jumladan Germaniyada soliqlar davlatning asosiy iqtisodiyotga ta’sir etuvchi muhim vosita bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun mamlakat iqtisodiyotida ko’p tarmoqli va turli tuman soliqlar tizimi amal qiladi. Umumiy holda 50 dan ortiq soliqlar mavjud. Germaniyada turli darajadagi budjetlarni to’ldiruvchi daromad manbasi sifatida soliqlar federal, zemel, hamkorlikdagi (federal va zemel), munitsipal va cherkov soliqlarga bo’linadi. Federal soliqlardan boshqa budjetlarga ajratmalar qilinmaydi. Zemellarni budjetlarini shakllantirishda zemel soliqlari, federatsiya bilan hamkorlikdagi soliqlardan ulushlar, hamda faoliyat (promisl) soliqlaridan ulushlar hisoblanadi. Buyuk Britaniya, Ispaniyada har bir ma’muriy - hududiy birliklardagi jon boshiga to’g’ri keladigan daromadlardan kelib chiqqan holda, markaziy hokimiyatlar budjetdagi soliq tushumlari sohasi bo’yicha hududiy organlar budjetlarini korrektirovka qilishda ham ishtirok etadi. Jon boshiga o’rtacha daromadi yuqori bo’lgan hududiy organlar budjetlaridagi soliq tushumlarining bir qismi markaziy hokimiyat organlari tomonidan olinib daromad darajasi past bo’lgan hududlarga yo’naltirilishi mumkin. Hududiy budjet daromadlari mahalliy soliqlar va yig’imlar, soliqdan tashqari to’lovlar, yuqori budjetdan ajratmalar hisobidan shakllanadi. Ushbu daromadlar manbalari o’rtasidagi mutanosiblik hududiy boshqaruv organlariga yuklatilayotgan vazifalar, ular tomonidan mahalliy soliqlarni yig’ish imkoniyati, shuningdek markaziy hokimiyat organlari tomonidan hududlarga moliyaviy yordam ko’rsatish imkoniyatiga bog’liq bo’ladi. Xalqaro tajriba shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda hududiy budjetlar ulushi davlatning umumiy resurslari hajmida yuqori ulushni tashkil etadi. Masalan, Portugaliyada bu ko’rsatgich YaIM ga nisbatan 3 %, Norvegiyada - 15 %, Shvetsiyada esa 31 % ni tashkil etadi. Soliqlar – hududiy budjetlar daromadining asosiy manbai. Budjetlarga tushadigan barcha soliqlarni ikki guruhga bo’lish mumkin: mahalliy soliqlar va yuqori budjetdan keladigan ajratmalar. Har bir mamlakatning soliq qonunchiligiga asosan mahalliy soliqlar hududiy budjetlarning muayyan turlariga biriktirilgan. Ushbu soliq stavkalari odatda mahalliy boshqaruv organlari tomonidan belgilanadi. Turli davlatlarda bunday soliqlarning soni 20 tadan 100 tagacha, ularning ulushi esa hududiy budjetlar daromadlaridagi ulushi esa 30 % dan 70 % gacha bo’lgan ulushni tashkil etadi. Mahalliy soliqlar xam to’g’ri va egri soliqlardan iborat bo’ladi. To’g’ri soliqlarga soliq to’lovchining daromadidan yoki mulkidan olinadigan soliqlar kiradi. Egri soliqlar esa tovar va xizmatlarni sotish (sotib olish) vaqtida olinadigan soliqlardan iborat. G’arbiy Evropada mahalliy soliqlar tizimida to’g’ri soliqlar katta ulushini tashkil etadi: jami soliq tushumlarning70-75 % daromad, foyda va mulk hisobidan olinadigan soliqlar ulushiga to’g’ri keladi. Iste’moldan olinadigan soliqlar 3-4 % ni tashkil etadi, boshqa soliqlar 20 % ni tashkil etadi. Yaponiyada to’g’ri soliqlar ulushi 85 % ni, egri soliqlar esa 15 % ni tashkil etadi. To’g’ri soliqlar ichida foyda va daromad hamda turli mulk soliqlari tarkibi ancha farq qiladi: Skandinaviya mamlakatlarida barcha soliq tushumlarining 80-90 % daromad va foyda solig’i xissasiga to’g’ri keladi; Belgiya, Germaniya, Avstriyada bu ko’rsatgich 50 % dan oshmaydi. Boshqa mamlakatlarda esa hududiy organlar budjetlaridagi soliq tushumlarning asosiy qismi turli shakldagi mulklardan olinadigan soliqlar hisobidan shakllanadi. Jumladan, Irlandiyada yagona mahalliy soliq hisoblanadi; Niderlandiyada jami soliq daromadlarining 2/3 qismini shu soliqlar tashkil etadi; Yaponiyada 48 % soliq daromadlarini turar binolari uchun soliqlar va 21 % ni ko’chmas mulk uchun soliqlar tashkil etadi. Shuningdek, mahalliy soliqlarga yuqori budjetlarga biriktirilgan soliq turlariga hududiy boshqaruv organlari tomonidan qo’llaniladigan ustamalar ham kiradi. Ustamalar miqdorini hududiy boshqaruv organlari belgilaydi. Ko’pincha bunday ustamalar daromad solig’iga, yer solig’iga, qo’shilgan qiymat solig’iga nisbatan qo’llaniladi. Daromad, foyda va mulk solig’i bilan bir qatorda budjet to’ldiruvchi boshqa soliq va to’lovlarni ham joriy etadilar. Bunday soliqlar stavkalari yuqori bo’lmasada munitsipialitetlar uchun bu daromad manbalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ko’pincha ko’chmas mulk bilan bog’liq bitimlarni rasmiylashtirish uchun soliq; peshtaxta va ko’chadagi reklama uchun; itlar uchun; madaniy tadbirlar uchun (festivallar, sport musobaqalari va boshqalar); o’yin avtomatlari uchun; hisoblash texnikasini qayta sotishdan soliq kabi qo’shimcha mahalliy soliq turlari ham qo’llaniladi. Frantsiyada ko’pchilik shaharlarida kommunal jamoat transportiga soliq belgilangan. Odatda u aholi soni 30 mingdan yuqori bo’lgan shaharlarda qo’llaniladi. Bu soliqni yollanib ishlovchilar soni to’qqiztadan yuqori bo’lgan barcha korxonalar to’laydi. Mahalliy hokimiyat organlari aholi bilan kelishilgan holda boshqa vaqtinchalik va doimiy soliqlar - yo’llar quvvati uchun, yo’llar qurish uchun, ko’chalarni supurish uchun va boshqa soliqlar ham joriy etishlari mumkin. Amerika Qo’shma Shtatlari iqtisodiy siyosati erkin bozor munosabatlariga asoslanadi. Oddiy Amerikaliklar va Amerika kompaniyalarining nima sotib olish, nimaga pul solish, uni tejash yoki sarflashni o’zlari hal qilishi ularning iqtisodiy tizimi uchun juda katta ahamiyatga ega. Mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarida ularning siyosati chet el bozorlarini o’zlashtirishni rag’batlantirishdan iborat. Bu eng yirik eksportchi bo’lgan Qo’shma Shtatlar uchun ham, butun dunyo uchun ham juda katta foyda keltiradi. Sarmoya erkin ravishda bir joydan ikkinchi joyga o’tib turishi natijasida ish o’rinlari va boylik yaratiladi. AQSh iqtisodiyoti 90-yillarning boshlarida jiddiy pasayish davrini boshidan kechirgan edi. 1993 yilning ikkinchi yarmidan boshlab kutilmaganda tez sur’atlar bilan iqtisodiy o’sish boshlandi. Bunga 1992 yil fevral oyida Prezident B. Klintonning Kongressga kiritgan iqtisodiy dasturini amalga oshirish yordam berdi. Dasturda rivojlanishning uchta asosiy yo’nalishi belgilangan edi; ish bilan bandlikning zudlik bilan o’sishini ta’minlashi kerak bo’lgan qisqa muddatli iqtisodiy rag’batlantirish choralarini ishga solish; infratuzilmaga, energetikaga, yangi texnologiyalarga, atrof-muhit muhofazasiga, sog’liqni saqlashga, ta’limga, ishchi kuchini tayyorlashga hamda mamlakat iqtisodiyoti uchun hayotiy muhim bo’lgan boshqa sohalarga uzoq muddatli aniq maqsadga qaratilgan investitsiyalar bo’yicha bir turkum takliflarni amalga oshirish; soliqlarni ko’paytirish va hukumat xarajatlarini, shu jumladan, harbiy ehtiyojlar, ijtimoiy dasturlar va davlat apparatini saqlab turish xarajatlarini kamaytirish hisobiga budjet taqchilligini qisqartirish. AQSh – federal davlatdir. Shu sababli, mamlakatda soliq tizimi uch bosqichli bo’lib, federal soliqlar, shtatlarning soliqlari va mahalliy soliqlarni o’z ichiga oladi. Federal xarajatlar umumdavlat xarajatlarining taxminan 60 foizini tashkil etadi. 40 foizi esa shtatlar va mahalliy hokimiyat idoralarining budjetlariga to’g’ri keladi. 1995 yilda budjetlar orqali YaMMning 25 foizga yaqini qayta taqsimlandi. Federal budjet tarkibida yuridik va jismoniy shaxslarda olinadigan daromad solig’i 54,3 foizni (yuridik shaxslarda 9,3 foiz, jismoniy shaxslardan 45 foiz), aktsizlar 6,3 foizni, sovg’alar va merosdan olinadigan soliq 1 foizni, ish beruvchilar bilan oqimlar tomonidan baravar to’lanadigan ijtimoiy ta’minotga ajratmalar 27,6 foizni, bepul tibbiy yordamga ajratmalar 7 foizni, ish beruvchilar tomonidan to’lanadigan ishsizlik nafaqalariga ajratmalar 2 foizni tashkil qiladi. Federal budjetning xarajatlar qismi 20 ta asosiy budjet toifalariga, shu jumladan, milliy mudofaa, xalqaro ishlar, qishloq xo’jaligi, transport, energetikani rivojlantirish, sog’liqni saqlash, ijtimoiy sug’urta xarajatlariga, davlat qarzi bo’yicha foizlar to’lashga va hokazolarga bo’linadi. Shtatlarning budjetlariga soliq tushumlarining umumiy xajmida jismoniy va yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig’i 39 foizni, mahsulot sotishdan olinadigan soliq 49 foizni, yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan mulk solig’i 2 foizni, foydali qazilmalarni qazib chiqarganlik uchun tabiiy resurslarning mulkdorlari tomonidan to’lanadigan soliq 2 foizni, litsenziyalanadigan faoliyat bilan shug’ullanish huquqni berganlik uchun olinadigan litsenziya yig’imlari 6 foizni tashkil qiladi. Munitsipial ma’murlar jismoniy shaxslarga daromad soliqlari, aktsizlar, kompaniyalardan litsenziya yig’imlari, kasb uchun soliq, foydali qazilmalarni qazib chiqarganlik uchun soliq, jismoniy va yuridik shaxslarning mol-mulkiga soliq solishlari mumkin. Bu soliqlar ba’zi mahalliy budjetlarda 75 foizga yetadi.
Birinchidan, mintaqalardagi soliq tartiblarini muvozanatlashni va budjet ehtiyojlarini ta’minlashni muvofiqlashtirish uchun, mahalliy hokimiyat organlarining soliq siyosatini ishlab chiqishda va amalga oshirishda faol ishtirok etish huquqni qonunan rasmiylashtirish. Ikkinchidan, investitsiyalar, sarmoyalar, bandlik va bandlik bozorlari faoliyatini ta’minlash maqsadida tabaqalashtirilgan soliq rejimlarini o’rnatish bo’yicha mahalliy hokimiyat organlari vakolatlarini aniq belgilab berish. Uchinchidan, yuqori va quyi bo’g’inlarining bir-biriga bo’ysunishini yangilash va tizimlash imkoniyatini beruvchi yuridik kuch va maqomga ega bo’lgan har xil xujjatlar tizimini qonun yo’li bilan o’rnatish. To’rtinchidan, mintaqada tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish maqsadida tabiiy zahiralardan foydalangani uchun olinadigan soliq stavkalarini belgilashda mahalliy hokimiyat organlarining xuquqlarini belgilab berish. Beshinchidan, mintaqaning ijtimoiy va investitsiya manfaatlarini hisobga olgan holda imtiyozli soliq solishning ustuvor yo’nalishlarini belgilash, uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini kafolatlaydigan soliq tadbirlari bo’yicha huquqy-me’yoriy hujjatlarni shakllantirish va tasdiqlash kabi vazifalarni bajarish uchun mahalliy hokimiyat organlari rolini oshirish zarur. Mahalliy hokimiyatlar zimmasiga ularga tegishli hududlardagi ijtimoiy - iqtisodiy masalalarni hal etishdek mas’uliyatli vazifa yuklatilgan bo’lib, amalda bu masalalar umumdavlat ahamiyatiga ega vazifalardan hisoblanadi. Chunki, fuqarolarning kundalik xayotidagi vazifalarini qanchalik darajada ijobiy hal etilishi ularning umumiy ijtimoiy dunyoqarashiga bo’lgan munosabatida aks etadi. Mahalliy budjetlar daromadlarini oshirish, mahalliy hokimiyat organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishning moliyaviy imkoniyatini mustahkamlovchi asosiy manba hisoblanadi. Joriy qilinadigan har qanday soliq mamlakatda amal qilinadigan soliq siyosati asosida amalga oshiriladi. Soliq siyosatini ishlab chiqish moliya-iqtisodiy munosabatlardan kelib chiqadi. Davlat soliq siyosati Respublika iqtisodiyotini barqarorlashtirish va rivojlantirishga, bozor munosabatlarini boshqarishga har tomonlama faol ta’sir ko’rsatadi. Davlat soliq siyosatini ishlab chiqayotganda mavjud soliqlarni yoki yangi kiritilishi mo’ljallangan soliqlarning moxiyati, ahamiyati, kelib chiqish va rivojlanish tarixi chuqur o’rganilishi lozim. Ayniqsa yangi soliqlar chiqarilayotganda ular ilmiy asoslangan bo’lishi, yirik amaliyotchi mutaxassislar va jamoatchilik o’rtasida erkin bahslashuv asosida biror qarorga kelishi zarur. Bu erda hech bir soha mutaxassislari fikri bilangina chegaralanib qolmaslik kerak, chunki soha mutaxassislari o’z manfaatlarini ko’proq ko’zlab, umumdavlat manfaatlarini ular ko’ra olmasliklari yoki bila olmasliklari mumkin. Hozirgi davrning soliq siyosati asosi – Respublika Prezidenti Islom Karimovning Respublika iqtisodiy rivojlanishining besh tamoyili, ustuvor yo’nalishlaridir. Respublika soliq siyosati ana shu tamoyillardan kelib chiqib, soliq sohasidagi chora-tadbirlarni amalga oshirilmoqda. Soliq siyosatining ikki yo’nalishi mavjud: korxona va tashkilotlarga nisbatan soliq siyosati. Eng avvalo, korxona va tashkilotlarni bozor iqtisodiyoti sharoitidagi erkinligini hisobga olish. Ularning moliyaviy mustaqilligiga, erkin baho belgilashlariga to’sqinlik qilmaslik va budjetga soliq to’lovlari belgilanayotganda faqat demokratik asosda, ya’ni Oliy Majlis tasdiqlab bergan soliqlarni undirishni tashkil etish zarurdir. Hozirgi vaqtda soliqlar bir tomondan korxonalarda taqchil, raqobatga bardosh bera oladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarishni ko’paytirishga, ikkinchi tomondan tovar bahosini oshirib sotgan holda mehnatsiz yoki kam mehnat bilan topilgan daromadlarni cheklashga qaratilmog’i zarur. Soliq siyosatida aholining turli xil guruhlariga nisbatan xilma-xil yondashishdir. Nochor, kam ta’minlanganlarga iloji boricha soliqdan ko’proq imtiyozlar berish va kam kuch sarflab ko’p daromad oluvchi yoki boshqa yengil daromad topuvchilarga nisbatan progressiyali soliq stavkalarini qo’llashdan iboratdir. Har bir mahalliy hokimlik o’z hududining iqtisodiy salohiyatidan kelib chiqqan holda bu soliq stavkalarini belgilanishi tadbirkorlarga imkoniyat yaratib beradi. Mamlakatimiz iqtisodiyoti hududlar bo’yicha bir xil rivojlanmaganligi hamda turli darajadagi iqtisodiy imkoniyat va salohiyatga egaligi sharoitida mahalliy soliqlar va yig’imlarni tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun muhim omil hisoblanadi. Mahalliy soliqlar va soliqsiz daromadlardan tushumlar mahalliy budjetlar xarajatlarining juda kam qismini qoplaganligi tufayli mahalliy budjetlar daromadlarining asosiy qismi budjetlararo tartibga solish orqali shakllantiriladi. Bunda tartibga soluvchi soliqlar asosiy o’rinni egallaydi. Tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalar normalari viloyatlar bo’yicha xar yili qayta ko’rib chiqiladi. Ularning yildan yilga o’sib borishi mahalliy budjetlar xarajatlarini o’sha hududda yig’ilgan soliqlar hisobidan qoplash zaruriyati bilan va yuqori budjetdan beriladigan mablag’larning qisqartirilishi bilan asoslanadi. Mahalliy budjetlar daromadlarining asosiy ulushi budjetlararo tartibga solish yo’li bilan shakllantiriladi. Bunda budjet ajratmalarining normativlarini aniqlashda yagona yondashuv yo’qdir. Bu ularni viloyatlar bo’yicha anchagina tabaqalashuviga olib keladi. Soliqlarni taqsimlashdagi ushbu mexanizm viloyatlar bo’yicha kishi boshiga to’g’ri keladigan daromadlarning xam tabaqalashuviga olib keladi. Mahalliy budjetlar taqchilligini qoplashga beriladigan subventsiyalar ham amalda ushbu farqlarni o’zgartira olmaydi. Mahalliy hudud iqtisodiyotining qaror topishi va uning moliyaviy mustaqillikka ega bo’lishi uchun budjetni mustaqil shakllantirish huquqigina emas, balki uni boshqarish huquqi ham zarur. Mustaqil hudud iqtisodiyotini soliq mexanizmi asosida tartibga solish bo’yicha: - Birinchidan, hududiy o’z-o’zini moliyaviy boshqarishda soliqlarni normativ tartibga solish; - Ikkinchidan ko’p ukladli iqtisodiyot asoslarini shakllantirishda soliqlar iqtisodiy kategoriya sifatida qaralishi; - Uchinchidan, mustaqil hududiy iqtisodiyotda iqtisodiy islohotlar tizimi; - To’rtinchidan, mustaqil hudud iqtisodiyotida mahalliy hokimiyat organlari mas’uliyati muhim omil sanaladi. Mustaqil hududlar budjetlarini shakllantirish bo’yicha o’zaro munosabatlarni tartibga solish mexanizmiga asos bo’luvchi printsip – turli darajadagi hududlar manfaatlariga rioya qilishga asoslanishdir. Taqsimlash va tabaqalashtirilish normativlarini hisoblash formulasiga joriy yil shart-sharoitlariga muvofiq qayta hisoblangan amaldagi munosabatlardan ob’ektiv omillar kiritilishi kerak. Ularning miqdoriy ifodasi har bir hududning hususiyatini hisobga olgan holda har xil bo’ladi. Agar viloyat hududida sanoat korxonalari va boshqa korxonalar ko’p bo’lsa, demak, daromadlar ko’proq ta’minlanadi. Aksincha bo’lganida esa kamroq va bunday viloyatlar mablag’ yo’qligi sababli rivojlanishda qiyinchiliklarga duch keladi. Shu sababli, turli daromadli hududlarning budjet ta’minoti mezoni va ko’rsatkichlarini ishlab chiqish zarur. Bunday normativlarni belgilashda shahar, tuman hududida faoliyat ko’rsatuvchi sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish korxonalari hamda boshqa korxonalar va tashkilotlarning ish samaradorligi, ishlab chiqarishning tegishli hajmlarini ta’minlash, yuqori foyda, jahon namunalari darajasida mahsulotlar ishlab chiqarish, korxonalarning raqobatga bardoshliligi, hududda davlat tasarrufidan chiqarish va hususiylashtirishning natijalari, mulkchilikning turli shakllari, negizida xo’jalik yuritishning yangi sub’ektlari, shu jumladan xususiy korxonalar paydo bo’lishi hisobga olinishi zarur. Reja qilinadigan daromadlar miqdorini aholining umumiy soniga bo’lish yo’li bilan har bir viloyat bo’yicha bir kishiga to’g’ri keladigan budjet ta’minotini aniqlash mumkin bo’ladi. Hamda bu muhim mezon hisoblanadi. Bunday hisob kitob natijasida hududlar bo’yicha budjet ta’minoti miqdorining har xil ekanligi kelib chiqadi. Mahalliy o’zini-o’zi boshqarish tizimining qaror topishi uzoq davom etadigan jarayondir. Hududning iqtisodiy ravnaq topishiga uning o’z daromadlari manbalarini uzoq muddatli biriktirib qo’yish orqali bosqichma-bosqich o’tish zarur. XULOSA Mazkur bitiruv malakaviy ishimizni o’rganib, tahlillar qilish natijasida quyidagi xulosalarga keldik: 1. Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni yanada rivojlantirish va chuqurlashtirish masalalari Respublikamiz hukumati tomonidan bosqichma-bosqich sezilarli darajada olib borilmoqda. Bu borada budjet tizimi bo’yicha ham bir qancha amalga oshirilganligini bitiruv malakaviy ishimizning yuqoridagi boblarida ko’rib chiqildi va budjetlararo munosabatlarni takomillashtirish yuzasidan paydo bo’layotgan muommolar xam borligi ko’rsatib o’tildi. 2. O’zbekistonda olib borilayotgan islohotning chuqurlashishi mahalliy hokimiyat organlarini hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi rolini yanada oshirib, moliya-budjet sohasidagi huquqlarini kengaytirish va ularning moliyaviy bazasini mustahkamlashni talab qiladi. Mahalliy budjetlarning salmog’i oshishi ustun ravishda xarajatlarning oshib borishi bilan bog’liq bo’lib davlat iqtisodni, ijtimoiy infrastrukturani, ishchi kuchini tayyorlash bilan bog’liq xarajatlarni joylarga berib bormoqda. Mahalliy budjetlardan davlat takror ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir etishda keng foydalanmoqda, mahalliy boshqaruv davlatning joylarda maqsadga muvofiq bo’lgan vazifalarini bajaradi. 3. Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish Markaziy va mahalliy davlat hokimiyati organlarining xuquqlari va vazifalarini ancha o’zgartiradi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirishning bu bosqichida hududiy rivojlanish va isloh qilishning asosiy vositalari sifatida Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar, shaharlar va tumanlarning ijtimoiy - iqtisodiy muammolarini hal qilishdagi xuquqlari va vakolatlarini bosqichma bosqich kengaytirib borish zarur. 4. Mahalliy budjetlar taraqqiyotidagi muhim xususiyatlardan biri joylarda iqtisodiy – ijtimoiy muammolarni hal etishda mahalliy budjetlar manfaatdorligi hamda imkoniyatlarining oshirilishi hisoblanadi. 5. Mahalliy budjetlar daromadlar tarkibida mahalliy soliqlar ulushini oshirish choralari ko’rilishi maqsadga muvofiqdir, bu yo’nalishda mulk solig’idan tushumlarning real oshirish yo’llaridan biri aholining uy joylarini hozirgi daromadidan kelib chiqqan holda bosqichma-bosqich TIB idoralari tomonidan bozor narxida baholashni o’tkazishdan olinishi mahalliy budjet daromadini oshiradi. 6. Budjet tizimi to’g’risidagi qonunning 25-moddasida kelgusi moliya yili uchun Vazirlar Mahkamasi tomonidan o’rnatilgan muddatda Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlariga tegishli budjetlar loyihasini tayyorlash uchun budjet so’rovi yuborib, ushbu qonunning 26-moddasiga binoan mahalliy budjetlarning tegishli budjetlar loyihasini belgilangan shakllarga muvofiq qabul qilib olsada, lekin kelgusi yil budjetini tasdiqlashda ushbu summa loyihadagiga nisbatan kamayishiga yo’l qo’yiladi. Ushbu salbiy holatni bartaraf qilish maqsadida mahalliy budjetlar xarajatlarini sohalar bo’yicha me’yorlar asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Hozirgi bosqichda mahalliy budjetlar xarajatlarini sohalar bo’yicha kishi boshiga to’g’ri keladigan me’yorlar asosida hisoblash hamda tuman koeffitsentlarini hisobga olish eng oddiy va ob’ektiv usul hisoblanadi. Mahalliy budjet daromadlarini shaklllantirishda va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyatini oshirish jarayonida mavjud muammolarni hal etishga qaratilgan mulohazalarni amalga oshirish maqsadida quyidagilarni taklif qilamiz. 1. Mahalliy budjetlar ijrosi bo’yicha to’liq “shaffoflik”ni, ya’ni oshkoralikni ta’minlash. Budjetga soliq va boshqa to’lovlarni amalga oshiruvchi har bir yuridik va jismoniy shaxslar budjetga to’lagan mablag’lari qanday maqsadlarga sarflanganligi haqida to’liq axborot olish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. 2. Mahalliy budjetlar daromadlar bazasini yanada mustahkamlash va takomillashtirishda quyidagi muammolarning yechimini hal qilish lozim, ya’ni korxona va tashkilotlarning moliyaviy faoliyati yomonlashganda (iqtisod bo’yicha komissiya a’zolari tomonidan) soliq to’lovlari va boqimanda summalarini kechib yubormaslik hamda uzoq muddatga muzlatmaslik, chunki summalarni budjetga tushmasligi budjet daromadlar salmog’ini pasaytiradi. 3. Har bir soliq to’lovchi hoh u yuridik shaxs yoki u jismoniy shaxs bo’lsin, to’layotgan soliqlarini qayerga, nima uchun va qanday maqsadlarga sarflanayotganligini ongli ravishda tushuna bilishi uchun kengroq matbuotdan foydalanishni, ayniqsa mahalliy soliqlarni undirishda xalq orasida targ’ibot-tashviqot ishlarini tashkil etishda mahalliy hokimiyat vakillari kuchidan foydalanishning qonuniy asosini yaratish. 4. Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig’ini to’liq hisoblattirish va to’lattirish maqsadida jismoniy shaxslarning mol-mulkini texnik inventarlash kadastr buyurosi (TIB) tomonidan bosqichma-bosqich bozor narxida narxlash. 5. Jismoniy shaxslarga sovg’a va meros tariqasida beriladigan pul va moddiy boyliklar qiymati (20 mln-dan tashqari) shu jismoniy shaxslarga daromad sifatida kelayotganligi sababli ushbu o’rtacha mablag’lar bir martalik daromad sifatida soliqqa tortilishi kerak. Masalan ko’chmas mulk, avtotransport, hisobiga o’tkazilgan mablag’lar, zebu-ziynatlar. 6. Mahalliy hokimiyat organlarining rejadan ortiqcha soliqlar tushumini yig’uvchanligini rag’batlantirish maqsadida tartibga soluvchi soliqlar bo’yicha belgilangan rejadan ortiqcha tushumlarning 50 foizi mahalliy budjetlar ixtiyorida qoldirilishi maqsadga muvofiqdir. 7. Budjetlar ijrosi ustidan nazorat qiluvchi vakolatli organlar o’rtasida o’zaro hamkorlik, tajriba va axborot almashuv tizimini yo’lga qo’yish lozim. Bunda ob’ektlarni orqama-ketin tekshirish, ya’ni bir birini takrorlamaslikka e’tibor qaratish kerak bo’ladi. Ushbu ko’rsatib o’tilgan takliflardan ko’zlangan maqsad Respublikamizning kelgusida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ravnaqi, ulkan iqtisodiy o’zgarishlarni ta’minlashda, hozir sarflanayotgan har bir so’m budjet mablag’i respublikamizning kelajak ravnaqi va istiqboli uchun o’z natija va samarasini berishi kerak, deb hisoblaymiz. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasining Qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari. Normativ – huquqiy xujjatlar: O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.:O’zbekiston, 2003. O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. - T.: NORMA, 2010. O’zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi Qonuni. //Xalq so’zi, 29 avgust 1997 y. O’zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to’g’risida”gi qonuni, 2000 yil 14 dekabr. /Soliqlar va bojxona xabarlari. 2001 y. № 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi 1887-sonli Qarori (2012 yil 25 dekabr). O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi 1675-sonli Qarori (2011 yil 30 dekabr). O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2010 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi qarori. 2009 yil 22 dekabr. ( PQ-1245.) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2009 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametrlari to’g’risida”gi qarori. 2008 yil 29 dekabr. ( PQ-1024.) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-3620-sonli Farmoni (2005 yil 20 iyun). O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik sub’ektlarini huquqiy himoya tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-3619-sonli Farmoni (2005 yil 14 iyun). O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to’g’risida”gi PQ-100-sonli Qarori (2005 yil 15 iyun). O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik faoliyatini yanada qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori (18.05.2009 yil). O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari va ma’ruzalari: Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: “O’zbekiston”, 2010. – 80 bet. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi,O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari/ I.A. Karimov.- T.: “O’zbekiston”, 2009. – 56 bet. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish. 2012-yilning asosiy yakunlari va 2013-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. xalq so’zi gazetasi. 2013 yil 19 yanvar. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. - T.: “O’zbekiston”, 2005. - 89 b. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik.–T.: “O’zbekiston”,2005 y. II. Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar. Darslik va o’quv adabiyotlari: Aliev B.X. Nalogi i nalogooblojenie. Uchebnik. –M.: “Finansi i statistika”, 2008 Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya Darslik. –T.: “Noshir”, 2011 Vahobov A. Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Toshkent.”Sharq”, 2009. – 447b Dmitrieva N.G., Dmitriev D.B. Nalogi i nalogooblojenie. /Feniks, 2004 g. Estigneev E.N. Nalogi i nalogooblojenie. / SPb.: Piter, 2004 g. Jo’raev A.S. Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning samarali yo’llari. / Monografiya. “Fan” nashriyoti. 2004 y. Jo’raev A., Meyliev O., Safarov G’. Soliq nazariyasi -T.: TMI, 2004. - 210 b. Jo’raev T. Soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari va tamoyillari. //Soliqlar va bojxona xabarlari. – 2002 .– № 48. Zavalishina I.A. Soliqlar: nazariya va amaliyot. / “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” nashriyot uyi, 2005. -544 b. Zaynalov J.R. Soliqlar va soliqqa tortish. – S.: Samarqand kooperativ instituti, 2002. – 366 b. Koval L.S. Nalogi i nalogooblojenie. - M.: Finansi i statistika, 2001. – 254 s. Latipov A. “Erdan foydalanish va soliqqa tortish”. / “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” nashriyot uyi, 2005. Malikov T.S. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. –T.: Akademiya, 2002. – 204 b. Nalogi i nalogooblojenie. Uchebnik dlya vuzov /Pod red. D.G.Chernika. M: Yunita-Dana, 2004. – 345 s. Panskov V.G. Knyazev V.G. Nalogi i nalogooblojenie: Uchebnik dlya vuzov. –M.: MTsFER, 2003. – 336 s. “Soliqlar va soliqqa tortish” ma’ruza matnlari to’plami. /A.Jo’raev va boshq. –T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007. - 276 b. Tarasova V.F., Vladika M.V., Saprikina T.V., Semikina L.N. Nalogi i nalogooblojenie. Uchebnik. –M.: “KNORUS”, 2012 Toshmurodova B. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni boshqarish mexanizmi. /Monografiya. –T.: “Yangi asr avlodi”, 2002. – 127 b. Finansi. /Pod red. L.A. Drobozinoy –M.: YuNITI, 2003. – 350 s. Ivan L.B. Soliq huquqi. - T.: Konsauditinform, 2001. y Haydarov N. Moliya. T.: Akademiya, 2001. 72 b Smit A. «Issledovanie o prirode i prichinax bogatstvo narodov», /Antologiya ekonomicheskoy koassik. Predisl. I.A.Stolyarova.-M.: MP «EKONOV», «KLYuCh», 1993. -588 s. Kratkie metodologicheskie poyasnenie k statisticheskim pokazatelyam. Toshkent – 2009 g. Yahyoev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. –T.: Fan va texnologiyalar markazi, 2003. y. Ilmiy jurnallardagi maqolalar va tezislar: Qodirov B. Bevosita va bilvosita soliqlar nisbatini optimallashtirish. //Bozor, pul va kredit. – 2002. – №2.B.45. Iqtisodiy taraqqiyotga erishishda soliq siyosatini yanada takomillashtirish yo’llari. / Respublika ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari to’plami (2005 yil 4 mart). –T.: TMI, 2006.–398 b. Toshmurodova B.E. Korxonalarda soliqlarni rejalashtirish xususiyatlari. //J. Iqtisodiyot va ta’lim, 2005, 2-son, 52-53 b. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliq tizimi va sug’urta faoliyatini takomillashtirish yo’llari. /Halqaro ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari to’plami (2004 yil 11-12 fevral). –T.: TMI, 2004.–588 b. O’rmonov J., Yu.Xodjaev. Soliq tizimini takomillashtirish-dagi ayrim masalalar. //O’zbekiston Respublikasida g’aznachilik tizimini shakllantirish sharoitida budjet-soliq siyosatining dolzarb masalalari. Respublika amaliy-ilmiy konferentsiyasi materiallari to’plami. - Toshkent, 2007.-B. 81-82. O’zbekiston iqtisodiy axborotnomasi jurnali, 2010-2012 yil sonlari. Soliq to’lovchi jurnali, 2010-2012 yil sonlari. Bozor, pul va kredit jurnali, 2010-2012 yil sonlari. Soliqlar va bojxona xabarlari gazetasi. 2010-2012 yil sonlari. III. Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar. 3.1. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2007 yil. -T.: 20084. - №5.3.2. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2008 yil. -T.: 2009. - №10.3.3. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2009 yil. -T.: 2010. - №12.3.4. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2010 yil. -T.: 2011. - №9.3.5. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2011 yil. -T.: 2012. - №6.3.6. O’zbekiston statistik axborotnomasi. - Toshkent, 2008 yilIV. Internet saytlari: http://www.prezident.uz-O’zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy sayti http://www.gov.uz-O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy sayti http://www.soliq.uz-O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi rasmiy sayti http://www.mf.uz-O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti http://www.nalog.ru-Rossiya Federatsiyasi Federal soliq xizmati rasmiy sayti http://www.stat.uz-O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy sayti http://www.lex.uz-O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi huquqiy axborot bilan ta’minlash markazi rasmiy sayti. http:// www.google.uz http:// www.fmc.uz 1 I. Karimov “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” “Xalq so’zi” gazetasi, 2013 yil 19 yanvar 2 I.A.Karimov “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida” T. “O’zbekiston” 1995. 204 b 3Budjet tizimi to’g’risidagi qonun asosida muallif tomonidan tuzildi 4Yangi tahrirdagi Soliq kodeksi ma’lumotlari asosida tuzildi 5O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlarigi ilovalar 6O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va davlat budjetining parametrlari to’g’risida»gi 2012 yil 25 dekabrdagi 1887-son qarori. 7O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 25 dekabrdagi PQ-1887-son karori ilovasidan. 8Olmazor tumani DSI ma’lumotlari asosida talaba tomonidan tayyorlandi. 9O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlariga ilovalar 10Toshkent shahar Olmazor tumani DSI ma’lumotlari asosida tuzildi. 11O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 25 dekabrdagi 1887-sonli qaroridan olindi. 12O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlariga ilovalar 13O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlarigi ilovalar 14Toshkent shahar Olmazor tumani DSI ma’lumotlari asosida tuzildi. Download 0,63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish