Маьлумот дар бораи шумора

2. 11. Fe Категорияҳои майл ва майл (2 соат).

Замони феъл ё категорияи рақами шахс муносибати феълро ба иҷрокунандаи ҳолати амал ифода мекунад. Дар бораи иҷрокунандаи амал гӯянда, шунаванда ва дигарҳо. Маънои шахсӣ тавассути аффиксҳои махсус ифода карда мешаванд. Чунин аффиксҳо аффикси рақами шахсӣ буда метавонад. Тағирёбии шумораи шахсии феъл пешванд ҳисобида мешавад, аффиксҳои рақами шахс пешоянд ҳисобида мешаванд. Аффикси рақами шахсӣ, ки муносибати байни соҳиб ва буришро нишон медиҳад. Ин аффиксҳоро ҳам ба феълҳои феълӣ ва ҳам ба калимаҳои ғайрифеълӣ илова кардан мумкин аст. Се системаи дарк: яъне -ман, -сан, -ди; миз, -сиз, -дил; -m, -ng, -nol, -k, -ngiz, -nol (s); - (a) y, - (a) yin, -gin ё zero, sin; ҳармоҳа, - (i) ng, - (i) ngizlar, -sin (s) мавҷудбуда.

Категорияе, ки муносибати амалро ба воқеият нишон медиҳад, категорияи майл ба феъл мебошад. Далели он, ки категорияи майл ба категорияи замон ва рақами шахс-иртибот дорад ва ҳама дар якҷоягӣ системаи замони феълро ташкил медиҳанд, як шакли ифодаи эҷодист. Категорияи майл на танҳо муносибати амалро ба воқеият, балки муносибати муносибати байни иҷрокунанда ва амалро ба воқеият низ ифода мекунад. Дар бораи ифодаи маъноҳои гуногун дар категорияи майл, ба монанди фармон, хоҳиш, панд, шарт, паёми иҷро.

Тафовути афкор дар байни олимон дар бораи намудҳои майл. Баъзеҳо намудҳои майлро дар бар мегирифтанд: иҷро, хоҳиши фармон, майлҳои шартӣ, шартӣ, объективӣ. Баъзе паёмҳои фармоишӣ-фармоишӣ, шартӣ. Дар бораи иҷро, хоҳиши фармон, ҳолат, майлҳои ҳадаф, ташаккулдиҳандагони онҳо, нозукиҳои маъно.

2.12. Категорияи замони феъл. (4 соат).


Категорияи замон муносибати амалеро, ки бо феъл ифода ёфтааст, ба раванди нутқ ифода мекунад. Се замони феъл вобаста ба муносибати вақти амал ва вақти сухан фарқ мекунанд. Замони гузашта нишони амалест, ки қабл аз вақти сухан иҷро мешавад. Ҳар як шакли замон индекси муайяни грамматикӣ дорад. Дар бораи нақши сифат ва зарф дар вазифаи шакли замон. Тибқи сохтори шаклҳои замон, моҳияти онҳо ба шаклҳои синтетикӣ ва аналитикӣ тақсим кардани феъл. Феълҳои замони гузаштаро ба навъҳои зерин ҷудо кардан мумкин аст: а) феъли замони гузаштаи муайян (созанда -ди ва пасвандҳои мувофиқи шахс-рақам); б) феъли замони гузаштаи дароз (форма-ган ва суффиксҳои мувофиқи рақами шахс) нишон медиҳанд, ки амал хеле пеш аз вақти нутқ иҷро шудааст; в) феъли ҳикояи замони гузашта (созанда -b (ib), -ib (-b)) бо роҳи нақл кардани як амал хеле пеш аз вақти суханронӣ ифода ёфтааст; ж) феъли давомдори гузашта (созанда -р (-ар), ар (-р)) амалеро ифода мекунад, ки дар муддати муайяни пеш аз нутқ, маъноҳои дорои он давом мекунад; г) феъли дар замони гузашта шунидашуда (шаклсоз -б (-иб) + мард) амале нест, ки дар назари гӯянда ба амал ояд, балки дар гузашта иҷро шавад, аз дигарон шунида ва аз маъхазҳои дигар маълум бошад барои нишон додани амали дилхоҳ. Шакли замони ҳозираи феъл нишон медиҳад, ки он ҳангоми нутқ иҷро карда мешавад. Аммо шакли замони ҳозира танҳо бо охири оғози сухан маҳдуд намешавад, балки ба ҳудуди дигари вақт низ мерасад. ж) феъли давомдори гузашта (созанда -р (-ар), ар (-р)) амалеро ифода мекунад, ки муддати муайяни пеш аз нутқ, маъноҳои дорои онро дорад; г) феъли дар замони гузашта шунидашуда (шаклсоз -б (-иб) + мард) амале нест, ки дар назари гӯянда ба амал ояд, балки дар гузашта иҷро шавад, аз дигарон шунида ва аз маъхазҳои дигар маълум бошад . барои нишон додани амали дилхоҳ. Шакли замони ҳозираи феъл нишон медиҳад, ки он ҳангоми нутқ иҷро карда мешавад. Аммо шакли замони ҳозира танҳо бо охири оғози сухан маҳдуд намешавад, балки ба ҳудуди дигари вақт низ мерасад. ж) феъли давомдори гузашта (созанда -р (-ар), ар (-р)) амалеро ифода мекунад, ки дар муддати муайяне пеш аз замони сухан, маънои ифодашаванда давом мекунад; г) феъли дар замони гузашта шунидашуда (шаклсоз -б (-иб) + мард) амале нест, ки дар назари гӯянда ба амал ояд, балки дар гузашта иҷро шавад, аз дигарон шунида ва аз маъхазҳои дигар маълум бошад барои нишон додани амали дилхоҳ. Шакли замони ҳозираи феъл нишон медиҳад, ки он ҳангоми нутқ иҷро карда мешавад. Аммо шакли замони ҳозира танҳо бо охири оғози сухан маҳдуд намешавад, балки ба ҳудуди дигари вақт низ мерасад. г) феъли дар замони гузашта шунидашуда (шаклсоз -б (-иб) + мард) амале нест, ки дар назари гӯянда ба амал ояд, балки дар гузашта иҷро шавад, аз дигарон шунида ва аз маъхазҳои дигар маълум бошад барои нишон додани амали дилхоҳ. Шакли замони ҳозираи феъл нишон медиҳад, ки он ҳангоми нутқ иҷро карда мешавад. Аммо шакли замони ҳозира танҳо бо охири оғози сухан маҳдуд намешавад, балки ба ҳудуди дигари вақт низ мерасад. г) феъли дар замони гузашта шунидашуда (шаклсоз -б (-иб) + мард) амале нест, ки дар назари гӯянда ба амал ояд, балки дар гузашта иҷро шавад, аз дигарон шунида ва аз маъхазҳои дигар маълум бошад барои нишон додани амали дилхоҳ. Шакли замони ҳозираи феъл нишон медиҳад, ки он ҳангоми нутқ иҷро карда мешавад. Аммо шакли замони ҳозира танҳо бо охири оғози сухан маҳдуд намешавад, балки ба ҳудуди замони дигар низ мерасад.

Мутаносибан, ин шакли замон ба инҳо ҷудо мешавад: а) шакли ҳозира ва б) шакли ҳозира.

Шакли замони ҳозира (шаклсоз -а, -й ва ятир; -а, -й, + ятип; -а, -й, -ян; -макда) инъикоси ҳаракати давомдор ҳангоми суханронӣ мебошад.

Замони ҳозира-оянда бо пасвандҳои -а ва -й ифода карда мешавад.

Шакли замони оянда нишон медиҳад, ки амал пас аз вақти нутқ иҷро карда мешавад. Он ба шаклҳои замони оянда ва шубҳа ба шаклҳои оянда тақсим мешавад. Маълум аст, ки замони оянда бо -jak (-ajak), -moqиш рух медиҳад, дар ҳоле ки шакли шубҳанок бо -r (-ar) -mas рух медиҳад. Замони оянда бояд бо шакли зарурӣ - a –digan сохта шавад.