|
2-mavzu:
. Arxaik madaniyatning dastlabki namunalari.
Markaziy Osiyo xalqlari ibtidoiy va eng qadimgi madaniyati.
Arxaikyokiibtidoiymadaniyatinsoniyatmadaniyatiningibtidosivaenguzoqdavometgandavridir. Budavrinsoniyattarixiumumiyko‘lamining 99 %initashkilqilgan. Insoniyathayotiningboshlang‘ichdavrijamiyatningkeyingibarchao‘zgarishlarigazamintug‘dirganisabablibudavrnio‘rganishinsoniyatevolyusiyasiasoslarini, uningmadaniyatinegizinitushunishvasharhlashgayordamberadi.
«Dunyodaturmoquchun, - debyozganediBehbudiy, - dunyoviyfanvailmlozimdur, zamonailmivafanidanbebahramillatboshqalargapoymolbo‘lur». «Moziygaqaytibishko‘rishxayrlidir» - deganediA.Qodiriy.
Ibtidoiybosqichdagimadaniytaraqqiyotqiyofasiniqaytatiklasho‘tamurakkabvazifa. «Shaxsiyguvohnoma, tarjimaihol, qiyofadanmahrum, sukunatdagio‘tmish, hodisasiz «uzoq» (F.Brodel), «mudroq» (E.Lerua-Ladyuri) tarixuchunidealnamunakasbetib, tabiiy-ilmiymantiqniyaratish, uslublarmiqdoriyokiijtimoiy-iqtisodiytushunchalarvadastlabki (ibtidoiyjamoa) ijtimoiytuzumta’limotiniizohlashuchunmo‘ljallangandir»8.
Olimlar to‘plagan ma’lumotlar 2 xil bo‘lib:
1. Antopologik va arxeologik topilmalar-ibtidoiy odamning jismoniy va madaniy rivolanishini, ovchilik jamoasining turmush tarzini yorug‘ olamga chiqardi. Bu ma’lumotlar o‘ziga xos belgilari bilan emperik (tajriba) tahlilni yuzaga chiqardi va ibtidoiy bosqichnm umum qabul qilgan tasnifiga asos soldi:
1. Paleolit-qadimgi tosh asri,
2. Neolit-yangi tosh asri.
Paleolit bosqichining o‘zi ham ilk (quyi) va so‘nggi (yuqori) davrlarga bo‘linadi. Shuningdek, poleolit va neolit bosqichining o‘rtasi mezolit – o‘rta tosh asri davriga bo‘linadi.
II. Etnografik ma’lumotlar – dunyo xalqlari va hozirgi vaqtda ham ovchilik va termachilik bilan kun ko‘ruvchilarning hayoti haqida. Bu ma’lumotlar saqlanib qolgan arxaik madaniyat ko‘rinishini etnik, ijtimoiy va ruhiy o‘xshashliklar bo‘yicha qayta tiklashga yordam beradi.
Tosh asri bundan 2,6 mln. yil oldingi davrdan (Keniyaning Rudolf ko‘li sohilidan topilgan qadimgi tosh qurollari) to eramizdan avvalgi 2 ming yillikgacha (mehnat qurollari jezdan tayyorlana boshlagan davrgacha) bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi. O‘z navbatida paleolit bosqichidagi eng uzoq davr ilk poleolit bo‘lib, bundan 40-35 ming yil oldin tugaydi. Ilk poleolitda antropogonez jarayonining sodir bo‘lishi, qazib topilgan gominid qoldiqlarining alohida turlari yashagan davrlarda (zinjantrop, avstralopitek, pitekantrop, sinantrop, neandertal va boshqalar) madaniyatning dastlabki namunalari vujudga keldi: qo‘pol tosh qurollari tayyorlash (kesgich, tosh nayza, qirg‘ich), olovdan foydalanish, oddiy turar joylarning qurilishi, muomala vositalarining vujudga kelishi va rivojlanishi, atrof-muhit haqida dastlabki murakkab tasavvurlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Detsentrizm farazi insoniyat paydo bo‘lishini ikki o‘choq Afrika va Osiyo bilan bog‘laydi, zero hozirgi vaqtda eng qadimgi odam qoldig‘i ham Afrika mintaqasidan topilgan. Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekiston xududida qazib topilgan gominidlar ham ilk paleolit davriga oiddir. Arxeolog U.Ismoilov boshchiligida Selung‘ur g‘oridan topilgan «fergantrop» odami qoldig‘ining yoshi 700 ming yilga teng.
Ilk paleolitning oxirgi davri ko‘pincha alohida davrga ajralib «o‘rta» yoki «muste» deb nomlanadi (200 ming yil oldingi davrdan 40 ming yilgacha bo‘lgan davr). Bu qonuniy hodisa bo‘lib, must’e davrida madaniy ijod jarayonining o‘sib, neadertallar paydo bo‘ldi. Neandertallar keng xududlarga tarqalib murakkab va turli xil qurollar tayyorlagan, ma’lum marosim va madaniyat ko‘rinishlari shakllangan. Neandertallar yashagan g‘orlarida olovdan qoraygan tosh supalarda ma’lum marosim o‘tkazilgan. Neandertallar qabri ko‘pincha Sharq - G‘arb yo‘nalishi bo‘yicha joylashib, murda «yonbosh holatda, tizzalari engagiga qayirilgan, yoniga tosh qurollar qo‘yilgan» holda ko‘milgan. Bu marosim o‘limdan keyingi hayot mavjudligi haqidagi dastlabki tasavvurlarning paydo bo‘lganligidan dalolat beradi. Neandertallar qabri O‘zbekistonda Teshiktosh g‘oridan, shuningdek, Omonqo‘ton, Zirabuloq, Obirahmat, Qo‘lbuloq, Uchtut va boshqa joylardan ham topilgan.
Ilk paleolit davrida madaniy muhitning mavjudligi alohida joylar bilangina chegaralansa, so‘nggi paleolitda esa madaniyat tizim sifatida shakllanadi. So‘nggi paleolitning boshlarida gominid evolyusiyasi yakunlanib zamonaviy «aqlli odam» turi paydo bo‘ldi. So‘nggi paleolitda turli-tuman tosh va boshqa qurollar notekis tarzda ko‘payishi natijasida mehnat qurollari ko‘paydi, shuningdek, to‘qimachilik paydo bo‘ladi. Nihoyat, dastlabki tartibli ijtimoiy tashkilot-urug‘chilik tashkil topadi. Bu inqilobning mahsuli insonlarning asosiy antropologik, fiziologik, ijtimoiy va ma’naviy birligi bo‘lib, insonlar o‘rtasidagi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, til, maishiy rivojlanishdagi tafovutlarga qaramasdan tarixda o‘z o‘rnini saqlab qoldi.
Ma’naviy madaniyat dastlabki juda sodda bo‘lib, o‘sha davr kishilarining mehnat faoliyati bilan uyg‘unlashib ketgan edi. Ibtidoiy odamlarning bilim darajasi ancha cheklangan bo‘lsada, biroq yashash uchun kurash jarayonida atrof-muhitni kuzatib tajriba to‘plaganlar. Natijada yangi tushuncha va tasavvurlar paydo bo‘lib, tafakkur va nutq rivojlana bordi. Bu esa jamiyat ma’naviy rivojlanishini tezlashtirdi. Bilim va tajribaning to‘planishi natijasida o‘zlashtiruvchi xo‘jalikdan ishlab chiqaruvchi xo‘jalikka o‘tish sodir bo‘ldi.
Dastlab, ibtidoiy odamlar oziq-ovqat qidirib o‘zilari yashayotgan muhitni yaxshiroq o‘rganishi, ularning geografik tasavvurlarini oshirgan. Insonning iste’molga yaroqli o‘simlik va mevalarni qidirib topishi va tabiatni kuzatishi natijasida botanikaga oid bilimlari to‘plangan. Yovvoyi hayvonlar ovlash jarayonida hayvonlarning fe’li, turi, yashash joylarini kuzatish tufayli ibtidoiy odamlarda zoologiya bilimi shakllana boshladi. Bunday bilimlarni o‘rganish ibtidoiy odamlar uchun zaruriy bo‘lgan hayot uchun kurash, tirikchilik manbai edi.
Kasallikni davolash uchun o‘sha zamonning o‘ziga xos tabobati bo‘lib, unda o‘simliklar, mevalar, hayvonlar, mineral jismlardan foydalanilgan. Ba’zi kasalliklarni davolashda silash, uqalash usulidan, shuningdek, folbinlik, sehirgarlik va jodugarlik usullaridan ham foydalanganlar.
Qadimgi odamlarda tabiatni, iqlimni kuzatish asosida ob-havoni oldindan aytib berish qobiliyati paydo bo‘ldi. Tarbiya mehnat va turmush sharoiti bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, odat va udumlar uning asosini tashkil etgan.
Ma’naviy madaniyat turlaridan biri bo‘lgan ibtidoiy san’at odamlarning mehnat faoliyati bilan uyg‘un holda vujudga kelgan. Urug‘chilik jamoasi davridayoq hali ibtidoiy odamlar san’atning nimaligini to‘la anglamagan holda san’at turlarini shakllantira boshladilar. Ibtidiy sanoat xilma-xil bo‘lib, bir necha turlarga bo‘linadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
