Mafkura va geosiyosat

 

4- mavzu: Geosiyosiy jarayonlar: mohiyat va maqsadlar   

 

 

 

Reja:  

 

 

 

 

---

1.  ―Geosiyosat‖  tushunchasi.  Geosiyosatning  mohiyati  to‘g‘risidagi  qarashlarning 

sifatiy  xilma-xilligi  va evolyutsiyasi.   

2.Hozirgi davr geosiyosiy maqsadlar va mafkuraviy siyosat. 

3. Jahonni mafkuraviy bo’lib olishga intilishlar. 

 

 

Mazkur  mavzu  uchun  Prezidentimizning  ―O‘zbekiston  XXI  asr  bo‘sag‘asida: 

xavfsizlikka  tahdid,  barqarorlik  shartlari  va  taraqqiyot  kafolatlari‖  asari  asosiy 

manba bo‘lib hisoblanadi. 

 

―Geosiyosat‖  tushunchasi  o‘zida  ―geo‖  –  ―yer‖,  ―siyosat‖  esa  ―davlat‘  va 

―ijtimoiy  ish‖  ma‘nolarini  anglatadi.  ―Geosiyosat‖  atamasida  geosiyosiy 

muddaolar,  ularning  ko‘rinishlari,  turli  xil  davlat  va  xalqlarning  manfaatlari  tizimi, 

unga  bo‘lgan  yondoshuv  uslublari,  vositalari,  u  yoki  bu  davlatning  hududiy 

joylashuvi,  salohiyatiga  bo‘lgan  munosabatda  ifodalangan  maqsadlar  o‘z  ifodasini 

topadi.  

 

―Geosiyosat‖    uzoq  tarixga  ega  bo‘lsada,  u  tushuncha  sifatida  XX  asrning 

boshlarida  shakllangan.  Bu  atama  R.  Chellen  tomonidan  muomalaga  kiritilgan 

bo‘lib,  hozirgi  davrda  davlatlar  va  dunyo  mamlakatlari  xalqaro  siyosatida, 

falsafada,  siyosat  falsafasi  va  fanlarida  keng  qo‘llanilmoqda.  Geosiyosat  ko‘p 

qirrali  tushuncha sifatida turli  manfaatlarni  o‘zida mujassam etadi.  

 

Hozirgi  davrda  geosiyosiy  maqsadlar  ko‘proq  mafkuraviy  siyosat  bilan 

hamohangligini  alohida  ta‘kidlash  zarur.  Bunda  mafkuraviy  ta‘sir  ko‘rsatish 

geosiyosatning  eng  ta‘sirchan  vositasi  sifatida  namoyon  bo‘lmoqda.  Ya‘ni  turli 

davlatlarning  maqsadlari  xalqning  turli  qatlamlari,  xususan  yoshlar  ongi  va  qalbiga 

mafkuraviy  ta‘sir  ko‘rsatish  orqali,  ularning  faoliyatini  o‘z  ta‘siriga,  ya‘ni 

manfaatlariga  yo‘naltirgan  mafkuraviy  muhitni  yaratishni  ko‘zlagan  holda  amalga 

oshirilmoqda.  Ushbu  jarayonni  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  ko‘rish,  uning  qanday  amalga 

oshishini  aniq  bilish  qiyin  va  murakkabdir.  Ana  shu  sababdan  ham  Prezidentimiz 

mafkuraviy  poligonlar  yadro  poligonlariga  qaraganda  xavfliroq  bo‘lib  qolganligini 

alohida  ta‘kidlaganlar.   

 

Yadro  poligonlarining  qayerda  joylashganini,  uning  quvvatini,  qanday 

maqsadga  yo‘nalganligini  muayyan  darajada  aniq  bilish  mumkin.  Ammo  yovuz, 

yot  mafkuraviy  maqsadlarning  qayerdan  va  qanday  yo‘llar  bilan  va  qaysi  insonlar 

qalbini  egallab  olayotganini  osonlikcha bilib  bo‘lmaydi. 

 

Bugun  ―ikki  qutbli  mafkura‖  o‘rtasidagi  kurashga  barham  berilgan  bo‘lsada, 

ammo  dunyoda  mafkuraviy  kurashlar  to‘xtab  qolgani  yo‘q.  aksincha  jahon 

maydonlarini  mafkuraviy  bo‘lib  olishga  urinishlar  turli  yo‘llar  bilan  sodir 

bo‘lmoqda.  Masalan,  O‘zbekiston  mustaqillikni  qo‘lga  kiritgandan  keyin  mafkura 

sohasida  hayot  osonlikcha  kechmadi.  Milliy  istiqlol  g‘oyasiga  zid  bo‘lgan  yot  va 

