M. Y. Ayupova

s h ,  j ,   r) 

talaffuzida  kam chiliklar  kuzatiladi.  D iza rtriy a n in g   ogMr  k o ‘rin is h la r id a  

bu  to v u sh la r  m u tla q o   y o lq  boMsa,  yengil  k o ‘rinishida  ta la fïu z  j a r a y o n i d a  

tilni  o 'r t a   qismi  yum shoq  tanglay  t o m o n   ko'tarilad ig an   to v u s h l a r  (.v, 

z,  t, 

d,  n)

  bilan  almashtiriladi.

Q obiqli  dizartriyada  apikal  u n d o s h l a r ,   y a ’ni  talaffuz  j a r a y o n i d a   til 

u c h in i  yuqori  tishlar  va  alveolalarga  yaqinlashishi  va  tegib  tu r is h i  b ilan  

iz o h la n a d ig a n   tovushlar  (/)  talaffuzida  h a m   qiyinchiliklar  k u z a tila d i.

S h u n i n g d e k ,   q o b iq li  d i z a r t r i y a d a   u n d o s h   t o v u s h l a r n i n g   h o s i l  

boMishining  kamchiliklari  kuzatilishi  m u m k in .

Qobiqli  dizartriyada  mushak  t o n u s i n i n g   ortishi  xarak terli,  a y n iq s a , 

til  u ch i  m ushaklari tonusining ortishi  kuzatiladi.  Bu esa  n o z ik  d iffe re n sia l 

h a r a k a tla m i  cheklaydi.

Q o b iq li  dizartriyaning  ik k in c h i  s h a k li  k in estetik   p r a k s i s m   y e t a r h

ISI

---

emasligi bilan bog‘liq.  Bu esa bosh  miyaning d o m in a n t yarimshari (odatda, 

c h a p  yarimsharlar) qobig‘ining pastki markaziy boMimlarini bir to m o n la m a  

ja ro -h a tla n is h id a   kuzatiladi.

B u n d a y   hollarda  shovqinli  va  affrikat  un d o sh   to v u sh lar  talaffuzida 

ka m c h ilik la r  kuzatiladi.  Artikulatsiya  kamchiliklari  turli  xil  va  t u r g kun 

em asligi bilan xarakterlanadi.  N u t q  jarayonida z a r u r  artikulatsiya holatini 

izlash  n u tq   tem p in i  sekinlashtiradi  va  uyg‘unligida  k am ch ilik lar  keltirib 

ch iq a ra d i.

Ayrim  artikulatsiya holatlarini his etish va talaflfuz etishda qiyinchiliklar 

kuzatiladi.  Yuz  gnozisini  yetarli  emasligi  kuzatiladi.

Q obiqli  dizartriyaning  uchinchi  shakli  d in a m ik   kinestetik praksisning 

yetarli  emasligi  bilan  b o g ‘!iq.  Bu  bosh  m iyaning  d o m i n a n t   yarim sharlari 

q o b ig ‘ining m o t o r  sohasining pastki bo‘limlari jaro h atlan ish id a kuzatiladi. 

K in e s te tik   praksis  k a m c h ilik la r id a   m u ra k k a b   afTrikat  t o v u s h la rin in g  

talaffuzi  qiyinlashadi.

T o p s h i r i q   b o ‘y i c h a   h a r a k a t l a r n i   k e t m a - k e t l i k d a   b a j a r i s h d a  

q iy in ch ilik lar  n a m o y o n   b o l a d i .

Q o b iq li  dizartriyaning  ikkinchi  va  uchinchi  shakllarida  to v u sh lam i 

m u s ta h k a m la s h d a   q iyinchiliklar  kuzatiladi.

E kstrapiram idaii  d iz a rtriy a   (qobiq  osti  dizartriya).

Ekstrapiram idali  tizim   te z ,  aniq  va  differensial  harakatlarni  bajarish 

i m k o n i n i   b e ru v c h i  t a y y o r g a r lik   fo n in ia v to m a tik   t a r z d a   y a ra ta d i.  U 

m u sh a k la rn in g   tonusini,  m u s h a k la r   qisqarishining  ketm a-ketligi,  kuchi 

va  harakatchanligi  b o sh q a rish d a   alohida  o lrin  tutadi  va  harakat  aktlarini 

e m o ts io n a l  ifodali,  av to m a tik   tarzd a  bajarishni  t a ’minlaydi.

E k s tr a p ir a m id a li  d i z a r t r i y a d a   to v u s h la r  ta la f f u z id a   k a m c h ilik la r  

an iq la n a d i:

—  nutq iy   m ushaklarda  m u s h a k   tonusini  o ‘zgarish;

—  z o ‘riqish  harakatlari  mavjudligi  (giperkinezlar);

—  nutq iy   m u sh ak lard an   propritseptiv  afferentatsiya  kamchiliklari;

—  e m o tsio n al  —  h arak at  innervatsiya  kamchiliklari.

E kstrapiram idali  dizartriy ad a  artikulatsiya  a p p arati  m ushaklarining

h a ra k a tla ri  hajmi  p sev d o b u lb ar  dizartriyadan  farqli  ravishda  yetarlicha 

rivojlangan boMadi.  Bola d o i m o  o'zgaruvchi  mushaklar tonusi v a z o ‘riqishli 

h a r a k a tla r   t a ’sirida  artikulatsiya  holatini  his  etishga  va  bajarishga  qiy- 

n a la d i.  S h u n in g   u c h u n ,   e k s tra p ira m id a li  d iz a rtriy a d a   k o ‘p  h o lla rd a  

k in estetik  dispraksiya kuzatiladi.  N u tq   mushaklarini tin c h  turgan  holatida 

m u s h a k la rn in g  yengil tebranishi  (dispgoniya) yoki unin g  m a ’lu m   m a ’noda 

p a sa y ish i  (gipotoniya)  k u z atilish i  m u m k in .  H is -h a y a jo n li,  t a ’sirchan 

h o l a t l a r d a   nutq iy   b a y o n n i  a m a lg a   oshirishda  u rin ish la rd a   m u s h a k la r 

t o n u s i n i   va  z o ‘riqishli  h a ra k a tla rn in g   ortishi  kuzatiladi.  Til  tu g u n c h a  

b o ‘lib,  ildizi  t o m o n   to rtiladi, j u d a   tez  z o ‘riqadi,  tortiladi.  O voz  apparati 

va  nafas m ushaklari to n u s in in g  ortishi tovushni  ixtiyoriy tarzd a chiqishini

---

y o ‘qotadi  va  b o l a   b ittag in a  tovushni  h a m   t a l a f ï u z   e t a   olm aydi.  M u s h a k  

t o n u s i n i n g   y a q q o l   n a m o y o n   b o ‘lgan  k a m c h i l i k l a r i d a   n u t q   n o a n i q ,  

tu sh u n arsiz,  o v o z   m a n q alarin in g   ega  b o ‘lib,  n u t q n i n g   m a ’n o   t o m o n i d a ,  

u ning  into n atsiy ail-o h an g li  tuzilishida,  t e m p i d a   k am c h iiik la r  k u z a tila d i. 

N u tq n in g   e m o ts io n a l  belgilari  n a m o y o n   b o M m a y d i,  n u tq   m o n o t o n ,   b i r  

xil  b o ‘ladi.  O v o z n i  " o ‘chib  qolib",  t u s h u n a r s i z   m i n g ‘il!ashga  o ‘tis h in i 

kuzatish  m u m k in .

E kstrapiram idali  dizartriyaning  xususiyatlari  —  b u   tovush  talafFuzini 

t u r g ‘u n   va  b i r   xil  k o ‘rin ish d a g i  k a m c h i l i k l a r i n i n g   k u z a t i l m a s l i g i ,  

shu n in g d ek ,  to v u sh la rn i  m ustahkam lash  j a r a y o n i n i n g   qiyinchilik  b ila n  

am alga  oshirilishidir.

E kstrapiram idali  dizartriya  ayrim  h o l l a r d a   n e y ro s e n s o r  karlik  kabi 

eshitish  k a m ch ilik lari  bilan  birgalikda  k e la d i.  B u n d a   a w a l o ,   b a l a n d a  

to n larn i  eshitish  zararlanadi.

M iyachali d iz artriy a. 

Dizartriyaning bu shaklida miyacha va uning markaziy 

asab  tizim ining  turli  boMimlari  bilan  afoqalari  jaro h atlan ad i.  M iyachali 

dizartriyada  nutq  sekinlashgan, jumla  oxiriga  kelib  ovozning  "o‘chib  qolishi" 

bilan  tavsifianadi.  Til  va  lab  mushaklari  tonusining  pasayishi  ular u c h u n   xos 

b o lib ,  til  ingichka holda og‘iz bo‘shlig‘ida beh arak at  yotadi, harakatlar te m p i 

sekinlashgan, artikulatsiya holatlari his etish va a m a lg a  oshirishda qiyinchiliklar, 

yumshoq tanglay osilib turishi,  chaynash  harakatlarining sustligi,  m im ikaning 

cheklanganîigi  kuzatiladi.  Til  harakatlari  n o a n i q   b o l i b ,   unda  giper  yoki 

gipometriyalar (harakatlar hajmining ortishi  va  kamayishi)  kuzatiladi.  N o z ik  

maqsadga yo‘naltirilgan  harakatlami  bajarishda  tilni  bilinar-bilinmas titrashi, 

tovushlarni  burunli  talafïuz  etish  kuzatiladi.

D i z a r t r i y a n i n g   diffensial  d i a g n o s t i k a s i   ik k i  y o 'n a l i s h d a   a m a l g a  

oshiriladi:  dislaliyadan  va  alaliyadan  farqlash.

D islaliyadan  farqlash  3  ta  asosiy  s i n d r o m l a r   (artikulatsiya,  o v o z  va 

natas  kam chiliklari  sindrom lari)  asosida a m a l g a   oshiriladi.  B u n d a t o v u s h  

talaffuzi  buzilishi,  n u tq n in g   m a ’n o   t o m o n i d a g i   kam chiiiklar,  to v u s h la r  

t a l a f f u z i n i n g   o ‘z i g a   x o s   n u q s o n l i k l a r i d a   t o v u s h n i  

n u t q d a  

m u s t a h k a m l a s h d a g i   q iy in c h ilik ,  s h u n i n g d e k ,   n e v r o l o g i k   t e k s h i r u v  

m a ’lum otlari  ( m a rk a z iy   asab  tizim ida  o r g a n i k   j a r o h a t l a r   b elg ilarin in g  

mavjudligi)  va a n a liz  xususiyatlari  (p e rin o ta l  n u q s o n lik la r ,  baqirish,  o v o z  

reaksiyalari,  e m is h ,  yutish,  va  chay n ash   k ab i  n u t q g a c h a   b o ‘lgan  d a v r  

xususiyatlari  a lo h id a   o ‘rin  tutadi)  katta  a h a m i y a t g a   ega.

Alaliyada farqlash  nutqning le k s ik -g ra m m a tik  t o m o n i n i n g  rivojlanishi 

xususiyatlarida  til  operatsiyalarini  b irla m c h i  k am ch ilik la rin i  y o ‘q lig ig a  

asoslanib  a m a lg a   oshiriladi.

D iz a rtriy a   b e lg ila ri

D izartriy an in g   asosiy  belgilari  b u la r  n u t q i y   artikulatsiya  m o to r ik a s i 

va  nutq iy   nafas b ila n   b o g ‘liq b o l g a n   to v u s h la r  talaffuzi  va ovoz  n u q s o n -

---

laridir.  D izartriyada  dislaliyadan  farqli  ravishda  h a m   unli,  h a m   undosii 

tovushlar  talaffuzida  k a m ch ilik lar  kuzatiladi.

D i z a r t r i y a d a   b u z i l i s h l a r n i n g   tu r la r ig a   k o ‘ra   b a r c h a   n u q s o n l a r  

quydagilarga  b o ‘linadi:

a)  an tro p o fo n ik   (to v u sh n i  buzib  talaffuz  qilish);

b )   f o n o l o g i k   ( t o v u s h n i   y o ' q l i g i ,   t o v u s h n i   a l m a s h t i r i s h ,  

difFerensiallanmagan  talaffuz).

F o n o l o g i k   n u q s o n l a r d a   t o v u s h l a r n i   a k u s t i k   va  a r t i k u l a t s i o n  

xarakteristikasining  noaniqligi  kuzatiladi.  S h u n in g   u c h u n   k o ‘p   hollarda 

y o z m a   n u tq d a   h a m   k am ch ilik lar  kuzatiladi.

Dizartriyaning  b a r c h a   shakllarida artikulatsiya  m otorikasi buzilishlar 

k u z a tilib ,  u l a r   b i r   q a t o r   b e lg ilarg a  ega.  Bu  h o l n i n g   a r tik u la ts iy a  

m uskulaturasida q u yidagi shakllar farqlanadi:  artikulatsiya muskullarining 

spastikligi -  til,  lab,  y u z  va b o 'y in  muskullari  to n u s in in g  doim iy ravishda 

ortib  borishi.

Yaqqol  n a m o y o n   boMgan  muskullar  to n u sin in g   ortishi  natijasida  til 

tarang holda,  o r q a  t o m o n   tortilgan,  til  uchini  te p a g a   k o ‘tarishga,  noaniq 

holda  b o ‘ladi.

Lab  aylana  m u sh a k la rin in g   tonusining  ortishi  natijasida  lablarning 

spastik  birikuvi,  ta r a n g la s h u v i  kelib  c h iq a d i.  B u n d a   faol  h a ra k a tla r 

cheklangan  b o ‘ladi.  T iln in g   oldinga  harakatlar  hajm i  cheklanadi  yoki 

u m u m a n   y o ‘qoladi.

Yuz va b o ‘yin  m u sh a k la ri tonusining ortishi artikulatsiya apparatining 

ixtiyoriy  harak atlarin i  y a n a   qiyinlashtiradi.

M u s h a k la r   t o n u s i   b u zilish in in g   y a n a   b i r   k o 'r i n i s h i   g ip o to n iy a . 

G ipotoniya til ingichka,  lablar b o ‘shashgan,  u la m in g  birlashish imkoniyati 

b o ‘lmaydi.  B u n d a ,  o d a t d a ,  o g ‘iz  ochiq  b o ‘ladi.

D izartriyada  a rtik u la tsiy a   motorikasining  buzilishlari  artikulatsiya 

mushaklarining harakatchanligining cheklanganligi  natijasida kelib chiqadi 

va  bu  hol  m u s h a k la r   to n u sin in g   ortishi,  ixtiyorsiz  harakatlar  va  disko- 

ordinatsion  b u zilish lar  hisobiga  yanada  og'irlashadi.

Artikulatsiya  m u s h a k la r in in g   h a ra k atch an lig in in g   yetarli  emasligi 

n a t i j a s i d a   t o v u s h l a r   t a l a f f u z i d a   k a m c h i l i k l a r   k e lib   c h i q a d i .   L ab  

m ushaklarining ja ro h a tla n is h i  natijasida h a m   unli,  h a m   un d o sh  tovushlar 

talafTuzida  k a m c h ilik la r  kuzatiladi.  Ayniqsa,  lab  undoshlari