Magistr dissertasiyasi

Banklarda nəğd və pul hesabları üzərindən edilən əməliyyatların təhlükəsizliyinə zəmanət ixtiyari elektron maliyyə servisinin mühafizəsi olunması üçün zəruri olan işlərin reallaşdırılmasına ehtiyac yaaradır. Xüsusilə də elektron ödəmə sistemlərinə istinad etməklə fəaliyyət göstərən terminalların mühafizə edilməsinə diqqəti yönəltmək tələb olunur. Çünki, əgər maliyyə institutu yüksək risk alaraq əməliyyat aparırsa, bu zaman onun təhlükəsizlik təminatı sahəsində reallaşdırdığı prosedurlar, istifadə edənlərin çoxpilləli avtorizasiyasını, müvafiq əməliyyatlar sisteminə edilən nəzarət, sistem jurnalına dair nəzarətin həyata keçirilməsi kimi tədbirləri əhatə etməlidir. Habelə istifadəçi subyektlərin fiziki formada mühafizə olunmalı olan qurğuları və yaxud da xüsusi terminal aparatlarına olan çıxış imkanlarına ciddi sərhədlər müəyyən edilməlidir.

Komunikasiya kanalı vasitsilə ötürülən məlumatların təhlükəsizliyinə təminat vermək üçün xüsusi metodlardan, o cümlədən də kriptoqrafiyadan istifadə olunması zərurəti yaranır. Maliyyə institutlarında informasiya işlənməsinin eelektronlaşdırılmış mərkəzi elementlərinin təhlükəsizlik sistemi, müvafiq olaraq spesifik qurğular vasitəsilə yüksək səviyyəli təhlükəsizlik imkanının yaradılmasını təmin edən nəzarət mexanizmini əhatə etməlidir.Dünya miqyasında hal-hazırda istifadə olunan ödəniş sistemi məzmun və mahiyyətt etibarilə dördüncü tip ödəniş sistemi hesab olunur. Məlum həqiqətdir ki, müasir dövrdə hətta stasionar telefonlardan belə istifadə etməklə maliyyə xidmətlərindən yararlanmaq müümkündür. Bu zaman müvafiqq təhlükəssizlik tədbirləri çərçivəsində istifadə olunan vasitələr ya səs vasitəsilə, ya da teleefon vasitəsilə ədədlərdən ibarət xüsusi şifrələr vasitəsilə təmin edilə bilər. Bu zaman istifadə edilə bilən sistemlərə xarakterik cəhətlərə malik mexanizmlər təhlükəsizlik sisteminin işləməsi üçün aşağıdakı qarşılıqqlı əlaqələrə əsaslanmış şəkildə təsvir ediə bilər:

Sxemdən görünən sistem, yəni hər hansı bir istehlakçının satış məkanında alıcı və satıcı arasında hesablama reallaşdırılan sistemlər Amerika Birləşmiş Ştatlarında hələ 25 il əvvəlldən tətbiq olunmaga başlanılmışdır. Adətən bu tip sisteemə istinad edən qurğular müvafiq ticarət məkanlarında yerləşdirilir. Onların çoxu iri supermarket şəbəkələrində, o cümlədən də mağazalarda yeləşdirilir. Müvafiq sistem vasitəsilə aşağıdakı sahələrdə xidmətlərin reallaşdırılması imkanı istifadəçilərə təqdim edilir:

• 
  Məhsul və xidmətlərin istehlakı zamanı təqdim olunan çeklərin təftiş edilməsi;
  
• 
  müxtəlif tipli elektron kartlara dair çeşidli məqsədlərlə biri-birindən fərqlənən servisin göstərilməsi;
  
• 
  istənilən məkanda elektron hesablaşma imkanından istifadə olunmasının təmin edilməsi.
  

Masir dövrdə istifadə edilən POS terminalların bir birindən fərqlənən 2 növü istifadə olunmaqdadır. Hansı ki, onlardan birinin şətlərinə görə həm məhsul və ya xidməti satan, həm də məhsul və ya xidməti alan subyekt eyni 1 bankda şzlərinə məxsus olan hesab açmalıdırlar. Əməliyyatlar zamanı ödəmə üçün mühüm olan informasiyalar müvafiq POS terminalı istifadə olunmaqla müvafiq bank müəssisəsinin kompüterinə təqdim olunur. Nəticədə müvafiq ödəniş reallaşdırılır və maliyyə vəsaitləri istehlakçının hesabından çıvarılaraq satıcının hesabına daxil edilir.

Yuxarıda qeyd olunan sistemlə yanaşı daha mürəkkəb sistemdən istifadə etməklə də analoji əməliyyatı həyata keçirmək mümkündür. Sadəcə bu zaman 2 və ya daha çoxlu sayda maliyyə institutu iştirakçıya çevrilir.

Hal-hazırda POS və AKA sistemlərindən hər-hansı birinin istifadə olunması istifadəçini müəyyən etməyə imkan verən və müəyyən qeydiyyat informasiyalarını saxlayan məlumat daşıyıcısının olmasına zərurət yaradır. Bu cür məlumat daşıyıcıları qismində çıxış edən vasitələr içərisində plastik kartlar ən geniş yayılmışdır.

Məlumdur ki, plasstik kartlar işərisində Visa və Master Cart daha çox istifadə olunur. Lakin bununla yanaşı olaraq, Eurocheque, Postcheque kimi tanınmış beynəlxalq səviyyəli çek zəmanətlərindən, habelə American Exspress və Diner Club kimi xarici ezamiyyələr və turist səfərləri zamanı istifadə olunan ödəniş kartları funksiyasını yerinə yetirən alternativ sistemlər də mövcuddur.

Təhlükəsizlik baxımından istifadə olunan elektron ödəmə vasitələrində özünəməxsus qorunma xüsusiyyətləri formalaşdırılmışdır. Belə ki, maqnettik əsaslı kartın səthində üç zolaqdan ibarət olan xüsusi bir maqnit örtüsü vardır. Hansı ki, onlardan hər birinin konkret təyinatı vardır. Belə ki, kartın parametrləri, saxlanılan informasiyaların formatı və standartı müvafiq olaraq İSO tərəfindən aidiyyatı sahə üzrə müəyyən edilir. Adətən bu tip kartların ölçüsü iki kilobaytla on altı kilobayt arasında dəyişə bilər. Kartda daxil edilmiş mikrosxemlər həm adi qaydada tətbiq edilən enerji sistemindən, həm də mürəkkəb mexanizmli mikroproses əsaslı ola bilər. Müvafiq kartlar aşağıda qeyd olunan funksiyalardan ibarət komplekləşdirilmiş yığım əsaslı reallaşdırılır:

• 
  mühafizə olunmuş fayldan istifadə imkanı;
  
• 
  müxtəlif ardıcıllıq əsasında verilənlər bazasının şifrə edilməsi;
  
• 
  işlək şəraitdə açar sisteminə istinad edilməsi və s.
  

İstifadə olunan bəzi kart sistemləri qeyri-qanuni müdaxilə cəhdləri müşahidə olunan zaman “bloklaşdırma” rejimi təmin olunur. İntelekt əsasında formalaşdırılmış kartın üstün cəhəti ondan ibarət hesab olunur ki, o böyük ölçülü məlumat, saxta formada istifadə edilə bilən davamlı, habelə müxtəlif problem təminatından istifadə edilməklə yararlanmaq imkanına malikdir.

Qeyd olunan karta sahib müştərilər təyinetmə prosesini ciddi formada asanlaşdırır. Real vaxtda istifadə olunan müvafiq sistemin işində mərkəzləşmiş formada PIN əsaslı yoxlama zərurətindən imtina etmə üçün şərait yaradır. PIN əsaslı yoxlama baxımından kartın mikroprosessor bazasında istifadə olunan alqoritm istifadə edilir.