begona  g‘oyalar  kirib  kelishga  va  yoshlarimiz  ongini  egallashga,  ularni 

mamlakatimizda  belgilangan  ulug‘  maqsadlarni  amalga  oshirishga  qarama-qarshi 

qo‘yishga  urinishlar  bo‘lganligining  guvohimiz.  Bunday  harakatlarning  tarafdorlari 

o‘zlarini ―do‘st‖, ―millatdosh‖, ―vatandosh‖, ‗dindosh‖ etib ko‘rsatish niqobi  bilan 

o‘z  g‘oyalarini  amalga  oshirishga  urindilar.  Natijada,  haqiqiy  qadriyatlarimizga  zid 

bo‘lgan turli  xil  oqimlar  aholi, ayniqsa yoshlar ongini  egallashga  harakat qildi. 

---

 

Jahon  geosiyosatida  xalqlarni  ma‘naviy-mafkuraviy  jihatdan  tobe  etishga 

intilish  va  bugungi  kunda  dunyoni  shunday  asosda  bo‘lib olishga urinishlar davom 

etmoqda.  Buning  uchun  ular  hozirgi  zamon  ommaviy  axborot  vositalari,  ularning 

yutuqlaridan  hamda  turli  xil  markazlar,  ayni  paytda  o‘zaro  hamkorlikka 

yo‘naltirilgan  ijtimoiy,  madaniy,  iqtisodiy  vositalardan  foydalanish  orqali 

dunyoning  turli  hududlarida  o‘zlariga  mos  mafkuraviy  muhitni  shakllantirish 

maqsadlarini  ham ko‘zlamoqdalar. 

 

Ana  shunday  sharoitda  milliy  istiqlol  g‘oyasini  chuqur  egallash  orqaligina 

bunday  mafkuraviy  maydonlarda  olib  borilayotgan  kurashlar  mohiyatini  to‘g‘ri 

tushunish  va  oldini  olish  mumkin.  Mafkuraviy  jarayonlar  fikr  va  g‘oyalar  tizimi 

sifatida  inson  ongiga  yo‘naltirilganligi,  o‘ziga  xos  maqsadlari  borligi  bilan 

xarakterlanadi.  Ular  ko‘plab  odamlar ongi va qalbini egallab olish orqali o‘ziga xos 

ta‘sir  ko‘rsatish  maydonini  yaratadi.  Bu  maydon  ichida  turli  xalqlar,  insonlar 

faoliyati  mujassamlashadi. 

 

Ma‘rifiy  rivojlanish  va  dunyo  xalqlari  rivoji  shuni  taqozo  etadiki,  geosiyosat 

ham  ma‘lum  bir  maqsadlarni  ko‘zlar  ekan,  u  faqat  insoniyat  orzu  qilib  kelgan 

tinchlik  va  barqarorlikka,  mamlakatlar  va  xalqlar  ravnaqiga,  erkin  va  farovon hayot 

qurish  g‘oyasiga  mos  bo‘lishi  kerak.  U  Vatan  ravnaqi,  Yurt  tinchligi,  Xalq 

farovonligi,  ijtimoiy  hamkorlik,  millatlararo  totuvlik  va  diniy  bag‘rikenglik 

g‘oyalarini  o‘zida  mujassam  etib, hozirgi geosiyosiy maqsadlarning bosh mezoniga 

aylanib  borishi  lozim.  U  nosog‘lom  mafkura  va  g‘oyalarni  boshqa  xalqlar  ongiga, 

qalbiga  singdirib,  mafkuraviy  jihatdan  dunyoni  bo‘lib  olishga  emas,  o‘zaro 

manfaatli  hamkorlikka,  dunyoviy  muammolarni  o‘zaro  hamjihatlik  bilan  hal 

etishga  xizmat  etishi  kerak.  Shu  ma‘noda  geosiyosatga  yangicha  yondoshuv  XXI 

asrda yangicha ma‘no va ahamiyat  kasb etadi va dunyo taraqqiyotiga  xizmat  qiladi. 

 

Insoniyat  sivilizatsiyasining  rivojlanish  tarixi,  ayniqsa  har  jihatdan  bir-biriga 

bog‘liq  bo‘lib  qolgan  hozirgi  dunyo  voqeligi  shundan  dalolat  berib  turibdiki, 

alohida  olingan  bir  davlatdagi  hech  bir  mojaro  uzoq  vaqt  davomida  milliy 

chegaralar  doirasida  qolib  ketmaydi.  Bir  qancha  sabablarga  ko‘ra  bunday  mojaro 

nazorat  qilib  bo‘lmaydigan  darajada  yoyilib  ketishi  muqarrar.  Bu  esa  ertami-

kechmi  qo‘shni  davlatlar  oldiga  barcha  salbiy  oqibatlari  bilan  bir  qator 

muammolarni 

ko‘ndalang 

qilib  qo‘yadi.  Hatto  mintaqadagi  vaziyatni 

beqarorlashtirish  darajasiga  borib  yetadi.  Shu  nuqtai  nazardan  qaraganda, 

mojaroning 

yashirin 

va 

oshkora 

tarzdagi 

baynalminallashuvi 

tanglikni 

chuqurlashtiradi.  Chunki  turli  maqsadlarni  ko‘zlaydigan  va  tanglik  mavjud  bo‘lgan 

hududda  o‘z  manfaatlarini  ta‘minlashga  intiladigan  tashqi  kuchlar  hamma  vaqt 

shay turadi. 

 

Xullas,  bugungi  kunda  xavfsizlikni  ta‘minlash  bilan  bog‘iq  bo‘lgan 

muammolarni  hal  etish  mintaqadagi  barcha  mamlakatlarning  istiqbolini  ham  bir 

qadar  belgilab  beradi.  Shuning  bilan  birga bu  – mintaqada yashayotgan xalqlarning 

azaliy 

qon-qarindoshligi, 

hamkorligi 

va 

ma‘naviy-ruhiy 

yaqinligini 

mustahkamlashda  ham  o‘ta  muhim  ahamiyatga  molik  masala  bo‘lib  qolaveradi. 

Xuddi  shuningdek,  mittaqaga  qarshi  qaratilgan  mafkuraviy  ta‘sirlarga  qarshi 

kurashni  kuchaytirishda  umummintaqaviy  birlikni  mustahkamlashning  ahamiyati 

ham oshib boraveradi. 

---

 

Dunyo  siyosatida  ro‘y  berayotgan  ulkan  yangilanishlar  ta‘sirida  olamni 

tushunish,  idrok  etish  va  unga  munosabat  ham  o‘zgarganligining  guvohi  bo‘lib 

turibmiz.  Mamlakatimizda  ham  inson  haqidagi  tasavvurlar  o‘zgarib  bormoqda. 

Yurtboshimiz  ta‘kidlaganidek,  bugungi  kun  kishilari  kechagi  kun  odamlaridan  tubdan 

farq  qiladi.  Milliy  ma‘naviyat  va  qadriyatlarimizning  qayta  tiklanishi,  o‘zligimizni 

anglay  boshlaganimiz  tufayli  bugun  har  birimizning  ongimizda,  tafakkur  tarzimizda 

muhim  ijobiy  o‘zgarishlar  ro‘y  bermoqda.  Har  bir  fuqoroning  o‘ziga,  ertangi  kunga 

ishonchi ortib bormoqda. 

Taraqqiyot  jarayonida  ijtimoiy  munosabatlar  chuqurlashib,  davlatimiz  murakkab 

umumbashariy  muloqot  tizimiga  uyg‘unlashib  borayotgan  pallada  rahbar  kadrlar 

mas‘uliyati  kuchayib  boradi.  Mas‘uliyatni  his  qilish  esa,  birinchi  navbatda,  davlat  va 

umummilliy  manfaatlar  darajasida  fikr  qilish  bilan  uzviy  bog‘liqdir.  Ona  zaminga 

muhabbat,  vatanparvarlik  tuyg‘usi  elu  yurtga  tahdid  solishi  mumkin  bo‘lgan  har 

qanday  xavf-xatarni  yengishning  asosiy  manbaidir.  Shunday  ekan,  Vatan  xavfsizligi 

va  barqarorligini  ta‘minlashda,  uning  kuch-qudratini  yanada  oshirishda  inson 

salohiyati,  ya‘ni  inson  omilining  o‘rni  beqiyosdir.  Davr  inson  dunyoqarashi  va 

faoliyatida  sifat  jihatdan  o‘zgarish  ro‘y  berishini,  o‘zligini  anglab  yetishini  taqozo 

etmoqda.  Darhaqiqat,  inson  aql-idroki,  zakovati  va salohiyati ijtimoiy taraqqiyot, olam 

yaxlitligining  birdan-bir  omiliga  aylanishiga  ehtiyoj  kuchaymoqda.  Turli-tuman 

tahdidlarni  bartaraf  etish  faqat  va  faqat inson zimmasiga tushmoqda. Shu bois jamiyat 

taraqqiyotida  muhim  o‘rin  tutadigan  bunyodkorlik  ruhi  bilan  yo‘g‘rilgan,  hayotimizni 

obod  va  farovon  bo‘lishiga  xizmat  qiladigan  yangi  ishlanmalar,  taklif  va  tavsiyalar 

bugun har qachongidan ham zarurdir. 

O‘tgan  asrning  so‘nggi  o‘n  yilligida  insoniyat  hayotida  ro‘y  bergan  muhim 

o‘zgarishlarni  quyidagicha  tavsiflash  mumkin: