M. Y. Ayupova

p,  m,  b

  to- 

vushlarida buzilishlar  kuzatiladi.  Bola  lablarini  c h o ‘chchaytirishga,  doira 

holiga  keltirishga,  t e p a   labini  tepaga  k o ‘tarishga,  pastki  labini  pastga 

tushirishga  va  b o s h q a   b ir   q a to r  harakatlarni  bajarishga  qiynaladi.  Lablar 

harakati  cheklanganligi  b u tu n   artikulatsiyani  buzilishiga  olib  keladi.

S h u n i n g d e k ,   y u m s h o q   tanglay  m u s h a k l a r i n i n g   h a r a k a t c h a n l i g i  

cheklanganligi  h a m   to v u sh la r  talaffuzini  qiyinlashtiradi.

Dizartriyada  k u z a tila d ig a n   yuz  mushaklarining  parezi  h a m   tovushlar 

talaffuziga  t a ’sir  etadi.

---

D izartriyaning  asosiy b elgilaridan  y ana  biri  artikulatsiya  p ra k sisin in g  

yetarli  emasligi  (dispraksiya).  A . R .   Luriya  o ‘z  ishlari  a s o s id a   d isp rak sik  

buzilishlarni  2  turini  farqlaydi:

a)  kinestetik;

b)  kinetik.

K inestetik  dispraksik  b u z ilish la rd a   u m u m la s h tirilg a n   a r tik u la ts iy a  

u r u n m a l a r i n i n g   riv o jlan ish id a  q i y i n c h i l i k l a r   va  n o m u k a m m a l l i k l a r  

k u z a tila d i.  B u n d a   k o 'p i n c h a   u n d o s h   to v u s h la r   b u z ilis h i  k u z a t i l a d i . 

Buzilishlar turg‘un b o l m a y  to v u sh la m i almashtirish  h o lla d   h a r  xil  b o ‘ladi.

D ispraksik  buzilishlam ing  k in e ste tik   k o ‘rinishlarida  h a m   u n li,  h a m  

u n d o sh  tovushlar talaffuzida k am chiliklar kuzatiladi.  U n lila r  k o ‘p  h o lla rd a  

c h o ‘zi!ib,  u lam in g  artikulatsiyasi  neytrai  holga tenglashadi.  T o v u s h l a m i n g  

alm ash tirish   holi  o ‘ziga  xoslikni  a k s   ettiradi.

M a sa la n ,  sirg‘aluvchi  til  oldi  "Z "  tovushi,  p ortlovchi  til  o ld i  "D" 

tovushiga almashtiriladi.  Dizartriyada artikulatsiya m otorikasining buzilishi 

asosiy  s in d ro m   hisoblanib  -   artikulatsiya  buzilishlari  s i n d r o m i   dey ilad i. 

M iy a   j a r o h a t l a n i s h i n i n g   o g ‘irligi  va  jo y la sh u v ig a   k o ‘ra  b u   s i n d r o m  

dizartriyaning  turli  k o ‘rinishlari  o ‘ziga  xos  xususiyatlariga  e g a   b o ‘ladi.

D iz a rtriy a d a   nafas  m u s k u la tu r a s in in g   in n e rv a tsiy a sin in g   b u z ilish i 

natijasida  nutqiy  nafas buzilishlari  kelib chiqadi.  B unda  n a fa s   olish  ritm i 

nutq n i  m a ’noli tuzilishini  b o s h q a rm a y d i,  nutq  akti j a r a y o n id a   n a fa s  olish 

tezlashadi,  nafas  chiqarish  qisqa  va  asosan  burun  orqali  b o ‘ladi.

Dizartriyaning ikkinchi sin d ro m i  — nutqiy nafas buzilishi  s in d ro m id ir.

Diz artriya u c h u n  xarakterli x ususiyatlardan biri  —  in to n a ts iy a  v a  ovoz 

b u z ilis h la rid ir.  O v o z  k a m c h ilik la ri  til,  lab,  y u m s h o q   t a n g l a y ,   o v o z  

b oylam lari,  b o ‘g ‘iz  mushaklari  p a r e z i  va  ularning  m u s h a k   t o n u s i n i n g  

ortishi,  h arakatchanlikning  cheklanganligi  bilan  bog‘liq.

D e m a k ,  dizartriyaning asosiy  belgilari  -   artikulatsiya,  n a fa s   v a   o v o z 

b u z i l i s h l a r i n i n g   n a m o y o n   b o ‘l i s h   d a r a j a s i   va  x a r a k t e r i d a n   k e l i b  

c h iq a d ig a n —  tovushlar talaffuzi  va  n u tq n in g   prosodik  bu zilish ilarid ir.

Dizartriyada  nutqiy  buzilishlar  bilan  birgalikda,  n u tq iy   b o ‘l m a g a n  

ka m c h ilik la r  h a m   uchraydi.  Bu  b u l b o r   va  P se v d o b u lb o r  d i z a r t r i y a d a  

u m u m iy  va  mayda q o ‘l  muskullari  m otorikasining buzilishlari  k o ‘rinishida 

n a m o y o n   boMadi.

Dizartriyada o ‘zigaxos nutqiy va  nu tq iy  b o l m a g a n   b u zilish la r a so sid a  

tashxis  q o ‘yiladi.

K o rreksion-pedagogik  ishlar  tizimi

Dizartriyani  b artaraf etish  b o 'y i c h a   olib  boriladigan  l o g o p e d i k   t a ’sir 

tizim i  k o m p lek s  ravishda  am alga  oshiriladi,  ya’ni  a r tik u la ts io n   a p p a r a t  

massaji  va  gim nastik  mashqlari,  o v o z   va  nafas  ustida  ishlash,  u m u m i y  

davolash,  davolovchi jism oniy — ta rb iy a ,  fizioterapiya va  d o r i - d a r m o n l a r  

bilan  davolash  ishlari.

---

Asosiy  diqqat  bolada  nutkning  rivojlanishi  holatiga,  nutqning  leksik- 

g r a m m a t i k   to m o n ig a  h a m d a   n u tq n in g   aloqa  funksiyasi  xususiyatlariga 

qaratiladi.  Maktab yoshidagi bolalarda yozma nutq holati h a m  hisobga olinadi.

U z o q  vaqt  davom ida m u n t a z a m   ravishda olib borilgan m a sh g ‘ulotlar 

s e k in - a s ta   artikulatsion  a p p a ra t,  apparat  motorikasini  norm allashtiradi, 

a rtik u la ts io n   harakatlarni  rivojlantiradi,  artikulatsiya  a ’zolarida  ixtiyoriy 

h a r a k a t l a r n i   b ir   h a ra k a td a n   b o s h q a   b ir   harakatga  o ‘tish  qobiliyatini 

s h a k l l a n t i r a d i ,   h a m d a   f o n e m a t i k   e s h i t u v n i   t o ‘la  q o n l i   r a v i s h d a  

rivojlantirishga  y ordam   beradi.

D iz a rtrik   bolalar bilan  olib  boriladigan  logopedik  ish la m in g  usullari 

A . G .   Ip p a lito v a ,  O.V.  P ravdina,  V.V.  lppalitova,  Y e.M .  M astyukova, 

G .  V.  C h irk in a ,  1 . 1.  P anchenko, v a b o s h q a la rto m o n id a n   ishlab chiqilgan.

D iz a rtrik  bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlam ing vazifalari 

q u y id a g ila rd a n   iborat:

1  -   to v u sh la m in g   t o ‘g ‘ri  talaffuzini  o ‘rgatish,  y a ’ni  artikulatsion 

m o t o r i k a n i ,  nutqiy  nafasni  rivojlantirish  va  tovushni  n u tq g a   q o ‘yish  va 

m u s ta h k a m la s h ;

2  -   fo n e m a tik   id ro k n i  rivojlantirish,  to v u sh   a n a liz   m alakasini 

sh a k lla n ti  rish;

3  —  n u t q n i n g   r i t m ,   o h a n g d o r l i g i   va  if o d a lilig i  t o m o n i d a g i  

k a m c h ilik la m i  b artaraf etish.

4  -   p a y d o  b o l g a n   n u tq n in g  u m u m iy  rivojlanmaganligini t o ‘g ‘rilash.

D iz a rtrik   bolalarda  to v u sh la r  talaffuzidagi  kam chiliklam i  b artaraf

e tis h ,  t u z a tis h   ishning  en g   asosiy  vazifalaridan  biridir.  T o v u sh lar  ta laf­

f u z id a g i  k a m c h ilik la rin in g   a so siy   sababi  n u tq   a p p a ra ti  a ’z o la rin in g  

h a ra k a tc h a n lig id a  kuzatiladigan  kamchiliklardir.  S h u n in g  u c h u n  logoped 

asosiy  d iq q a tn i  artikulatsion  ap p arat  harakatchanligini  rivojlantirishga 

q a ra tish i  lozim.

T o v u s h la r  talaffuzi  ustida ishlash quyidagi  holatni  hisobga olib tashkil 

etiladi:

1  -   dizartriya  shakli,  b o la n in g   nutqini  rivojlanish  holati  va  bola

y o sh in i  hisobga  olish.

2  —  n u t q   k o m m unikatsiyasining rivojlanishi.  T ovushlar talaffuzining 

shakllanishi  komunikatsiyaning rivojlanishiga yo'naltirilgan boMishi lozim.

3  —  motivatsiyaning  rivojlanishi,  bo r b o ‘lgan  buzilishlarini  b artaraf 

e tish g a   intilish,  o ‘z - o ‘zini  anglashni,  o ‘ziga  ishonch,  o 'z in i  boshqarish 

v a  n a z o r a t   qilish,  o ‘z  qadrini  bilish  h am da  o ‘z  kuchiga  ishonish.

4   -   differensial  eshitish  idroki  va  tovush  analizi  qobiliyatini  ri­

v ojlantirish.

5  "•  k o ‘ruv-kinestetik  tu y g ‘u n i  rivojlantirish  y o ‘li  bilan  artikulatsion 

ta r tib   va  artikulatsion  h arakatni  kuchaytirish.

6  —  ishni  b o sq ic h m a -b o sq ic h   tashkil  etish.  Korreksion  ish  bolada 

talaffuzi saqlanib qolgan to vushlardan boshlanadi.  Ba’z a n  tovushlar ancha

---

so d d a   m o t o r   koordinatsiyalari  tamoyiliga  k o 'r a   t a n l a b   o lin a d i,  a m m o  

a rtik u la ts io n   b uzilishni  h iso b g a   o ü n g a n   h o l d a   b i r i n c h i   n a v b a t d a   ilk 

o n to g e n e z   tovushlari  ustida  ish  olib  boriladi.

7  —  e n g   o g ‘ir  buzilish lard a,  y a ’ni  b o la  n u t q i   a t r o f d a g i l a r   u c h u n  

u m u m a n  tushunarsiz b o 'lg a n d a   korreksion  ish a lo h id a  ajratilgan tovushlar 

va b o ‘g ‘inlardan boshlanadi. Agarda bola nutqi a tro fd a g ila r u c h u n   nisbatan 

tushunarli  b o l s a  va u a y rim  so‘zlard a nuqsonli  t o v u s h l a m i  t o ‘g ‘ri talaffuz 

qila olsa,  u n d a  ish  " tay an ch ” so ‘zlardan  boshlanadi.  H a r  q a n d a y   hollarda 

va  turli  nutqiy  holatiarda  to v u sh lar  nutqda  m u s ta h k a m la n is h i  zarur.

8 -   markaziy asab tizimi shikastlangan bolalarda n u t q d a n  oldingi davrda 

logopedik  ishlami  m u n ta z a m  olib borish  yo‘li  bilan  to v u s h la r  talaffuzidagi 

m urakkab  buzilishlaming  oldini  olish  m u h im   a h a m iy a tg a   ega.

Dizartriyada olib b o ra d ig a n   logopedik  ishlar b o s q i c h m a - b o s q i c h  olib 

boriladi.

1-bosqich  tayyorlov  bosqichi  —  bu  b o sq ic h n in g   a so siy   maqsadi:

—  artikulatsion  a p p a ra tn i,  artikulatsion  ta rtib n i  sh a k lla n tirish g a  tay- 

yorlash;

—  bolaning  ilk  y oshida  —  nutqiy  m uloqot  e h tiy o jin i  tarbiyalash;

—  passiv  lug‘atni  aniqlash  va  rivojlantirish;

—  nafas  va  ovozdagi  kam chiliklam i  korreksiyalash.

Bu  bosqichning  e n g   aham iyatli  vazifalari  b u   —  s e n s o r   funksiyani, 

ayniqsa,  eshitish  idroki  va  tovushlar  analizini  rivojlantirishdir.

Korreksion  ish  m e to d la ri  va  usullarini  q o 'l l a s h   n u t q   rivojlanishi 

d a ra ja s ig a   b o g ‘liq.  B o la d a   m u l o q o t   n u tq   v o s i t a l a r i n i n g   b o ‘lmasligi 

bosh lan g ‘ich ovoz  reaksiyasini tezlashtiriladi  va to v u s h la ig a  taqlid qilishga 

olib  keladi,  h a m d a   unga  k o m m u n ik ativ   a h am iy at  tu s in i  beradi.

Logopedik  ishlar  d o r i - d a r m o n l a r   bilan  t a ’sir  e t i s h ,  fizioterapevtik 

davolash, davolov jis m o n iy  tarbiyasi va massaj  b ilan  q o ‘s h ib  olib boriladi.

2-bosqich boshlang‘ich komm unikativ talaffuz q o b iliy atin i shakllanti- 

rish  bosqichi.

Bu  bosqichning  asosiy  maqsadi:

—  nutqiy  m uloqot  va  tovushlar  analizi  m a la k a sin i  rivojlantirish;

—  artikulatsion  a p p a ra t  muskullarini  b o ‘s h a sh tirish ;

—  o g ‘iz  holatini  n a z o ra t  qilish;

—  artikulatsion  h a ra k a tla m i  rivojlantirish;

—  ovozni  rivojlantirish;

—  nutqiy  nafasni  t o ‘g ‘rilash;

— artikulatsion harakatlam i sezish va m aqsadga  y o ‘naltirilgan artikul- 

yatsion  harakatni  rivojlantirish.

Artikulatsion apparat  muskullarini bo‘shashtiruvchi  m a s h q la r  u m u m iy  

m u sk u llam i  b o ‘shashtiruvchi  m ashqlardan  b o s h la n a d i  ( b o ‘yin,  k o ‘krak 

qafasi,  q o ‘l  muskullari).  S o ‘ng  yuz  muskullarini  b o ‘s h a s h tiru v c h i  massaj 

ishiari  olib  boriladi.

---

H a r a k a tla r  p esh a n a n in g  o 'rtasid an   ch ekkaga  qarab boshlanadi.  U lar 

b a rm o q  uch larin in g  yengil silashdagi sekin sur’atdagi harakatlar y ordam ida 

bajariladi.

B o ‘s h a sh tiru v c h ¡  massaj  m e ’yoriy  ravishda  faqat  y uzning  to n u si 

oshgan m uskullariga qaratiladi, b o ‘shashgan m uskullarguruhiga qaratilgan 

massaj  esa  m u s tah k am lo v ch i  boMishi  lozim .

Y uz  m u sk u llarin i  b o ‘shashtiruvchi  massajning  ikkinchi  y o ‘nalishi 

q o s h l a r d a n   b o s h n i n g   s o c h l a r   b o s h l a n u v c h i   q is m ig a c h a   q a r a t i l a d i .  

H a ra k a tla r  b ir   xilda  ikkala  q o ‘l  bilan  ikki  to m o n d a n   qilinadi.

U c h in c h i  y o ‘nalishda harakatlar p esh a n a  y o l i d a n  pastga,  iunjlardan 

b o ‘yin  va  yelka  muskullariga  qaratiladi.

S o ‘ngra  lab  muskullarini  b o ‘shashtirishga o ‘tiladi.  Logoped  o 'z in in g  

k o ‘rsa tk ic h   b a r m o q l a r i n i   yuqori  lab n in g   o ‘rtasi  va  o g ‘iz n in g   ik kala 

to m o n id a n  b urchagiga q o ‘yadi va h arakatlar o ‘rta chiziqqa qarata qilinadi. 

Bunday h a ra k a t  pastki  lablar bilan  h a m   qilinadi.  S o ‘ngra ish  ikkala  labda 

o'tkaziladi.

K e y i n g i   m a s h q d a   l o g o p e d n i n g   k o ‘r s a t k i c h   b a r m o q l a r i   x u d d i  

y u q o rid a g id e k   h o la td a   boMadi,  faqat  h a r a k a tla r   yuqori  lab  b o ‘yicha 

yuqoriga  q a r a b   qilinadi,  b u n d a  milklar  k o ‘rinadi,  pastga  qarab  qilingan 

h a rak atlard a  pastki  milklar  ochiladi.

S o ‘ngra  lo g o p e d n in g   k o ‘rsatkich  barm oqlari  o g ‘izning  burchaklariga 

q o ‘yiladi  va  la b la r tortiladi  (iljayish).  Qayta  harakat  yordam ida  lablar o ‘z 

holatiga  qay tad i.

B u n d a y  m a s h q l a r o g ‘izning turli  holatlarda:  og‘iz yopiq,  yarim  ochiq, 

katta  o c h iq   h o la tla rid a   qilinadi.

Bo‘shashtiruvchi  mashqlardan s o ‘ng past  tonusdagi  mustahkam lovchi 

massajdan  s o ‘ng  labning  passiv  faol  harakatlari  mashq  qildiriladi.  Bu 

massaj va  m a s h q l a r  natijasida bola  lablari  bilan  turli  diametrdagi  yog‘o ch  

bu y u m larn i,  k onfetlarini  ushlab  tura  olishiga  erishadi,  naycha  orqali  suv 

ichishni  o ‘rganadi.

Y u q o r i d a   q a y d   e tilg a n   m u s k u l l a r n i   u m u m i y   b o ‘s h a s h t i r u v c h i  

m a s h q l a r i d a n   s o ‘n g   til  m uskullarini  m a s h q   qilishga  o ‘tiladi.  U larn i 

b o 's h a s h tiris h d a   til  pastki  jag‘  muskullari  bilan  o ‘zaro  b o g l i q   ekanini 

y o d d a n   c h iq a rm a s lik   kerak.  S h u n in g   u c h u n   spastik  ko'tarilgan  tilning 

og‘iz  b o ‘shlig‘ida  pastga  harakati  pastki  j a g ‘ning  pastga  qarab  harakati 

bilan  birga  q ilin sa,  m ashqni  bajarish  bola  u c h u n   oson  kechadi.  M aktab 

yoshidagi  b o lalarg a  b unday  m ash q lar a u to tre n n in g   ko‘rinishida  beriladi, 

"m en  t i n c h m a n ,   j u d a   b o ‘shashganm an,  tilim   o g ‘zimda  tin ch   holatda. 

Pastki j a g ‘  p a stg a   tushayotganda  tilni  h a m   sekin  pastga  tu shiram an".

A gar b u   u su lla r yetarlicha  y o rd a m  b e rm a s a ,  tilning  uchiga  bir b o ‘lak 

toza  d o k a   yoki  t o z a ,  yengil  b iror  b u y u m   q o ‘yiladi.  Hosil  b o ‘lgan  taktil 

sezgilar  b o la g a   tiln in g   erkin  harakatiga  n im a d ir  xalaqit  berayotganini 

tu sh u n tirish g a ,  y a ’ni  spastik  holatni  sezishga  y ordam   beradi.  S h u n d a n

---

s o ‘ng logoped logopedik z o n d  bilan tiini yengil b osish  h a ra k a tla rin i qiladi.

Keyingi  harakat  tiini  yengil  h o l d a   to m o n la rg a   h a r a k a t   qilishidir.  Lo­

g o p e d   ehtiyotkorlik  bilan  tiini  t o z a   d o k a   bilan  u s h la b ,  ritm ik   ravishda 

t o m o n l a r g a   tortadi.  A sta-sek in   l o g o p e d n in g   y o r d a m i   k a m a y i b ,  bola 

m a s h q n i   o ‘zi  bajara  boshlaydi.  M assaj,  d a v o lo v c h i  j i s m o n i y   ta rb iy a  

mutaxassis tom onidan o ‘tkaziladi.  Logoped va o ta - o n a l a r  sh ifo k o r nazorati 

o s tid a ,  gigiyenik  talablarga  a m a l  qilgan  h o ld a   u n i n g   e l e m e n t l a r i d a n  

foydalanishlari  mum kin.

O g ‘iz n in g   h o la tin i  n a z o r a t  q ilish

Dizartriyada o g ‘izning  holatini  n azo rat  qilm aslik  ixtiyoriy artik u la to r 

harakatlam ing rivojlanishini qiyinlashtiradi.  Dizartriyada,  o d a td a ,  bolaning 

o g ‘zi  ochiq,  s o ‘lak  oqishi  kuzatiladi.

O lib  boriladigan  ishlar  3  b o sq ich g a  bo'linadi.

Birinchi  bosqich -   lablar u c h u n   m ash q lard a taktil  s e z g ila m i  b o laning 

O g'z ini  passiv yopishi bilan birgalikda  rivojlantirish. Asosiy diqqat bolaning 

o g 'z in i  yopish sezgilariga q aratiladi,  bola bu  ho latlarn i  o y n a   orqali  k o ‘rib 

turadi.

Ikkinchi  bosqich  —  passiv  faol  y o l l a r   orqali  o g ‘izni  y opish.  O g ‘izni 

yopish a w a l   boshni pastga egish  va og'izni  ochish,  b o sh n i  o rq a g a  tashlash 

h o l a t i d a   o so n   bajariladi.  ls h n i n g   b o s h l a n g ‘ich  b o s q i c h l a r i d a   u s h b u  

osonlashtirilgan  usuliardan  foyd alan g an   h o ld a  a m a ig a   o s h irish   m u m k in .

U c h in c h i  bosqich  —  o g ‘izni  faol  ochish  va  y o p is h   m a sh q la ri  s o ‘z 

k o ‘rsatm asi bo'y ich a o ‘tkaziladi.  M a sa la n ,  ”O g ‘izni  k a tta  o c h " ,  "Lablarni 

c h o 'c h c h a y tir”,  "Lablarni naycha shakliga keltir va a w a lg i  holatiga qaytar".

O g'izning turli  harakati tasvirlangan  rasmlarga q a ra b   m a s h q la m i  baja- 

rish.  M ashqlar asta-sekin m urakkablashib boradi:  b o la d a n  b o ‘shashtirilgan 

lablar  orqali  puflash,  tebranish  harak atlarin i  bajarish  s o ‘raladi.

A rtik u la ts io n   g im n a s tik a

Artikulatsion gim nastikani  o ‘tk azish d a  ta k til-p ro p ro ts e p tiv  stim u ly a - 

tsiya,  statik-dinam ik  sezgilarni  rivojlantirish,  a n iq   a rtik u la ts io n   kin es- 

te ziyalar  m u h im   aham iyat  kasb  etadi.

lsh n in g   dastlabki  bosqichlarida  saqlangan  a n a l iz a to r la r d a n   (eshitish, 

k o ‘rish,  taktil)  m ukam m al  ravishda  foydalanish  orqali  a m a ig a   oshiriladi. 

M a s h q l a r   k o 'z l a r n i   y o p iq   h o l d a   b o l a n i n g   d i q q a t i n i   p r o p r o t s e p t i v  

s e z i s h l a r g a   q a r a t i s h   o r q a l i   b a j a r i l a d i .   A r t i k u l a t s i o n   g i m n a s t i k a  

dizartriyaning shakli va artikulatsion a p p a ra tn in g  ja r o h a tla n is h   darajasiga 

q a ra b   differensiyalashtiriladi.

N u tq   muskullari  harakatini  rivojlantirishdan  a w a l   y u z n in g   m im ik  

m uskullari  m ashqlaridan  foydalaniladi.  M a k ta b g a c h a   y o s h d a n   b o s h la b  

b o la d a   m im ikaning  ixtiyoriy  va  d ifferen sirlash g an   h a r a k a tla ri  v a   o ‘z 

m im ikasi  ustidan  nazorat  qilish rivojlantiriladi.  B o lan in g  s o ‘zli  k o ‘rs a tm a

---

b o ‘yicha k o ‘zini ochish va yopishga,  qoshlarim chimirish,  lunjini shishirish, 

soMagini  y utish,  og‘zini  ochish  va  yopishga  o ‘rgatiladi.

Y u z  va  lab  muskullarining  y etarlicha  kuchini  rivojlantirish  u c h u n  

t o z a   r o ‘m o lc h a ,  n aychadan  foydalanib,  maxsus  qarshilik  m ashqlaridan 

foydalaniladi.  Bola  naychani  lablari  b ila n   ushlab,  katta  o d a m   uni  tortib 

olishga  h a ra k a t  qilsa  ham   ushlab  turishi  lozim.

T iln in g   artikulatsion  gim nastikasi  tilning  uchini  pastki  tishlarning 

c h e t l a r i g a   faol  tegishini  ta r b iy a la s h d a n   b o sh la n a d i.  S o 'n g r a   tiln in g  

u m u m iy ,  k a m   differensirlangan  harakatlari  a w a l  passiv keyin  passiv-faol 

va  faol  harakatlari  rivojlantiriladi.

T iln in g   ildizi  muskullarini  rivojlantirish  ulam i  maxsus z o n d   orqali  til 

ildizini  t a ’sirlash y o ‘li bilan  reflektor ravishda qisqartirishdan b oshlanadi. 

M u s ta h k a m la s h   ixtiyoriy  y o ‘talish d an   foydalanib  o ‘tkaziladi.

A rtik u la tsio n   m o to rik an i  rivojlantirish  uzviy  ravishda  u m u m i y   va 

m axsus  m a s h q la rd a n   foydalanilgan  holda olib boriladi.  0 ‘yinlar a rtik u la ­

tsion  m o to r ik a n i  xarakteri  va  n u q s o n n in g   darajasi,  b o la n in g   yoshini 

e 'tib o rg a   o ig a n   holda  tanlaniladi.

O v o z n i  r iv o jla n tir is h . 

D izartrik   b olalarda  ovozni  rivojlantirish  va 

korreksiyalash  u c h u n   turli  xil  o rtofonik  m ashqlardan  foydalaniladi,  bu 

m a s h q l a r   n afas  faoliyati,  fonotsiya  va  artikulatsiyani  rivojlantirishga 

y o ‘naltirilgan  b o ‘ladi.

O v o z  u stid a   ishlash  artikulatsion  gim nastika va  massajdan  so ‘ng  olib 

boriladi.  B ular  bilan  birga  y ana  b o ‘yin  muskullarini  b o ‘shashtiruvchi, 

b o sh n in g   h a r  t o m o n la m a   harakatini  bajarish  b o ‘yicha  maxsus  m ashqlar, 

shu  m a s h q   bilan  bir  vaqtning,  o ‘zida  i - e - o - u - a   unli  tovushlarni  talaffuz 

etish  m a q sa d g a   muvofîq  hisoblanadi.

O vozni  korreksiyalash  u c h u n  yum sh o q  tanglay harakatini  faollashtirish 

katta aham iyat  kasb etadi.  Buning uchun suv tomchilarini yutish, y o ‘talish, 

e snash  imitatsiyalarini  bajarish,  q attiq  atakada 

a

  unlisini  talaffuz  etish 

m a sh q la rin i  bajarish  tavsiya  etiladi.  U shbu  m ashqlar  oyna  oldida  hisob 

ostida  o ‘tkaziladi.  Quyidagi  usullardan  foydalaniladi:  tilni  o rq a   qismini 

q o ‘zg‘atish  va  til  y o rd a m id a   tanglayni  taqillatish  harakatini  bajarish; 

ixtiyoriy  yu tish   h a rak atin i  bajarish;  b u n d a   logoped  tomizgMch  bilan 

h a l q u m n in g  qarshi devoriga suv to m iz a d i,  bu vaqtda bolaning boshi  biroz 

orqaga  egilgan  b o l a d i .

O v o z hosil  qilishda j a r  harakatlari  m u h im  ahamiyat kasb etadi.  Buning 

u c h u n   o g ‘izning  ochish  va  yop ish ,  chay n ash   imitatsiyasi  m ashqlaridan 

foydalaniladi.

S h u n in g d e k ,  pastki  j a g ‘ni  tushirish  b o ‘yicha  maxsus  m ash q la rd a n  

foydalaniladi.  L ogoped  m u sk u llar  b o ‘shashganidan  so‘ng  pastki  ja g ‘ni  1

—  1,5  s m   pastga  tushirishga  y o rd a m   beradi  (bola  O o ‘Z I N I   m ustaqil

ravishda  yopadi).

H a r a k a tla r  hajm i  va  suratini  ixtiyoriy  nazorat  qilish  turli  k o ‘rgazmali

---

usullardan  foydalanib am alga oshiriladi (quduqqa c h e la k n in g  tushayotgani. 

arqonga  borlangan  sh a rc h a   tasvirlangan  ra sm la r  va  h o k a z o ) .  S o 'n g ra   bu 

m a sh q a r  so ‘z  k o 'rsatm asi  b o 'y ic h a   bir  v a qtning  o ‘z id a   turli  tovushlar 

birikmasini  ( d o n - d o n ,  p a p -p a p ,  kar-kar)  talaffuz  qilish  bilan  birgalikda 

bajariladi.

Tanglay  muskullarini  m ustahkam lash  u c h u n   u n i  b o ‘shashtirish  va 

taranglashishni  navbati  bilan  almashtirish  m a s h q la r id a n   foydalnniladi. 

Bolaga  esnash  harak atin in g   tugashida