“Ağıllı” kartın fiziki formasının mühafizə edilməsi PIN əsaslı yoxlama nəticə və etibarlılıq dəqiqliyinə şərait yaratmağa imkan verir. Bununla birlikdə ağıllı kartlar ümumiləşdirilmiş formada yanaşdıqda ciddi əhəmiyyətə malik çatışmazlıq cəhətlərinə də malikdir. Bu kimi çatışmazlığın ən əsas müşahidə olunan formaları aşağıdakılardır:

• 
  müvafiq kart istehsalının baha başa gəlməsi;
  
• 
  qəbul edilmiş standarta nisbətən fiziki baxımdan qalınlığın yüksək olması.
  

Məhz qeyd olunan səbəblər nəticəsində müvafiq kartlar adi formada AKA aparatı vasitəsilə oxuna bilmir. Odur ki, qeyd olunan xüsusi hesablama əməliyyatlarının reallaşdırılması baxımından müvafiq qurğunun quraşdırılması zərurəti yaranır.

Umumilikdə müsir dördə plastik elektron kartlar AKA və POS aparatları üçün əsas məlumat daşıyıcısı qismində cinayətkar subyektlər üçün daha cəlbedici obyekt hesab edilir. Odur ki, buna görə də bu tip kartların buraxılışından əvvəl onlara dair müxtəlif təsir edə biləcək qorunma səviyyəsini daha dəqiq işləyib hazırlamaq tələb olunur. Hal-hazırda bankların istifadə etdiyi kartlar 2 əsas tələbə cavab verməlidir ki, onlarda aşağıdakılardır:

- unikallıq;

- bərpa edilməzlik.

İlk qeyd olunan tələbin məzmunu ondan ibarətdir ki, müvafiq maliyyə institutu tərəfindən emissiya edilmiş bütün elektron daşıyıcı kartların arasında əsas xarakteristiksına görə iki eyni kartın olmaması tələbidir. Buna oxşar kartların formalaşdırılması əksər hallarda müvafiq cinayətkarlıqla məşgul olan subyektlər üçün istifadə olunma vasitəsinə çevrilmə imkanının olmasını nəzərdə tutmalıdır. Digər tərəfdən isə elektron kartlarda mövcud olan əsas məlumatın yenidən istifadə olunması mümkün olmamasıdır. Yəni bu cür tələb əsasında həyata keçirilən işlər hər bir istehsal fəaliyyəti ilə məşgul olan firmalar özünün və bütün xirda detalların sirr kimi saxlanmasını təmin edən qoruyucu sxem tərtib etməyə və onun praktikliyinin təmin edilməsinə məcburdur. Müasir dövrdə mövcud olan ağılı maqnit kartlara məxsus saxtakarlıq vasitəsi olmaqdan qorunmanın aşağıdakı üsulları vardır:

• 
  maqnetik su nişanı;
  
• 
  “sendviç” metodu.
  

Başqa sözlə plastik kartların müxtəlif qorunma səviyyəsinə malik təhlükəsizlik sistemləri mövcuddur. Belə ki, Viza sisteminə əsasən fəaliyyət göstərən kartlar yeddi mühafizə olunma imkanı ilə təmin olunmuşdur:

1. 
   Konkret qoruyucu simvolla birgə Viza kart statusunun müəyyən olunmasının təmin edən məhsulun ticarət markası;
   
2. 
   Müvafiq maliyyə institutunun identifikasiya şifrəsinin çap olunduğu xüsusi haşıyə;
   
3. 
   Məhsulun təyin olunmasının fine – line sektoru. Bu da öz növbəsində aşağıdakı məqamları özündə ehtiva edir:
   

• 
  təhlükəsizlik simvolu;
  
• 
  bankı identifikatoru;
  
• 
  İstifadə zamanı ultrabənövşəyi şüa əsasında müşahidə oluna bilən spesifik (Viza emblemi) təsvir;
  
• 
  Kart üzərində simvolik göyərçin təsvirli üçölçülü haloqram.
  

Plastik kart vasitəsilə reallaşdırılan əməliyyat zamanı təhlükəsizliyə riayət etməyi təmin edən əsas ünsürlərdən biri – müvafiq qurğuların təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir. Belə ki, pul vəsaitlərinin terminal vasitəsilə verilməsi maliyyə təşkilatının əməkdaşının vasitəçiliyi olmadan reallaşdırılır. Buna görə də pulun terminaldan çıxarılması əməliyyatı qorunmaq məqsədilə plastik kartın malik olduğu adi rekvizitlər yetərli deyil. Bu kimi təhlükəsizliyin təminatı üçün mütləq xüsusi bir məxfi informasiyadan, yəni hal-hazırda – PIN koddan yaralanmaqla mühafizənin təmini həyata keçirilir.

FƏSİL III. TELEKOMMUNİKASİYA VƏ İNFORMASİYA SFERASINDAKI

İQTİSADİ MÜNASİBƏTLƏRİN TƏNZİMLƏNMƏSİNİN HÜQUQİ

TƏMİNATININ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ

3.1. Azərbaycan Respublikasında informasiya təhlükəsizliyinin hüquqi

təminatının təkmilləşdirilməsi istiqamətləri

İKT sektoru bir çox ölkələrdə olduğu kimi postsovet məkanında da prioritet fəaliyyət sahəsi kimi qəbul edilmişdir. Respublikamızda da müvafiq İKT sahəsinin neft sektorundan sonra ölkə iqtisadiyyatının ən yüksək templi inkişafı müşahidə olunan və gələcəkdə də bu tendensiyanın müşahidə olunacağı gözlənilən sektoru hesab edilməkdədir.

İnformasiya və komunikasiya texnologiyasının geniş miqyasda istifadə olunması respublikanın hərtərəfli inkişafının təmin olunmasına xidmətlə bərabər,müvafiq fəaliyyət sahəsinin ölkənin iqtisadi, habelə milli təhlükəsizliyinin təminatı aspektindən xüsusi rol oynayır.

Azərbaycan Respublikasının Avropa qitəsi ilə Asiya arasında çox mühüm geoiqtisadi və eyni zamanda da məlumat axxınları yollarının kəsişdiyi bir xüsusi məkanda qərarlaşması, məlumat mübadiləsinin xarici dövlətlərdən asılılıq dərəcəsinin əsaslı formada azaldılması, iqtisadiyyatda və informasiya sistemlərinin fəaliyyətində təhlükəsizlik ünsürlərindən biri olan telekomunikasiya peyk ötürücülərinin istifadəyə verilməsi və onların artıq orbitdə fəaliyyət göstərməsi Azərbaycan Respublikasının yerləşdiyi məkanda məlumat mübadiləsi sahəsində öncül ölkələrdən birinə çevrilməsi aspektindən böyük rola malikdrir.

Respublikamızın bütünlüklə informasiyalaşdırılması tədbirlərinin vəziyyəti, o cümlədən hal-hazırda fəaliyyətdə olan mövcud telekomunikasiya yarım sahələrininin, texniki, texnoloji təminatının, məlumat bazasının və servislərinin, qanunvericilik əsaslarının təhlili onu qeyd etməyə əsas verir ki, respublikamızda informasiya cəmiyyətinin yaradılması işlərinin daha yüksək templə icrasını təmin etmək üçün bazis amillər və obyektiv hesab edilə biləcək bir sıra problemlər mövcuddur. Bu kontestdən hal-hazırda müşahidə olunan vəziyyəti əks etdirən faktorlara aşağıda qeyd olunanları aid etmək olar:

• 
  respublikada informasiya və komunikasiya texnologiyalarının tətbiq olunması ilə əlaqədar həyata keçirilən işlər ümumi fəaliyyətin istiqamətni, habelə onların prioritet istiqamətlərini müəyyən edən, həyata keçirilən işlərin kordinasiya edilməsini sahəsində dövlət siyasətinin elementlərinin tam aydınlıqla müəyyən olunmaması;
  
• 
  İKT-dan istifadə olunması ilə bağlı yaranan münasibətlər sistemini tənzim edən müvafiq hüquqi təminatın tam yaradılmaması;
  
• 
  ölkə iqtisadiyyatında spesifik xarakterə malik olanbir hal kimi müxtəlif sahələrdə «beyin axınının» müşahidə olunması;
  
• 
  İKT-nın potensialından və üstün cəhətlərindən geniş miqyaslı əhali kontingetinin az informasiyalı olması;
  
• 
  informasiya və komunikasiya texnologiyası sektorunda ixtisaslaşdırılmış mükadr potensialının azlığı;
  
• 
  respublika miqyasında kütləvi kompüter texnikası ilə təminatın səviyyəsinin yetərincə olmaması;
  
• 
  bütövlükdə təhsil sistemində İKT ilə bağlı olan fənlərin öyrədilməsinin hal-hazırki tələblərə uyğun olmaması;
  
• 
  İKT-nın inkişafı baxımından ölkə üzrə şəhər və inzibatti rayonlar arasında ciddi fərqin müşahidə edilməsi;
  
• 
  ana dilinin İKT sahəsində istifadə edilməsi ilə bağlı yaranan müxtəlif xarakterli problemlər;
  
• 
  ümummilli məlumat bazasının yaradılması prosesinin lazım olan səviyyədən kəskin formada ləng reaallaşdırılması;
  
• 
  ölkənin İKT sahəsində bir çox xarici inteqrasiya istiqamətli proyektlərdə fəalsurtdə iştirakının təmin edilməməsi;
  
• 
  hal-hazırda qanunvericiliklə qüvvədə olan müvafiq tariflərinin sahə üzrə tətbiq edilməsini ciddi maneəyə çevrilməsi;
  
• 
  İKT sahəsində innovasiya xarakterli fəaliyyətin tətbiq edilməsini ləngidə bilən, habelə bu sahədə təkmil rəqabətə imkan verməyən dövlət inhisarçılığı.
  

Azərbaycan Respublikasında müasir dövrün reallığı olan informasiya cəmiyyətinə keçid istiqamətində hökumətin reallaşdırdığı addımlar yuxarıda qeyd olunan real vəziyyəti əhatə edir. Bu kimi məsələlərin həll edilməsi məqsədilə ilk olaraq 2003-cü ildə «Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə informasiya və komunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya (2003—2012-ci illər)» təsdiq edilmişdir.

Onun başlıca məramı informasiya cəmiyyətinin formalaşdırılması və onun fəaliyyətinin təmin olunması məqsədilə normativ bazanın yaradılması, habelə inkişafına nail olunması, respublikanın informasiya sahəsində təhlükəsizlik problemlərinin həll edilməsi, dövlətin beynəlxalq elektron informasiya arenassına inteqrasiya olunması, spesifik proqram təminatının yaradıl­ması, İKT məhsul və xidmətlərinin inkişafına nail olunması, bütövlükdə respublikamızın «rəqəmsal geriliyi» probleminin həllidir.

Yuxarıda vurğulanan dövlət sstrategiyasının reallaşdırılması sayəsində hökumət idarəetmə sistemində şəffaflığı təmin edəcək, dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişaf əldə ediləcək, əhalimizin sosial-iqtisadi şəraiti müasir tələblər səviyyəsinə qaldırılacaq, habelə respublikada vahid elektron məlumat bazasının formalaşması təmin ediləcək, bütün cəmiyyət üzvləri üçün müxtəlif xarakterli məlumatların əldə edilməsi imkanı yaradılacaq və milli dövləti maraqların gözlənilmək şərtilə ölkənin beynəlxalq elektron məlumat bazasına inteqrasiyasının təmin olunacağı reallaşdırılacaqdır. İKT sahəsində müəyyən edilmiş bu strategiya aşağıda qeyd olunan əsas istiqamətlərdə reallaşdırılmaqla müvafiq sistemin inkişaf etdirilməsinə öz töhvəsini verəcəkdir:

Birincisi, İKT-nin tətbiq edilməsi informasiya və komunikasiya texnologiyası sayəsində təhsil sisteminin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, bu sahədə milli kadr potensialının yaradılması və respblikada minimal informasiya savadlılığının yaradılması. Bu sahədə xüsusi əhəmiyyətə malik olan sənədlərdən biri 2008-ci ildə təsdiq edilmiş “2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin informasiyalaşdırılması üzrə Dövlət Proqramı”dır. Onun həyata keçirilməsisayəsində təhsildə fəaliyyət göstrərən qrumların İKT qurğu və texnikaları ilə təmin edilməsi sahəsindəki göstərici əsaslı surətdə keyfiyyət dəyişikliyinə məruz qalmışdır. Nəticə etibarilə aşağıdakı istiqamətlərdə dəyişikliklər nəzərdə tutulur:

- bütün təhsil ocaqlarında hər 1 şagird başına düşən personal kompüterlərin nisbətində 20:1-ə təmin edilməsi;

- tədris olunan fənnə dair elektron tədris materiallarının yaradılması;

- tədris plan və proqramlarında, habelə kurrikulumda İKT-dən yararlanmaq yollarının göstərilməi;

- ümumtəhsil məktəblərində müasir tədris bazasından isstifadə imkanlarının yardılması;

- proqram ehtiyatlarından effektiv istifadə edilməsi;

- müasir təlim formalarından istifadənin təmin olunması;

- ölkə daxilində sürətli internetin yaradılması;

- təhsil sisteminin idarəolunmasında cəmiyyətin rolunun artırılmasına nail olunması;

- İKT-nin idarə etmə prosesində effektiv istifadəsində inteqrasiyası prinsipinin təmin edilməsi;

- təhsilin monitorinqinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi;

- təhsil prosesində avtomatlaşdırıl­mış əsasda fəaliyyət göstərən iş yerlərinin yaradılması;

- təhsildə pedaqoji kadrların müvafiq sahədəki informasiyalarının, habelə vərdişlərinin yüksəldilməsi;

- yerli kadrların hazırlıq ssəviyyəsinin yüksəldilməsi;

- ölkədə təhsilin müxtəlif pillələrinə dair məzunların məlumat bazasının yaradılmassı;

- fəaliyyətində innovativ olan müəllimlərə yardım edilməsi;

- müvafiq sahədə İKT-nin tətbiqini müxtəlif aspektlərinin hüquqi bazasının yaradılması və təkmilləşdirilməsi və s.

İkincisi, İKT-dan istifadə olunmaqla sosial sfera sahələrinin tərəqqisinə nail olmaq. Burada aşaağıdakılar ddiqqqət mərkəzində saxlanılacaqdır:

- sosial sferada ümumilkdə İKT-nin tətbiq edilməsi;

- İKT əsasında ölkə əhalisinə məişət xidmətinin təqdim olunması;

- əhalinin maddi baxımdan az təmin olunan üzvləri üçün ödənişsiz məlumat xidmətinin yaradılması;

- səhiyyədə İKT-dan istifadə edilməsinin miqyasının artırılması və məsafədən tibb xidmətinin təşkili;

- fiziki məhdud imkanı olan cəmiyyət üzvləri üçün İKT xidmətinin yaradılması;

- İKT-nin tətbiqi olunması vasitəsilə yoxsulluq və işsizlik səviyyəsini aşağı salmaq;

- yeni texnologiya əsasında ekaaloji mühitin yaxşılaşdırılması;

- gender bərabərliyi sahəsində məsələlərin həll edilməsində İKT-dan istifadə olunması.

Üçüncüsü, müvafiq failiyyət sahəsinin infrastrukturunun yaradılması və inkişafı. Bu aşağıdakı istiqamətləri əhatə edir:

- telekomunikasiya fəaliyyəti sahəsində liberallaşmanın həyata keçirilməsi;

- sahə üzrə təkmil rəqabətin yaradılması;

- məlumatların ötürülməsi üzrə magistralın təşkili;

- respublika miqyaslı məlumatların operator xidmətinin yaradılması və onların göstərilməsi üçün münasib mühitin yaradılmasıdır.

Dördüncüsü, elektron hökumət modelinin yaradılması. Bu sahədə həyata keçirilmiş tədbirlər nəticəsində müvafiq strategiyadaan irəli gələn məsələlər nəzərə alınmaq şərtilə dövlət proqramları qəbul edilmişdir. Proqramın əsas şərtləri nəzərə alınmaqla “Elektron hökümət” layihəsinin konkret tədbirlər əks etdirilmiş planları qəbul olunmuşdur.

Ümumilikdə hökumət tərəfindən informasiya-komunikasiya sahəsinin fəaliyyətinin təkmilləşdirməsi ilə bağlı olaraq burada təsərrüfat fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraq aşağıda qeyd olunan işlərin həyata keçirilməsi zəruridir:

- informasiya sahəsi ilə bağlı qanunvericilik bazasının formalaaşdırılması və təkmilləşdirilməsi;

2) İKT-na əsaslanan iqtisadiyyatın yaradılması və onun getdikcə inkişafına nail olunması;

3) ölkə səviyyəli informasiya bazasının yaradılması və onun mütəmadi inkişafna cəhd olunması;

4) İKT sahəsində ETT-nin nailiyyətlərinin tətbiq olunduğu istehsalat sahələrinin cəlb edilməsinin yüksəldilməsi;

5) dövlətin informasiya sahəsində təhlükəsizlik problemlərinin həlli və xarakterli informasiyaaların qorunmasının təmini.

Artıq XXI əsrin astanasında, informasiya texnologiyaları cəmiyyətin bütün sahələrine nüfuz etdiyi bir dövrdə, milli təhlükəsizlik məsələsi daha çox informasiya təhlükəsizliyinin nə cür təmin olunmasından asılıdır. Tam yəqinliklə demək olar ki, XXI əsrdə cəmiyyətin və dövlətin, eləce də hər bir şəxsin informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması ən ciddi problemə çevriləcək. Son dövrlərdə Azərbaycanın ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi sahəlerində baş verən proseslər ölkənin beynəlxalq telekomunikasiya şəbəkələrinə inteqrasiyasına səbəb olmuşdur. Beynəlxalq İnformasiya şəbəkəsi olan İnternet Azərbaycanda cəmiyyətin və idarəetmenin müxtəlif sahələrinə nüfuz etməkdədir. Artıq xeyli miqdarda dövlət təşkilatları, maliyyə-kredit strukturları, ölkədə yerləşən xarici qurumların böyük əksəriyyəti eləcə də fərdi şəxslər İnternet şəbəkəsinə qoşularaq informasiya mübadiləsi proseslərinin tərkib hissəsinə çevriliblər.

Yeni telekomunikasiya şəbəkələrinə daxil olmaq Azərbaycan üçün yeni imkanlar açır, nəhəng elmi-texniki, ictimai-siyasi informasiya bazalarına giriş əldə olunur, yeni əlaqələr formalaşmasına səbəb olur. Son bir ildə internetə çıxışı olan müəssisələrin sayı əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Müəssisələrdə istifadə olunan kompüterlərin 29.8 faizi və ya 30.3 mini İnternetə qoşulmuşdur. İnternetə çıxışı olan müəssisələrin beşdə dörd hissəsi Bakı şəhərində cəmlənmişdir. Ölkə üzrə kompüteri olan müəssisələrin 46.4 faizinin, bütün müəssisələrin isə 10.6 faizinin İnternetə çıxış imkanı olmuşdur. Kompüteri olan müəssisələrin 46.4 faizi, işçilərinin sayı 1-4 nəfər olan mü-əssisələrin 7.5 faizi, o cümlədən işçilərinin sayı 5-9 nəfər olan müəssisələrin 16.8 faizi, işçilərinin sayı 10-49 nəfər olan müəssisələrin 22.6 faizi, işçilərinin sayı 50-249 nəfər olan müəssisələrin 48.6 faizi, işçilərinin sayı 250 nəfərdən çox olan mü-əssisələrin 55.3 faizi İnternetdən istifadə etmişdir.

Şəkil 3.1 İqtisadi fəaliyyət sahələri üzrə internetə qoşulmuş

kompüterlərin sayı, min ədədlə

Ciddi surətdə baş verən dəyişikliklərdən biri də "AZ" domeni əhatəsində olan internet saytlarının sayının üç dəfə çoxalaraq 7000-dən artıq olmasında özünüü göstərmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, ölkə ərazisində telefon çəkilişi tamamlanmış və köhnə üsulla giriş vasitəsindən, habelə ərazidən asılı olmayaraq beynəlxalq məlumat bazasına çıxmaq imkanı təmin edilmişdir. Bununla yanaşı olaraq, ölkədə fəaliyyətdə olan internet provayderlərin hamısına rəqabət nöqteyi nəzərindən əlverişli şərait təmin edilməsi məqsədilə, məntəqələrarası telefon magistraallarından müvəqqəti haqqı ödənilmədən istifadə üçün imkan yaranmışdşr. Hansı ki, öz növbəsində regionlarda beynəlxalq şəbəkəyə çıxış imkanının artmasına öz müsbət təsirini biruzə vermişdir.

Özünün geopolitik vəziyyetini nəzərə alan Azərbaycan da dünya ilə inteqrasiya elaqəlerinin qurulmasında əvəzsiz rolu olan İnternetdən səmərəli istifade etməklə, onu inkişaf etdirməklə bərabər xarici texnoloji-informasiya hücumlarının da qarşısını almalı, informasiya təhlükəsizliyi problemini həll etməlidir. Azərbaycanın İnternet fəzasında informasiya təhlükəsizliyi məsələsinə kompleks yanaşmaq üçün 3 əsas istiqamət götürmək daha məqsədəuyğun olardı: normativ hüquqi bazanın yaradılması, təşkilati tənzimləyici təminatın yaradılması, nəhayət texnoloji təminatın yaradılması. Təbii ki, hər bir istiqamətdə İnternet beynəlxalq təşkilat olduğundan, beynəlxalq və regional xarakter daşımalıdır.

Azərbaycanın informasiya resursları üçün əsas təhlükə mənbəyi həm xarici şəbəkələrindən yerli İnternet istifadəçilərinin informasiya məlumat bazalarına müdaxiləsi, həm də informasiya məlumat sistemlərinin dağıdılması, ələ keçirilməsi məqsədilə Azərbaycanın formalaşmaqda olan daxili informasiya şəbəkələrinə müdaxiləsindən ibarətdir.

Mühüm məsələlərdən biri də son dövrlərdə müxtəlif xarici qurumların dəstəyi ilə yaradılan ölkə əhəmiyyətli informasiya-kompüter şəbəkələridir. Artıq Dövlət Əmlak Nazirliyi, Dövlət Vergilər Nazirliyi, Gömrük Komitəsi, MSK strukturlarında ölkə miqyasında qlobal şəbəkelər sisteminin formalaşdırılması prosesi gedir. Bu çox önəmli bir hadisə kimi qeyd olunmalıdır. Lakin təhlükəi cəhət ondan ibarətdir ki, bu cür informasiya şəbəkələri yaradılarkən informasiya təhlükəsizliyi məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilmir.