Magistrlik dissertatsiyasi

Qizzziq, judayam qiziq 
tarzida. 
Tilshunos olim M.Mirtojiyevning bu masaladagi qarashlari juda ahamiyatli. Olim 
“O‟zbek tili fonetikasi” asarida bu masalaga oid qarashlarini bildiradi. O‟zbek 
tilida leksik urg‟u shu kunga qadar dinamik urg‟u sifatida e‟tirof etib kelinar edi. 
Tilshunos olim M.Mirtojiyev bu fikrni to‟laligicha rad etib, rus turkolog olimlari 
tomonidan o‟zbek tili fonetikasi dastlab o‟rganilganligi va shuning ta‟sirida rus 
tilidagi zarb urg‟usi o‟zbek tiliga tadqiq etilganini ta‟kidaydi. O‟z fikrlarini ot so‟z 
turkumiga oid ruscha va o‟zbekcha so‟zlarning eksperimental xulosalarini 
taqqoslash bilan asoslaydi. Natijada o‟zbek tilidagi leksik urg‟u kvantitativ urg‟u 
degan xulosaga keladi
43
. Asos sifatida o‟zbek tilshunosligida o‟zining 
eksperimental tadqiqotlari bilan ko‟zga ko‟ringan olim A.Mahmudovning 
”unlilarning cho‟ziqligi so‟z urg‟usini belgilaydi”, - deganda kvantitativlikni 
nazarda tutgan deya ta‟kidlaydi. Kvantitativlikni asoslashda M.Mirtojiyev so‟zda 
undoshning qavatlanishi urg‟uli bo‟g‟in tarkibidagi unlining cho‟ziqligini 
orttirishini ta‟kidlaydi. Olim kvantitativlik o‟zbek tili uchun qonuniyat 
hisoblanishini alohida e‟tirof etadi.
Leksik urg‟usi kvantitativ bo‟lgan tillarning so‟zlaridagi bo‟g‟in joylashuvi 
tartibi qonuniyatiga ham e‟tibor berishga to‟g‟ri keladi. Olim o‟zbek tilidagi 
urg‟ular kvantitativ urg‟ular ekanini izohlaydi. Lekin uni aksariyat tilshunoslar 
bog‟li urg‟u, so‟zning so‟nggi bo‟g‟iniga tushadi, deb ko‟rsatadilar. 
M.Mamajonova miqdor ifodalovchi birliklarning aynan morfologik sathda 
ifodalanishi 
yuzasidan 
ilmiy 
tadqiqotlar 
olib 
bormoqda. 
Tadqiqotchi 
”Kvantitativlik (miqdor kategoriyasi) va uning fe‟llarda ifodalanishi”
44
, nomli 
43
Mirtojiyev M.O‟zbek tili fonetikasi.Toshkent.Fan-2013 
44
Мамажонова М. Квантитативлик (миқдор категорияси) ва унинг феълларда ифодаланиши//Тил ва адабиѐт 
таълими. 2009,5-сон

---

31 
maqolasida o‟zbek tilida miqdor ma‟nosining yuzaga chiqishini ta‟minlovchi 
fonetik, leksik, grammatik vositalar ko‟pligini, ayniqsa, morfologik sathda so‟z 
turkumlari yordamida miqdor ma‟nosining ifodalanishi o‟ziga xos xususiyatlarga 
ega ekanligini ta‟kidlaydi.
Bulardan tashqari, F.Safarov ”O‟zbek tilida son-miqdor mikromaydoni va 
uning lisoniy nutqiy xususiyati”
45
mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasida bu 
masalaga maydon sifatida yondoshadi. Shu bilan birga tadqiqotchi o‟zigacha olib 
borilgan ilmiy tadqiqotlar va bildirilgan fikrlarda miqdor ifodalovchi birliklarga 
kategoriya sifatida qaralgani, aslida esa o‟zbek tilida son-miqdor ma‟nosini 
ifodalovchi lug‟aviy, sintaktik, so‟z yasovchi va nolisoniy vositalar mavjud bo‟lib, 
son kategoriyasi va fe‟lning shaxs-son kategoriyasi bilan birgalikda yagona 
umumiy mazmuniy vazifa bajaruvchi tizim hosil qilishini ta‟kidlaydi
46
.
Bunda grammatik, leksik, sintaktik, fonetik va g‟ayrilisoniy vositalar birgalikda 
olib qaralganda o‟zbek tilining son-miqdor ma‟nosini ifodalash sistemasi bu 
vositalarning o‟zaro aloqa munosabati, mazkur ma‟noni ifodalashdagi salmog‟i 
ochib beriladi. 
Demak, miqdor ifodalovchi birliklar til sathlari o‟rtasida keng tarqalgan 
tasniflovchi belgilardan hisoblanadi. Ushbu belgini muayyan sathlarni ajratishda 
yohud o‟zaro qiyoslanuvchi sathlarning birliklari o‟rtasidagi o‟xshash va farqli 
jihatlarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etishini ko‟rish mumkin. Kvantitativ 
belgi til vositalaridan keng foydalanilgan holda ayrim tovushdan tortib butun bir 
matnlar orqali ham ifoda qilinishi kuzatiladi. Demak, fonetik sathdan matn 
sintaksisiga qadar bo‟lgan sathlarda miqdor ifodalovchi birliklarni kuzatish 
mumkin. 
Tilshunos olim A.Mamajonov supersintaktik butunlik temasi bilan aloqador 
remaning asosiy mazmuniy mundarijasi sifatida miqdor bilan aloqador natijani 
ham belgilash mumkinligini aytadi. Bu turdagi tema-rema munosabatiga ega 
bo‟lgan supersintaktik butunliklarni bir qator belgilari bilan farqlanishi ko'rsatib 
45
Сафаров 
Ф.Ўзбек 
тилида 
сон-миқдор 
микромайдони 
ва 
унинг 
лисоний-нутқий 
хусусияти.филол.фан.ном.дисс.Самарқанд - 2004 
46
Ўша асар. 3-б. 

---

32 
o‟tilgan. Bunda tema miqdor ifodalaydi. Remada esa ana shu miqdorga xos 
xususiyatlar, undan kelib chiquvchi oqibat-natijaga oid ma‟lumotlar, voqea-
hodisalar sanab ko‟rsatiladi, izohlanadi. Bularning barchasi umumlashib yangi bir 
tema – rema munosabati – miqdor natijani hosil qiladi.
47