M. Y. Ayupova

U ch in ch i  davr  ( 6 - 7   y o s h )  y o z m a   n u t q   riv o jla n ish in in g   b o s h la n is h i. 

B o l a n in g   m a r k a z i y   n e r v   s is te m a si  ( M N S )   g a   tu s h u v c h i  y u k l a m a   o s h ib  

b o r a d i.  B o l a g a   k a t t a r o q   t a l a b l a r   q o ‘y i l g a n d a   d u d u q l a n i s h   hosi!  b o ‘Sishi 

bilan  n e rv   f a o l i y a t i d a   "p o rtla sh "  yuz  b e ra d i.

B o l a d a  b o r b o ‘lg a n   n u tq   fun k siy as in in g   h a r q a n d a y  buzilishi  bu   kcskin  

d a v r la r d a   b i r m u n c h a   kuchli  n a m o y o n   b o ' l a d i .   B u n d a n   t a s h q a r i  yangi 

n u tq   k a m c h i l i k l a r i   h a m   p a y d o   boMishi  m u m k i n .   L o g o p e d   b o la   n u t q i n i n g  

riv o jla n is h id a   k e s k in   d a v r l a m i   yaxshi  bilishi  va  o ‘z i n in g   k u n d a l i k   ishida 

sh u n i  h i s o b g a   o lis h i  kerak.

N u t q   r iv o jla n is h id a   k e skin  d a v r la r   m o y illik   vazifasini  b aja r a d i.  Bu 

d a v r la r   m u s t a q i l   a h a m i y a t g a   e g a   b o l g a n i   singa ri  b o s h q a   zararli  o m i l l a r  

b i l a n   -   g e n e t i k ,   b o l a n i n g   u m u m i y   z a i f l a s h u v i   va  h o k a z o l a r   b i l a n  

u y g ‘u n l a s h a d i .

N u t q n i n g   y o s h g a   q a r a b   riv ojlanish  d in a m ik a s i  h a y o t i n i n g   b ir in c h i 

yillarid a  o r g a n i z m   g e n o t ip ig a   va  u n g a   t a ’sir qikivchi  a t r o f - m u h i t g a   b o g 'liq  

r a v is h d a   o ‘z g a r i b   tu r a d i :  n u t q   f u n k s io n a l  tiz i m i n i n g   riv ojlanishi  u c h u n  

M N S   n i n g   n o r m a l   yetukligi  va  ishlab  tu r is h i  m u h i m .

N u t q   b u z i l i s h l a r i n i n g   kelib  c h i q is h id a   e k z o g e n   va  o r g a n ik   o m i l l a r  

k o ‘p r o q   rol  o ‘y n a y d i .   Bu  s a b a b l a r   g u ru h i  M .Y e .  Xvats ev  tasnifi  b o ‘y ic h a  

ja r o h a t   j o y i g a   q a r a b   o r g a n i k   m a r k a z iy   va  o r g a n ik   pcriferik  g u r u h l a r g a  

kiritiladi.

E k z o g e n - o r g a n i k  o m i l l a r  d e g a n d a   b o l a   M N S  g a  va b o la  o r g a n i z m i g a  

yaxlit  t a ’s ir  e t u v c h i   tu rli  xil  z a r a rli  t a ’sirla rn i  t u s h u n a m i z .   Bu  o m i l l a r n i n g  

t a ’sir  e t is h   v a q t i g a   q a r a b   qu y id a g ila rg a  b o ‘!inadi:

1. 

H o m i l a l i k ,   y a ’ni  ( p é r i n a t a l )   b o l a n i n g   o n a   q o r n id a lig i  v a q tid a g i 

t a ’sirlar.

---

2.  T u g 'r u q   v a q tid a g i  j a r o h a t l a r   (n a ta l).

3.  T u rli xil za rarli  o m i l l a r n i n g   t u g ‘ru q d a n   k e y i n g i   d a v r d a  ta 'siri  ( p o s t ­

natal).

K o ‘p in c h a   h o m i l a l i k  p ato lo g iy a si  t u g ‘ r u q   p a y t i d a   b o l a   n c r v  tiz i m i n i n g  

j a r o h a t l a n i s h i   b i l a n   q o ‘sh i!ib   y u z a g a   k e l a d i .   B u n d a y   u y g ‘u n l a s h u v  

z a m o n a v i y   tib b i y   a d a b i y o t l a r d a   " p e r i n a t a l   p a t o l o g i v a ”  t e r m i n i   b i l a n  

b e lg ila n a d i.  N e r v   t i z i m i n i n g   b u n d a y   j a r o h a t l a n i s h i   tu r li  xil  p a t o l o g i k  

h o la tla rn i,   h o m i l a d o r l i k   d a v r id a   turli  xil  z a r a r l i   o m i l l a r n i n g   h o m i l a g a  

t a ’s ir e t is h i,   t u g ‘r u q  p a y t i d a   va t u g ‘r u q d a n  s o ‘n g   d a s t l a b k i   d a v r la rd a   zararli 

o m i l l a r n i n g   t a ’sir  e t i s h i n i   b ir la s h tir a d i.  P e r i n a t a l   p a t o l o g i y a   o n a n i n g  

h o m i l a d o r l i k   v a q t i d a g i   k a s n l l i k l a r i ,   i n f e k s i y a l a r ,   i n t o k s i k a t s i y a l a r ,  

h o m i l a d o r l i k   t o k s i k o z l a r i ,   s h u n i n g d e k ,   t u r l i   k o ' r i n i s h d a g i   a k u s h e r l i k  

pato lo g iy a lari  ( to s   s u y a g i n i n g   torligi,  c h o ‘z i l g a n   y o k i  t e z l a s h g a n   t u g ' m q ,  

m u d d a t d a n   ilgari  suv  ketish i,  k i n d i k k a   o ‘ r a l i s h ,   h o m i l a n i n g   n o t o ‘g ‘ ri 

yotishi  va  h.k.)  a s o s i d a   y u za g a  keladi.

N e r v  tiz i m i n i n g   p e r i n a t a l   p a t o lo g iy a s id a   d a s t l a b k i   o ‘rin la rn i  asfiksiya 

va  t u g ‘ruq  tr a v m a s i  ega lia ydi.

H o m i l a d o r l i k   d a v r i d a   h o m i l a   r i v o j l a n i s h i d a g i   b u z i l i s h l a r   t u g ' r u q  

tr a v m a s i  va  asfiksiyani  ( t u g ‘ruq  p a y t id a   h o m i l a g a   k i s l o r o d   y e tis h m a s lig i)  

keltirib cliiqaradi.  Bu  e s a   h o m i l a n i n g   h i m o y a   va  a d a p t a t s i y a   m e x a n i z m i n i  

pas ay tira d i.  T u g ‘ru q   t r a v m a s i  va  asfiksiy a  h o m i l a   m iy a s in i n g   n o t o ‘g ‘ ri 

riv ojlanishin i  k u c h a y t i r a d i .

T u g ‘r u q   t r a v m a s i   k a l l a   s u y a g i   i c h i g a   q o n   q u y i l i s h i   v a   n e r v  

h u ja y ra la r in i n g   o 'l i s h i g a   o lib   k elad i.  K a lla   s u y a g i   ic h ig a   q o n   q u y ilish i 

b o s h   m iy a  p o ‘s t l o g ‘in i n g   n u lq   z o n a l a r i g a   h a m   o ‘z  t a ’sirini  o ‘tk a z i s h i  

m u m k i n .   B u n i n g   o q i b a t i d a   b o s h   m iy a   p o ‘s t l o g ‘i  t a r a q q i y o t i   j a r a y o n i d a  

turli  xil  n u tq   b u z ilis h la r i  kelib c h i q a d i   ( a la liy a ).  C h a l a   t u g ‘ilgan  b o l a l a r d a  

kalla  suyagi  ic h ig a  q o n   quyilishi  xavfi  k o ‘p r o q   b o l a d i .   B u n g a   u l a r n i n g  

t o m i r   d c v o r la r i n in g   zaifligi  sa b a b   b o l a d i .

N u t q   h a r a k a t   m e x a n i z m i n i   t a ’m i n l o v c h i   m i y a n i n g   m a ’l u m   b i r  

so h a sid a g i  j a r o h a t   o ‘c h o g ‘i  natija sida  a s o s a n   n u t q n i n g   to v u s h   talafTuz 

t o m o n i d a   b u z i lis h l a r   v u ju d g a   k e la d i  -   d iz a r t r i y a .

N u t q   buzilishlari  e tio lo g iy a sid a   o n a   va  h o m i l a   q o n i n i n g   i m m u n o l o g i k  

ji h a t d a n   m o s   k e lm a s lig i  h a m   m u h i m   rol  o ’y n a y d i   ( r e z u s - o m i l ,   e r i t r o t s i t  

a n t ig e n la r i  b o ‘y i c h a ) .   R e z u s   yoki  a n t i t e l o   g u r u h l a r i   y o ' l d o s h   o r q a li  o lt i b  

h o m i l a   e r it r o ts itla r i n in g   b o l i n i s h i n i   k e ltirib   c h i q a r a d i .

B u n i n g   n a tija s id a   eritrotsit la r d a n   M N S   u c l n i n   z a h a r l i   b o ‘lga n  m o d a

— b iliru b in   ajraladi.  U n i n g  ta'siri  o s t i d a   m i y a n i n g   p o ‘s tl o q   osti  boM im lari, 

e s h itu v  yadrolari j a r o h a tla n a d i.   Bu esa e s h i t u v n i n g  bu zilishi bilan  b ir g a lik d a  

n u t q n i n g   to v u s h   t a la f f u z   t o m o n i n i n g   b u z i l i s h i g a   o lib   keladi.

O n a  q o r n i d a l i g i d a   m i y a n i n g  j a r o h a t l a n i s h i   n a t i j a s i d a  b i r m u n c h a   o g ‘ ir 

n u t q  buzilishlari  v u ju d g a   keladi.  Bu  n u t q  b u z i lis h l a r i q o i d a g a   k o ‘ra b o s h q a  

p o l i m o r f  n u q s o n l a r  b ila n   q o ‘shilib k elad i  (e s h it u v ,   k o ‘ruv,  t a y a n c h   h a r a k a t

---

a p p a r a ti,   ¡ n te l le k t) .   B u l a r   h o m i l a d o r  a y o l n i n g   q iz ilc h a ,  to k s o p l a z m o z   va 

b o s h q a   y u q u m l i   k a s a l l i k l a r   b ila n   k a s a l l a n g a n i d a   k u za tilad i.  Bu  h o ld a  

n u tq   b u z ilis h la ri  v a   b o s h q a   n u q s o n i a m i t i g   o g ‘irlik  darajasi  h o m i l a n i n g  

o n a   q o r n id a l ig i  d a v r i d a   k o ‘p r o q   m iy a n in g  ja r o h a t l a n i s h i   vaqtig a  b o g l i q  

b o ‘la d i.   H o i n i l a d o r l i k n i n g   d a s t l a b k i   u c h i n c h i   o y i d a ,   s h u n i n g d e k ,  

e m b r i o g e n e z   d a v r i d a ,   y a ’ni  4  h a f ta lik d a n   4  o y l i k k a c h a   b i r m u n c h a   o g ‘ir 

j a r o h a t l a n i s h l a r   k u z a t i l a d i .   H o m i l a d o r l i k n i n g   k e c h   s t a d i y a l a r i d a g i  

p a t o lo g ik   t a ’s ir la r ,   o d a t d a   o g ‘ir  n u q s o n l a r n i   k eltirib   c h i q a r m a s a   h a m ,  

n e r v   t i z i m i n i n g   s h a k l l a n i s h i n i   k e c h i k i s h i g a ,  u n i n g   s t n i k t u r a s i  

m i e l i n i z a ts iy a s in in g   b u z ilish ig a   o lib   keladi.

M i y a   r i v o j l a n i s h i d a   a n o n i a l i y a l a r i   b o r   b o l a i a r d a   k o ‘p g i n a  

d iz e n i b r i o g e n e t i k   s t i g m l a r   t e z - t e z   k u z a tila d i;  k alla  suyagi  assim e triyasi, 

ta n g lay   a n o m a l i y a l a r i ,   yuq o rid ag i j a g ‘  riv ojlanishid agi  k am ch ilik la r,  pastki 

jag*  ap lo ziy a si;  m i e k r o g n a t i y a ,   p ro g n a ti v a   va  b o s h q a l a r .   H o m i l a g a   t a ’sir 

e tu v e h i  z a r a r li  o m i l l a r   t a ’siri  o s ti d a   vujudgn  k e l u v e h i  n u t q   buzilishlariga 

o c h i q   r in o la liy a n i  m is o !   qilish  m u m k i n .

H o m i l a d o r l i k   d a v r i d a   o n a n i n g   y u q u m l i   va  s o m a t i k   k a s a ll ik la r i,  

b a c h a d o n - y o ‘ld o s h   q o n   a y la n is h in in g  b u z ilish ig a ,  h o m i l a  o z iq la n i s h in in g  

buzilishi  va  k i s l o r o d   y e t is h m a s lig i g a   olib  kelishi  m u m k i n .   A g a r   h o m il a g a  

surunkali  k is lo ro d   y e tish m a slig i  o ‘tk ir  k c c h m a s a ,   u  h e c h   q a n d a y  buzilishni 

k e l t i r i b   c h i q a r m a s l i g i   m u m k i n ,   b i r o q   h o m i l a   s h a k l l a n i s h   t e m p i n i  

b i r m u n c h a   s e k i n l a s h t i r a d i .   B u n in g   natija sid a   h o m i l a   m u d d a t i g a   y e tib  

t u g ‘ilishiga  q a r a m a v   b o l a   t o 'l a   s h a k l h i n m a g a n ,   n e r v   tiz im i  z a i f  t u g ‘iladi. 

N e r v   t i z i m i n i n g   m ie li n i z a t s i y a   ja ra y o n i  s e k i n l a s h a d i ,   nerv  hujayrasi  va 

u n i n g   a k s o n la ri  d ifte re n s a ts iy n s i  izdan  c h i q a d i ,   m iy a n in g   n e v r o n l a r a r o  

a l o q a s i n i n g   s h a k l l a n i s h i   q iv in l a s h a d i.  Bu  o m i l l a r   o ‘z  n a v b a tid a   n u t q  

fa o liy a tin in g   s h a k l l a n i s h i g a   salbiy  t a 's i r   k o ‘rsatadi.

O n a   q o r n i d a   h o m i l a   rivojlanishining  buzilishi  —  e m b r i o p a tiy a la r   — 

yuqum li  kasalliklar,  d o r i - d a r m o n l a r   ichish,  io n la sh g a n   radiatsiva vibratsiva, 

h o m ila d o rlik  v a q t id a   ichish va chekish  bilan b o g ‘liq  h o lta rd a vujudga  keladi. 

Alkogol  va  n i k o t i n n i n g   naslga  zararli  t a ’siri  a n c h a   yil  ilgari  a n iq la n g a n .

A y n i   v a q t d a   n u t q   b u z i l i s h l a r i   b i l a n   u y g ‘u n l a s h g a n   a l k o g o l l i -  

e m b r i o p a t i k   g e n e z l i   o l i g o f r e n i y a n i n g   k linik  k o ‘rin ishi  o ‘rgani!di.  T urli 

xil  n u t q   n u q s o n l a r i n i n g   kelib  ch iq ish ig a   s u r u n k a l i   a l k o g o l i z m n i n g   t a ’siri 

k o ‘rsatildi, j i s m o n i y ,   n u t q i y   va  aqliy  r iv o jla n is h n in g   o r q a d a   q o lis h in i  o ‘z 

ichiga  o ig a n   a l k o g o l l i - c m b r i o p a t i k   s i n d r o m   t a ’ririab  berildi.  A lk o g o lli- 

e m b r i o p a tik  s i n d r o m d a  b o la  n u tq in i n g  rivojianishiga  n o q u la y  ta 's i r  etuvehi 

y a q q o l  i f o d a l a n m a g a n   e s h it u v n i n g   buzilishi  h o la ti  a n i q la n g a n .

A l k o g o liz m g a   c h a l i n g a n   o t a - o n a l a r d a   h o m i l a   oM im ining  xavll  o n a  

q o rn id a lig i  va  p e r i n a t a l   d a v r l a r d a  j u d a   y u q o r id ir .   B l in d a n   ta s h q a r i,   c h a la  

t u g ‘ilishi,  h o m i l a l i k   v a   i n t r a n a t a l   asflk siy a,  s h u n i n g d e k ,   k as allik larg a 

m o y il lik   v a   b o l a   h a y o t i n i n g   b ir in c h i  y ili d a   o ‘li m   h o l a t i n i n g   y u q o r i  

dara jad a lig i  h a m   a l k o g o l i z m g a   b o g ‘liqdir.

---

Bu  b o l a l a r  m a k t a b g a c h a  va  m a k ta b   y o s h i d a  o ‘z i n i n g  j i s m o n i y  zaifligi, 

n u tq n in g  t o ‘liq  rivojlanm aganligi bilan  u y g ‘u n l a s h g a n   psixik  riv ojlanishning 

o r q a d a   q o lg a n lig i,   h a r a k a t c h a n l i k n i n g   t o r m o z l a n g a n l i g i ,   faol  d i q q a t i ,  

k o ‘ruv  va  e s h itu v   id ro k i  f u n ksiyalarining  b u z i l g n n l i g i   b ila n   ajralib t u r a d i .  

U la r  d iq q a tin in g  ta rq o q l ig i  bilish f a o liy a tin in g   k a m l i g i ,   t a ’lim  ja r a y o n id a g i 

q iy inc hiliklar b ila n   u y g ‘unla shadi.  A yni  v a q t d a   k o ‘p g in a   i s h l a r c h e k i s h n i n g  

ayoi  sog‘lig‘i,  h o m i l a d o r l i k  va t u g 'ru q n i n g   k e c h i s h i g a   y o m o n   t a 's i r c t i s h i g a  

b a g ‘ish la n g a n .  B o l a n i n g   c h a la   tu g‘ilishi,  p s ix i k  v a  j i s m o n i y   riv o jla n is h d a n  

o r q a d a   qolishi  b ila n   c h c k i s h n i n g   alo q asi  b o r l i g i   is b o tla n d i.

M a ’l u m o t l a r g a   k o ‘ra  o t a   yoki  o n a n i n g   s u r u n k a l i   c h e k i s h i   ir s iy  

m o d d a n i n g   p a t o l o g i k  o ‘zgarishiga  —  m u t a t s i y a l a r g a   o ü b   kelishi  n i u m k i n .  

H o m i l a g a   b ir   q a t o r   z a r a r li  o m il la r n in g   b i r g a l i k d a   t a ’s ir  etishi,  a y n i q s a ,  

x a v fliro q d ir  ( a l k o g o l i z m   va  c h c k is h n i n g   h o m i l a d o r l i k   tok sik o zla ri  b i l a n  

b irg a   kelishi  v a   h o k a z o l a r ) .

H o m ila d o r lik  to k sikozla riga chala  t u g 'iii s h ,   t u g ' m q d a g i   qisqa  m u d d a t l i  

asfiksiya,  y engil  k o ‘ rin ish d a g i  m iy a n in g   m i n i m a l   o r g a n i k  j a r o h a t l a n i s h i n i  

k eltirib   c h i q a r a d i   ( m i n i m a l   miya  d is f u n k s iy a s i  ( M M D )   M M D   g a   e g a  

b o l a l a r   iic h u n   d i q q a t n i n g   tarqoqligi,  x o t i r a   p a s tlig i ,   m o t o r   b u z i lis h l a r ,  

t o r m o z l a n g a n l i k ,   turli  xil  n u t q   b u z ilishlari  x a r a k t e r l i d i r .

A yni  v a q t d a   y e n g il  m iy a  y e t i s h m o v c h i l i g i d a   p six ik   d i z o n t o g e n e z n i n g  

a l o h i d a  b i r k o ‘rinishi  ajratilgan.  Bu  k o ‘rinis!i  a s o s i d a   a l o h i d a  oliy  p o ‘s t l o q  

f u n k siy a l a r in in g   y o s h g a   o id   v aq iin ch a lik   y c t i s h m a g a n l i g i   y ota di.  Bu  n u t q  

r i v o j l a n i s h i d a   o £z i g a   x o s   o r q a d a   q o l i s h   v a   p s i x i k   r i v o j l a n i s h n i n g  

notekisligini  k eltirib   c h iq a ra d i.

M i n i m a l   m i y a   d isfu n k siy a sid a  m iy a   f u n k s i o n a l   tiz im i  riv o jla n ish i 

t e m p i n i n g   s e k in la s h u v i  a l o h i d a   o ‘ringa  ega.

N u t q   b u z i l i s h l a r i n i n g   kelib  c h iq is h i  b o ‘y i c h a   m oyilligi  b o r   b o l a l a r  

g u r u h i n i   M M D   g a   e g a   b o la lar  tashkil  q i l a d i .   N u t q   buzilish larin i  o ‘z  

v a q t id a   a n i q l a s h   va  psixik  rivojlanishni  b a r v a q t   r a g ‘b a t la n t iri s h ,  bu   t o i f a  

b o l a l a r   n u t q i y   va  a q l iy   rivojla nishining  k e c h i k i s h i n i   m a ' l u m   d a r a j a d a  

yaxshilashi  m u m k i n .   L o g o p e d  va  p c d a g o g - d c f c k t o l o g   M M D  s i n d r o m i n i n g  

d a s t l a b k i   b e l g i l a r i n i   b ilis h i  m u h i m .   H a y o t i n i n g   b i r i n c h i   y i l i d a   b u  

s i n d r o m n i n g  asosiy belgilari  "kichik  n e v r o lo g ik   belg ila r"  n o m i  bila n y u z n g a  

keladi:  e m a d i g a n   b o la la r d a ,   o datda,  faol  h a r a k a t l a r g a   xalaqit b e n n a y d i g n n ,  

b ir o q   tu r g 'u n l ig i  b i l a n   farqlanuvchi  m u s h a k   t o n u s i n i n g   yengil  b u z i lis h i ,  

t r e m o r  k o ‘rin ish id a g i  y aq q o l  ifo d a l a n m a g a n   ix ti y o rs i z   h a r a k a tla r ,  u m u m i y  

t i t r o q   s e n s o m o t o r   r iv o jla n is h n in g   k e c h i k i s h i   ( a y n i q s a ,   k o ‘r u v - m o t o r  

k oordinatsiyasi),  m a y d a  q o ‘l  motorikasi  d if fc r e n s iy a la s h g a n  h a ra k a tla r in in g  

r i v o j l a n i s h i n i n g   o r q a d a   q o l i s h i ,   p r e d m e t - m a n i p u l y a t i v   f a o l i y a t  

s h a k lla n is h in in g  se kinla shuvi.  Yuqoridagi  b a r c h a   b e l g ila r  yengil  n e v ro lo g ik  

s i m p t o m a t i k a d a   k o ‘rish  m u m k i n .

N u t q   b u z i lis h l a r i,  k o ' p i n c h a   e r k a k  j i n s i g a   m a n s u b   sh a x sla rd a   y u z a g a  

k elad i.  S o ‘nggi  y ill a r   t a d q iq o tla r i d a   o d a m   j i n s i g a   q a r a b   o ‘ng  va  c h a p

---

( n u tq iy )   g c m i s f e r a l a r   ( y a r im s h a r l a r )   r iv o jla n is h id a   larq  borligi  k o ‘rsatih 

b erildi.  C h a p   y a r i m s h a r   a s o s a n   nutqiy  f u n k s iy a n i  a m a l g a   o s h ira d i ,  o ‘ng 

y a r i m s h a r   e s a   k o ‘r u v - f a z o v i v   g nozisni  a m a l g a   o sh ir a d i .  0 ‘g ‘il  b o l a l a r d a  

qizlarga  n i s b a t a n   o ‘n g   y a r i m s h a r   te z r o q   s h a k l l a n a d i .   Q iz   b o l a l a r d a   cs a, 

a k s i n c h a ,   c h a p   y a r i m s h a r l a r   te z r o q   s h a k l l a n a d i   va  s h u n g a   b o g ‘liq 

b i r m u n c h a  e r t a   m u d d a t l a r d a   u la rd a   n u t q   r ivojla nishi  a n i q la n a d i.   B u n d a n  

ta s h q a r i  qiz  b o l a l a r d a   b i r m u n c h a   y aqqo!  i f o d a l a n g a n   y a r i m s h a r l a r a ro  

o ‘z a r o   t a ’s i r   e r t a   s h a k l l a n a d i .   B u   u l a r d a   m i y a   j a r o h a t l a n i s h i n i  

k o m p e n s a t s i y a l a s h d a   y a x s h i  y o rd a in   b era di.

B u n d a n   t a s h q a r i  o ‘g ‘i!  b o la la rd a   n u tq   b u z ilis h l a rin in g  k o ‘p  u c h r a sh ig a  

x r o m o s o m a   t u z i l i s h i d a g i   o ‘z i g a   xos  o ‘z g a r i s h l a r g a   b o g l i q   r a v i s h d a  

in te lle ktua l  va  n u t q   b u z i lis h l a r i  sabab  b o ‘lishi  m u m k i n .

B olala rda  n u t q   b u z i l i s h l a r i n i n g  kelib c h i q i s h i d a   m i y a n i n g  e i l a   o r g a n ik  

ja r o h a tla n is h la ri  k a t t a   rol  o ‘ynavdi.

E m o t s i o n a l - d e p r i v a t s i y a   k a t t a   a h a m i y a t g a   e g a d i r   ( k a t t a l a r   b ila n  

e m o ts io n a l  ijobiy  a l o q a n i n g   yetishm asligi).

H a y o tin in g  b i r i n c h i   yillarid a b o b   va o n a n i n g  o ‘z a r o   aloqasi  buzilishiga 

a l o h i d a   e ’t i b o r   q a r a t i l a d i .   M a ’luinki,  n u t q   funksiyasi  sh a k lla n ish i  u c h u n  

h a y o t n i n g   b ir i n c h i   y i l i d a   n o r m a l   rivojlanish  m u h i m   a h a m i y a t g a   cga.  Bu 

e s a   b o la n in g   o n a   b i l a n   yoki  o ‘ziga  yaq in   b o ' l g a n   b o s h q a   kishilar  bilan 

t o ‘g ‘ri  o ‘z a r o   m u n o s n b a t   b o 'lis h in i  ta la b   e tad i.

N u t q   b u z i lis h l a r i  tu r l i   xil  no q u la y  o m i l l a r n i n g   b o l a   m ivasiga  va  lin ing 

keyingi  riv o jla n is h ig a   t a ’s ir   e tish i  natijasida  h a m   k e lib   c h iq ad i.  B u n d a v  

n u t q   b u z i l i s h l a r i n i n g   tu z iiis h i  zararli  o m i l n i n g   t a ’sir  e tish   vaqti  va  m iya 

ja r o h a tla n is h i  o ‘c h o g ‘ iga  b o g 'l i q   ravishda  farq la n a d i.

M iy a   j a r o h a t l a n i s h i d a   lo kalizatsiva  j a r o h a t l a n i s h   darajasi  va  n u t q  

b uzilishlari  a s p e k ti  b o ‘y i c h a   va  keyingi  a s o ra tla ri  o ra s id a   t o l a   bir-b irig a 

b o g l i q l i k   b o M m a y d i.  B o la la rd a g i  cha p  g c m i s f e r a l a r n i n g   t u g ' m a   yoki  c i t a  

o r t t i r i l g a n   j a r o h a t i   k o ' p i n c h a   n u t q   b u z i l i s h l a r i g a   o l i b   k e l m a y d i  

( ja r o h a t la n i s h   n u t q q a c h a   b o ' l g a n   davrda  hosil  b o ‘la d im i  yoki  s h a k lla n ib  

b o 'l g a n   n u t q   d a v r i d a m i ,   b u n d a n   g a t ’iy  n a z a r ) .   Bu  fikr  100  yil  avval 

k o ‘rsatilgan  va  s o ‘n g   t a d q i q o t l a r d a   ta s d iq la n g a n .

K a tt a la r d a   s h u n g a   o ‘xsh a sh   j a r o h a t l a r   m a ’l u m   o ‘ringa  ega  boMadi. 

M a ’lu m k i,  yaxshi  r i v o j l a n g a n   n u tq q a   eg a  b o l a n i n g   kalla  suvagi  trav m asi 

k a t t a l a r g a   q a r a g a n d a   a f a z i y a n i   a n c h a   k a m   k e l t i r i b   c h i q a r a d i .   M iy a  

pla stik lig i  m a ’l u m   d a r a j a d a   m iy a   t u z i l i s h i n i n g   y e t i l m a g a n l i g i   b ila n  

belgilanadi.  Bu  b i l a n   b o l a   m iy a sin in g   j a r o h a t l a n i s h   o ‘c h o g ‘i  va  o g ‘irligi 

o r a s id a   va  n u t q   b u z i l i s h l a r i n i n g   kelib  c h iq is h   c h a s t o t a s i   o r a sid a   a n i q   b ir- 

birig a  b o g ‘l i q l i k n i n g   y o ‘qligi  tu sh u n tirilad i.

A d a b i y o t l a r d a   s h u n d a y   naznriya  k e ltirilg a n ,  e r t a   y o s h la r d a   b o l a n i n g  

c h a p   g e m i s f e r a l a r i n i n g ,   h a t t o   b u tu n la y   o lib   t a s h l a g a n d a   h a m   m a x s u s  

n u t q   buzilishlari  k e l i b   c h i q m a s lig i  m u m k i n .   Bu  h o la t  b o la   m iy a sin in g  

plastikligi  b ila n ,   q o l a v e r s a ,   b o la n in g  y e t ilm a g a n   m iy a s id a   b iro z  bir-b irig a

---

a r a l a s h g a n r o q   n u t q   z o n a la r in i n g   b o r lig i  b i l a n   i z o h la n a d i.   N e r v   t i z i m i  

pla stik lig i  v a   n e v r o n l a r   m i c l i n i z a t s i y a l a n i s h i   d a r a j a s i   o r a s i d a   t e s k a r i  

b o g l i q l i k   m a v j u d :   m ie lin iza tsiy a  q a n c h a   k a m   b o i s a ,   y a ’ni  u l a r   q a n c h a  

k a m   y e tilsa   plastikligi  s h u n c h a   o s h a d i .

Bu  s l u i n d a   n a m o y o n   b o l a d i k i ,   o ‘z i n i n g   j a r o h a t l a n g a n   t o m o n i d a  

sinapsni  ( n c r v   huja yra lari  orasidagi  a l o q a n i   a m a l g a  o sh ir u v c h i )  s h a k l l a n t i r a  

o l m a y d i g a n   n e r v   h u j a y r a s i n i n g   a k s o n i ,   u n i   s o g M o m   y n r i m s h a r d a  

s h a k lla n tir is h i  m u m k i n .   Biroq  b u   f a q a t  b i r   h o l a t d a   a m a l g a   o s h a d i ,   a g a r  

m iy a  p o ‘s tlo q   b o l i m l a r i   m ielinizatsivasi  h a li  t u g a m a g a n  b o i s a   va  s o g l o n i  

y a r i m s h a r d a   b a r c h a   s in a p tik   l i o s i l a l a r s h a k l l a n i b   b o l m a g a n   b o i s a .

E r t a   y o s h l a r d a   b o i a   b o s h   m i y a s i   p o ‘s t l o g ‘in i n g   b i r   t o m o n l a m a  

j a r o h a t l a n i s h i   k a t ta l a r g a   q a r a g a n d a   o ‘z g a c h a   sifatli  b u z i lis h l a r n i  k c l t i r i b  

c h i q a r a d i .   A g a r   k a t t a l a r d a   afaziya,  o d a t d a ,   d o m i n a n t   c h a p   y a r i m s h a r  

ja r o h a t l a n i s h i   n a t ija s id a   yuzaga  k e l s a ,  boIaS arda  u la r   k o ‘p i n c h a   ik k a la  

y a r i m s h a r  j a r o h a t l a n i s h i   natijasida  y u z a g a   k c l a d i.  B u n d a n   t a s h q a r i ,   h a t t o  

o ‘ n g   y a r i m s h a r l a r n i n g   ( o d a t d a ,   s u b d o m i n a n t )   j a r o h a t l a n i s h i   n u t q  

rivojlanishida  m a l u m   miqdordngi  b u z i lis h l a r n i  kcltirib c h iq a rish i  m u m k i n .

Bu  h o l d a ,   m a k t a b g a c h a  y o sh d a  n u t q   b u z i lis h la rin i  k cltirib   c h i q a r u v c h i  

c k z o g e n - o r g a n i k   o m illa r n in g   rolini  b a h o l a s h d a  q u y id a g ila rn i  h is o b g a   o lish 

m u h i m :   v a q t ,  j a r o h a t   xarakteri  va  lo k a liz a ts i y a s i ,   b o l a   n c r v   t i z i m i n i n g  

p l a s t i k   x u s u s i y a t i ,   s h u n i n g d c k ,   m i y a   j a r o h a t l a n i s h   v a q t i d a   n u t q  

f u n k s iy a s in in g   s h a k lla n g a n lik   da ra ja si.

N u t q  b u z ilishlari etiologiyasida  n a s liy   o m i l l a r  h a m   m a l u m   a h a m i y a t g a  

cg a .  K o ‘p i n c h a ,   u l a r ,   h a t t o   a h a m i y a t s i z   o m i l l a r   t a ’siri  o s t i d a   n u t q  

p a t o lo g iy a la r in i  y u z a g a   kcltiruvchi  " m o y i l l i k ”  vazifasini  b a j a r a d il a r .

A y rim   h o l a t l a r d a   nasliy o m illar b o s h l o v c h i   sa b a b  sifatid a  ish tiro k   c t a d i .  

M a s a la n ,  a d a b i y o t l a r d a   s h u n d a y   m a ' l u m o t l a r   kcltiriladi:  t a n g l a y   y o riqligi 

bilan s h a r tl a n g a n   rinolaliya  10%  —  3 0 %   h o l l a r d a  nasliy o m il la r  bila n  b o g l i q  

b o l i s h i   m u m k i n .   ( P . G .   Svetlov,  1 9 6 2 -y illa r   A.Y a.  P is k u n o v ,   1960  va 

b o sh q a la r).  A .E .   G u t s m a n   (1980)  m a ' l u m o t i g a   k o ‘ra  r in o la liy a n i n g   n is b iy  

shakllari  c h a s to t a s i  b o r - y o ‘g 1   1,31%  ni  ta s h k il  e t a r   c k a n .

S A .   G r i d n e v   (1976)  m a 'l u m o t i g a   k o ‘ra ,  d u d u q l a n u v c h i l a r   o r a s i d a  

nasliy  o g l r l i k   17 ,5 %   ni  tashkil  q ila d i.  Y o z m a   n u t q   b u z i ü s h l a r i n i n g   k c l ib  

c h i q is h id a   (disgrafiya,  disleksiya)  n a s liy  o m i l l a r n i n g   roli  a n i q l a n g a n .   N u t q  

buzilish larin i  k e lib   ch iq ish id a   n a s liy   o m i l l a r ,   o d a t d a ,   c k z o g e n - o r g a n i k  

va  ijtim o iy   o m i l l a r   b ila n   birgalik da  k e l a d i.   S h u n i n g d e k ,   u la r   a y r i m   n u t q  

b u z ilish la r n in g  k eltirib  c h iqarishda b o s h l o v c h i   o m i l   b o l i b  x i z m a t   q ila d ila r.  

B u l a r g a   x r o m o s o m a   s i n d r o m i  va  n c r v   t i z i m i n i n g   n a s l i y - d e g e n e r a t i v  

k a s alliklarida  k u z a tii u v c h i  n u tq   b u z i lis h l a r i  n o m i   b ila n   a l o h i d a   g u r u h n i  

ta shkil  q ila d i.  U l a r n i n g   xususiyati  k a s a l l i k n i n g   o ‘z i d a n   k e lib   c h i q a d i .

X r o m o s o m a   s i n d r o m l a r i   ( y o k i   x r o m o s o m a   k a s a l l i g i )   t u g ‘ m a  

h is o b l a n a d i  va o d a t d a ,   p r o gridicnt  o q i m g a   e g a   b o l m a y d i .   D e y a rli  b a r c h a  

x r o m o s o m a   s i n d r o m l a r i d a   b o l a n i n g   j i s m o n i y ,   n c r v - p s i x i k   r i v o j l a n i s h i d a

---

o r q a d a   q o lis h   k u z a tila d i,  s h u n i n g d c k ,  u yoki  bu   d a r a j a d a   n u t q   rivojlanishî 

h a m   b u ziladi.

X r o m o s o m a   s i n d r o m i   ikki  g u r u h g a   b o l i n a d i :

B irin c h i  g u r u h   —  a u t o s o m a   stru k tu r a si  yoki  s o n i n i n g   o ‘zgarishi  bila n 

b o g ‘liq  sin d ro n ila r.

I k k in c h i  g u r u h   —  j i n s i y   x r o m o s o m a l a r n i n g   o ‘z g a ris h i  b ila n   b o g 'liq  

s i n d r o m l a r .

B i r m u n c h a   y a q q o l r o q   if o d a l a n g a n   n u t q   riv o jla n ish id a g i  bu zilish lar 

v a   n u t q   k a m c h i l i k l a r i   b i r i n c h i   g u r u h   s i n d r o m l a r i d a   k u z a til a d i.   U la r, 

o d a t d a ,   i n t e l l e k t   y e t i s h m o v c h i l i g i   a n i q   n u q s o n l a r   v a   r i v o j l a n i s h  

a n o m a l i y a l a r i   bila n  birga  q o ‘s h i l i b   keladi.  B u n g a   D a u n   kasalligidagi  n u tq  

b u z i lis h i  m is o l  b o ‘la  o la d i.

S o ‘nggi  y illa r d a   b u t u n   d u n y o d a   a lo h id a   e ’tib o r n i   o ‘ziga  j a l b   qilib 

k e l a y o t g a n   m u a m m o   b u   —  x - x r o m o s o m a s i d a   o ‘ziga  x os  o 'zg a ris h la r i 

b o ‘lg a n   b o l a l a r n i n g   n u t q   b u z i l i s h l a r i   m a s a l a s i d i r   (fragil  y o k i  m o ‘rt 

x r o m o s o m a l a r   s i n d r o m i ) .   B u   s i n d r o m d a   n u t q   bu z ilish la ri  p o lim o rf d ir : 

n u t q n i n g   t o ‘liq  r i v o j l a n m a g a n l i g i ,   d i z a r t r i y a ,   g o h i d a   d u d u q l a n i s h .  

P e r s e v e ra ts iy a la r bila n  b i r g a  q o ' s h i l i b  keluvchi  n u tq   t e m p i n i n g  tc zlashuvi, 

s h u n i n g d e k ,   h a r a k a t n i n g   t o r m o z l a n g a n l i g i ,   a f f e k t i v   b u z i l i s h l a r   b u  

s i n d r o m g a   x ara k terlid ir.

N e r v   tiz im i n in g   n a s l i y - d e g e n e r a t i v  kasalliklari  g e n c t i k   m a ’I u m o t n i n g  

o ‘z g a r ish i  bila n  n a m o y o n   boM a dt.  U la r n in g   as o sid a  g e n   m uta tsiy ala ri 

y o t a d i .   B u  g e n   m u t a t s i y a l a r i   a y r i m   oqsil  stru k tu r a l a ri  yoki  f e r m c n t l a r  

s i n t e z i n i   iz d a n   c h i q a r a d i .   B u  tu r li  xil  b u z ilish la m i  k e ltir ib   c h iq a r a d i.

0 ‘zig a   x os  n u t q   b u z i l i s h l a r i   f e n i l k e t o n u r i y a d a   h a m   k u z a t i l a d i .  

F e n i l k e t o n u r i y a   nasliy  k a s a ll ik   b o 'lib ,   fe n ila la n in   m o d d a s i   a lm a s h in u v i 

b u z i l i s h i d a n   kelib  c h i q a d i .   B u   n u t q   b u z ilishlarining  b a r c h a s i   nerv  tiz im i 

n a s liy   a l m a s h i n u v   k a s a ll ik la ri  str u k tu r a sid a g i  s i n d r o m l a r   sifatida  qabul 

q i l i n g a n .   E rt a   b o s h l a n g a n   d a v o l o v   ishlari  m a ’l u m   d a r a j a d a   k asallikning 

o g ‘ir  k e c h is h i n i,  i n t e l l e k t n i n g   k e v in c h a lik   pas ay ish in i  va  n u t q n i n g   t o ‘ln 

r i v o jla n m a g a n lig i n i  o l d i n r o q   o g o h la n tir is h   m u m k i n .

L o g o p e d   s h u n d a y   kasal l i kl a rn i n g   m avjudligini,  u la r n i  e i t a   a n iq la s h  

v a   d a v o l a s h   m u h i m l i g i n i ,   s h u   s i n g a n   p a t o lo g iy a la r g a   s h u b h a l a n i l g a n  

b o l a l a r n i   m a q s a d g a   m u v o f i q   t i b b i y - g e n e t i k   k o n s u lt a ts i y a g a  y o ‘naltirishni 

y o d d a   tu tishi  m u h i m .

D e m a k ,   n u t q   b u z i l i s h l a r i n i   keltirib  c h i q a r u v c h i   e t io lo g ik   o m i l l a r  

m u r a k k a b   va  p o lim o r f d ir .   N a s l i y   moyillik,  n o q u la y   m u h i t   va  j a r o h a t l a r  

y o k i   tu rli xil  n o q u l a y  o m i l l a r  t a ’siri  ostida  m iy a  s h a k lla n is h in in g   buzilishi 

q o ' s h i l i b   kelishi  b i r m u n c h a   k o ‘pro q d ir.

N u t q  buzilishlari  e t i o l o g i y a s i n i n g   m u h im   m u a m m o l a r i   quyid agilardir:

l. 

M iy a   j a r o h a t l a n i s h i   v a q t i ,   xarakteri  va  o ‘c h o g ‘ini  h iso b g a   oig a n  

h o l d a   p o ‘stloq g e n e z i  ( a la liy a ,   a f a z iy a ) sis tcmali  n u t q   buzilishlari  sababini 

o ‘rg an ish .

---

2.  T u r l i  xil  k o ‘rinishdagi  n u t q   b u z i l i s h l a r i n i n g   kclib  c h i q i s h i d a   n a s liy  

o m i l l a r   r o lin i  an iq las h .

3.  D u d u q l a n i s h n i n g   turli  xil  s h a k l l a r i n i   k eltirib   c h i q a r i s h g a   m o y il 

s h a r o i t l a r   va  s a b a b la rn i  batafsil  o ‘rg a n is h .

4.  N u t q  buzilishlarining ta rqa lganligi  va  u n i n g  sabablari  h a q i d a  sta tistik  

m a ’l u m o t l a r n i   o ‘rganish.