Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar fanlardan o‘ziga xos xusu-siyatlari bilan farq qiladi

Tayanch tushunchalar 
Diniy madaniyat, aqliy-mantiqiy tafakkur, ibodatxona, ierarxiya, vassal, 
ilohiyot, aqida, taxayyul, madrasa, rasatxona. 
 
Mavzuni takrorlash bo‘yicha savollar 
 
1.
Diniy madaniyat deganda, nimani tushunasiz? 
2.
Diniy madaniyatning asosiy belgilari va ko‘rinishlari. 
3.
Diniy madaniyat madaniy tarqqiyotning qaysi davrini ifodalaydi? 
4.
Diniy madaniyatning o‘ziga xosligi nimada? 
5.
Madaniy taraqqiyotda xristianlik va islomning tutgan o‘rni. 
6.
Diniy madaniyat elementlarining ma’naviy hayotga ta’siri. 
7.
Diniy madaniyatning ma’naviy va axloqiy qadriyatlarini tushuntiring. 
8.
Diniy madaniyat bag‘rida qanday submadaniyatlar amal qiladi. 
9.
o‘rta asrning adabiyoti, san’ati va me’morchiligiga oid yodgorliklarni so‘zlab 
bering. 
10.Umuminsoniy madaniyatda diniy madaniyatning o‘rni. 
VI-Mavzu Yevropa O‘rta asrlar madaniyati. Xristianlik dini.
O‘rta asrlar tushunchasi Yevropada V asrdan boshlab to XVII asr-ning birinchi 
yarmiga qadar bo‘lgan davrni qamrab oladi. Bu davr antik madaniyatning 
inqirozini belgilab bergan Rim davlatining qulashi bilan boshlandi va Yevropa 
Uyg‘onish (Renessans) davriga kelib yakunlandi. Ana shu antik va Uyg‘onish 
davrlari o‘rtasi zulmat davri (ikki yuksalish davri oralig‘i) deb nom olgan. U fanda 
o‘rta asrlar davri deb atala bosh-ladi.
Yevropada o‘rta asrlarni quyidagi davrlarga bo‘lish mumkin: 

---

63 
Bu davr feodal munosabatlarga o‘tish, feodallar tabaqasining shakl-lanishi, 
katolik cherkov ta’sirining kuchayishi, oliy ta’lim muassasalari – universitetlarning 
paydo bo‘lish davridir. 
Ushbu davrga xos xususiyatlar shundaki, qishloqdagi ishlab chiqa-rish 
rivojlanibgina qolmasdan, shaharlarda ham hunarmandchilik sexlari paydo bo‘ldi, 
shahar infratuzilmasi yaratildi, markazlashgan yirik dav-latlar tashkil topdi. Qirol 
hokimiyati kuchayib, uning jamiyat ravnaqiga ta’siri ortib bordi. Kitob nashr etish 
yo‘lga qo‘yildi, fanning qator tar-moqlariga asos solindi.
Bu davrda ilm-fan va texnika rivojlandi. Inson turmush tarzida bu-yuk 
o‘zgarishlar yuz berdi, yangi qit’alar kashf etildi. Kapitalistik muno-sabatlarga asos 
solindi. Demokratik tamoyillar shakllandi. 
V-VI asrlarda Rim imperiyasi yerlarida asosan dehqonchilik va chor-vachilik 
bilan shug‘ullanuvchi germanlarning dastlabki davlatlari tashkil topdi. Madaniyat 
ravnaqi bo‘yicha o‘zidan yuqori bo‘lgan xalqlar usti-dan hukmronlik qilish (hunlar 
hujumlari natijasida 476-yilda Rim imperi-yasi qulagan edi.) germanlarni boshqaruv 
tizimini yangi tartibga moslashti-rishga majbur etdi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar jihatidan bu davr feodalizm bosqi-chiga to‘g‘ri 
keladi. Ammo o‘rta asrlar tushunchasining asosiy mazmuni muayyan davrning 
vaqt chegaralarini aniqlashtirish bilangina kifoyala-nib qolmasdan, balki bu davrni 
madaniyat inqirozi pallasi sifatida qabul qilishidadir. Shu ma’noda o‘rta asrlar 
antik davrga nisbatan so‘zsiz yo‘-qotishlar davri deb qaralar edi. O‘rta asrlar 
madaniyatiga past nazar bi-lan qarash ko‘pincha antik davr madaniyatiga 
hayrixohlik bilan qarovchi tadqiqotchilar orasida tarqalgan edi. Albatta, bu – 
subyektiv va bir yoq-lama yondashuvdan boshqa narsa emas. 
O‘rta asrlarning “zulmat dunyosi” timsoliga aylanishida ushbu davr 
namoyandalari bo‘lgan yozuvchilar, shoirlar, tarixchilar, diniy ulamolar va davlat 
arboblarining ham “hissasi” bor, albatta. Chunki ular o‘z ijo-dida asosan 
zamonaviy hayotning murakkab jihatlarini aks ettirganlar. Bunday asarlarda 
kelajakka ishonchsizlik, hayotdan norozilik tuyg‘usi sezilib turadi. Shu boisdan 
ham, bu muammolardan xalos bo‘lish imkoni sifatida ajal, o‘lim mavzusi markaziy 
o‘rin tutgan. Ular nazarida o‘rta asrlar bekorga sarflangan davr, behuda ketgan 
yuzlab yillar sifatida gav-dalangan. O‘rta asrlarni faqat buzg‘unchilikdan iborat, 
antik davr mada-niyati yutuqlarini chippakka chiqargan davr, deguvchilar ham 
ko‘plab topilar edi. G‘arbiy, “xristianlar dunyosi” “Rim dunyosi”ning tanazzuli 
oqibati-da emas, balki Rim va varvarlar dunyolarining o‘zaro muvofiqlashuvi, bi-
rikishi natijasida yuzaga keldi. Ammo u haqiqatan ham yemirilish, zo‘ra-vonlik va 
shafqatsizlik, antik dunyo madaniyati va sivilizatsiyasining ko‘p-lab yutuqlaridan 
bebahra qolish kabi jiddiy to‘siqlarni boshdan kechirdi. Ko‘plab antik davr shaharlari 
katta talafot ko‘rdi: ayrimlari buzib tashlan-di, boshqalari (savdo yo‘llari o‘z 
yo‘nalishini o‘zgartirishi munosabati bilan) tanazzulga yuz tutdi. Shunga 
qaramasdan, ilk o‘rta asrlardayoq ayrim sohalarda ijobiy o‘zgarishlar yuz bera 
boshladi. Qullikning bekor qilinishi ijtimoiy taraqqiyotda tub o‘zgarishlar yasadi. 
Antik davrda asosiy energiya manbayi, bu qullarning jismoniy kuchi bo‘lib, 
ushbu manba yo‘qolgach, boshqa imkoniyatlar qidirila boshlandi. Agar antik 
davrda nazariy bilimlar muvaffaqiyatli rivojlangan bo‘lsa, o‘rta asrlar davri 

---

64 
mashina va texnika vositalaridan keng foydalanish uchun keng, ravon yo‘llar 
ochdi. Bu qullikning bekor qilinishining be-vosita natijasidir. Antik davr ruhan va 
jismonan o‘zaro muvozanatda bo‘lgan inson timsolni ko‘rsatishga intildi. Ammo ayniqsa 
Rim madaniyatida bu g‘o-yani amalga oshirishda ko‘proq jismoniy kamolotni ta’minlash 
borasida muvaffaqiyat qozonildi. Shuningdek, Demokrit, Platon, Aristotel kabi 
antik davr mutafakkirlarini ijtimoiy-siyosiy va tabiiy-falsafiy qarashla-rining 
Jordano Bruno, Galileo Galiley, Tomas Mor, Tommazo Kampa-nella kabi o‘rta asr 
nazariyotchi-olimlari tomonidan ilg‘or ta’limotlar ya-ratilishiga ko‘rsatgan 
bevosita ta’sirini rad etib bo‘lmaydi. Masalan, Pla-ton, Aristotellar tomonidan ilgari 
surilgan ideal davlat to‘g‘risidagi g‘oyalar Tomas Mor, Tommazo Kampanellalarining 
utopik qarashlarida yaqqol na-moyon bo‘ladi. Aynan shu qarashlar asosida keyinchalik 
gumanizm, de-mokratiya to‘g‘risidagi yangidan-yangi ta’limotlar rivojlanib, 
bugungi kunda ham adolatli, farovon jamiyat qurishda jahon xalqlariga dasturi-
lamal bo‘lib xizmat qilmoqda. 
Birgina shu misoldan ko‘rinib turibdiki, xalqlar, avlodlar va davrlar o‘rtasidagi 
vorisiylik nafaqat ayrim hududlar, balki jahon sivilizatsiyasi yuksalishida asosiy 
omil bo‘lib xizmat qilgan. Demak, o‘rta asrlar mada-niyati bevosita antik davr 
madaniyati, ilm-fan va san’ati ta’sirida yuksal-gan hamda o‘sha davrda namoyon 
bo‘la boshlangan ijtimoiy-siyosiy va madaniy hodisalarni yanada boyitgan, keyingi 
Uyg‘onish davri uchun mustahkam zamin hozirlagan. 
O‘rta asr Yevropa madaniyati cherkov-diniy g‘oya bilan yaqindan bog‘langan 
edi. Cherkov ta’siri o‘rta asr madaniyatining turli sohalarida, chunonchi, fanda, 
maktabda, adabiyotda, san’atda aks etdi. Ilm-fan u qa-dar rivojlanmagan ilk o‘rta 
asrlar davrida, taxminan XI asrning ikkinchi yarmigacha o‘rta asr jamiyatiga 
g‘oyaviy rahbarlik asosan cherkov ta-sarrufida bo‘ldi: Kishilarning olam 
to‘g‘risidagi bilimlari mahalliy cher-kov ta’limoti doirasi bilan cheklanardi. 
Boshqa mamlakatlar to‘g‘risida ma’lumotlar juda oz bo‘lganligidan, yevropaliklar 
ancha vaqtlargacha olis yurtlar haqida har qanday uydirmalarni to‘qishardi. Fan va 
texnika ta-raqqiyoti darajasi juda past bo‘lganligidan, odamlar qurg‘oqchilik, toshqin va 
kasalliklar oldida ojiz edilar. 
Jismoniy ehtiyojlar va lazzatlar mutlaqlashtirilgan 
Rim jamiyatining achchiq saboqlariga tayanib, xristianlik insondagi ruhiyatga, 
uning ichki dunyosiga asosiy e’tiborni qaratdi. U insonni hamma narsadan o‘zini 
ti-yishga, ko‘ngilli ravishdagi javonmardlikka, hissiy, jismoniy tuyg‘ularni 
so‘ndirishga chaqiradi. Ruhiyatning jismoniy kamolotdan ustunligini e’lon qilib, 
xristianlik kishining chuqur ma’naviyatini shakllantirishga, uni axloqan 
yuksaltirishga katta hissa qo‘shdi. 
Bu davrda oliy diniy hokimiyatni oliy siyosiy hokimiyat bilan yagona qo‘lda 
birlashtirishga urinish g‘oyasi kuzatiladi. Bunga Rim papalarining (Sharqda – Arab 
xalifaligi) Yevropada hokimiyat jilovlarini o‘z qo‘llariga olishga intilishlari misol bo‘la 
oladi. Cherkovning qudratli ta’siri o‘laroq, Rim papalari xudoning yerdagi noiblari 
hisoblangan. XII asrga kelib esa, milliy, siyosiy va davlat manfaatlarni himoya qilish 
diniy faoliyat bilan sig‘isha olmaydigan o‘ziga xos soha ekanligi ayon bo‘la bordi. 
Talabalarga diniy masalalarning eng muhim jihatini diniy ta’limot – dogmatika 
tashkil etishini ta’kidlash darkor. Chunki har bir dinning asosida ishonch, e’tiqod 
yotadi. Xristianlik ta’limotining asoslari -