M. Y. Ayupova

a,  e,  o,  u,  i.

Bola  unli  tovushlarni  lo g o p e d d a n   s o kng,  u n in g   fonatsiya  h o l a t i g a  

ta q lid   q ilg a n   h o l d a   ta laffuz  q ilad i.  B u n d a   b o la g a   t o ‘g ‘ri  va  u n i n g  

im koniyatlariga  m os  keladigan  in stru k s iy a la rn i  berish  kerak.  B u n d a y  

m a sh g ‘uio tlar  d av o m id a   bolani  og‘zin i  k a t t a   ochishiga,  til  u c h in i  p a s tk i 

tish lar t o m o n   harakatlantirishga,  t o ‘g ‘ri  va  z o ‘riqishsiz  ovoz  c h i q a r i s h g a  

ah am iy at  berish  kerak.

So g ‘lo m   ovoz  apparatiga  ega  b o la la r n i  t o ‘g ‘ri  ovoz  hosil  q ilis h g a  

o ‘rgatish u c h u n  bir necha mashg‘ulotlar yetarli  hisoblanadi.  Ovoz t o v u sh in i 

" m o krash"  imitatsiyasi  orqali,  ya’ni 

m

  to v u sh in i  c h o kzib  talaffuz  q ilish  

orqali  hosil  qilish  m aqsadga  m u v o fiq d ir  (A yrim   hollarda  o p e r a t s i y a d a n  

s o ‘ng  bolalar 

m,  n

  tovushini 

h,  d

  o g i z l i   to v u sh g a   alm ashtiradi).

”M o ‘rash”  o g ‘izni  yopiq  holda  sa q la b   nafas  chiqarishda,  qisqa,  s e k i n ,  

old in  past  ovozda,  tilni  tinch  holda  s a q la b   am alg a  oshiriladi.  T o v u s h  

zo'riqishsiz,  quyi  notalarda hosil b o'lishi  kerak.  Tovush  yum sh o q  a t a k a d a ,  

ya’ni  u n   paychalari  chiqayotgan  h av o   o v o z   teshigi  orqali  o ‘tis h d a n   ilgari 

em as,  balki  shu  o ‘tish  bilan  yoki  u n d a n   keyin  birikishi  kerak.

Bola 

m

 tovushini  talaffuz qilishda o v o z n in g  erkin chiqishiga  m u v a f f a q  

b o ‘lsa,  ovoz  k u c h in i  va  jarangini  o s h ir is h   u c h u n   m a ,  m o ,  m u ,   m e  

b o ‘g ‘inlari  talaffuz  qiladi.

B o ‘g ‘inlarni  talaffuz qilishda,  unli  to v u s h l a r  c h o ‘zib talaffuz q i lin a d i. 

U n d o s h   to v u s h la r   esa  qisqa  talaffuz  q i lin a d i, 

a,  o

  unli  t o v u s h l a r i n i  

:alaffuz  q ilg an d a  havo  oqimi  kuchli,  s o v u q   b o ‘ladi,  bu  esa o v o z  k u c h i n i  

Dshiradi.

R inofoniyada  burunli  tovushlar  u s tid a   u zo q   vaqt  ish  olib  b o rilish i 

m aqsadga  m uvofiq  boMmagani  u c h u n ,   fo n a tsiy a n in g   tabiiy  o h a n g i g a  

îrishilgach,  y u q o rid a  keltirilgan  m a s h q l a r n i   /  tovushini  talaffuzi  u s t i d a  

:>Iib  borish  m u m k in .

S o ‘ngra  b o ‘g ‘inlar juft-juft  kilib  ta la ffu z   qilinadi.  Bu  m a s h q l a r   k u n  

ia v o m id a   bir  ne c h a   m a n a b a   m ashq  qilinadi.

Bunday  m a sh q la r  barcha  sa n o r  va  frikativ  jarangli  to v u s h la r  b i l a n  

)a-jariladi.  Bu  ishlar quyidagi  izchillikda  o lib   boriladi: 

m,  n,  y ,  I,  r,  v,  z, 

'.  A gar  m a s h q la r 

m

  tovushi  talaffuzida  t o ‘g ‘ri  shakllantirilgan  b o ‘lsa, 

x>shqa  tovushlar  ustidagi  ishlar yengil  k e c h a d i.  Keyin  m a - m o - m e - m u -  

n i   m a m a - m a m a - m a m a m a   b o ‘g ‘inlariga  o ‘tiladi.

B a rc h a   m a s h q la r  t o ‘g lri  b ajarilg an d a  b o la   ovozi  b a la n d ,  j a r a n g l i ,  

nanqalanishsiz  chiqadi.  Keyinchalik  e s a   logopedik  nutq iy   m a s h q l a r n i

---

t o ‘g ‘ri  hosil  qilingan o v o z d a  bajarilishiga o ‘rgatib boriladi.  Buning u c h u n  

qisqa  tez  aytish  va  s h e ’r la r d a n   foydalanish  m aqsadga  muvofiq.

Rinolaliya va rin o fa n iy a d a  ovoz diapazonini  kengaytirish u ch u n ,  ovoz 

kuchini  oshirish u c h u n  qoMlaniladigan musiqali frazalar quyidagi talablarga 

javob  berishi  kerak:

— ju d a   sodda  b o ‘lishi  va  te z  yodlab  olish  u c h u n   m os  bo'lishi  kerak;

—  uzoq  nafas  c h iq a ris h n i  talab  qilmaydigan,  yengil  ritmik  ohangga 

ega  b o ‘lishi  kerak;

—  shakllangan  o v o z  d ia p a z o n id a n   oshmasligi  kerak;

—  frazalar  ohangi  intervallarga  asoslangan  b o l i s h i   kerak;

—  faqat  nutqiy  d i a p a z o n d a   kuylash  kerak.

Q o ‘shiqning ohangini va s o ‘zlarini o ‘tganish, kerakli vaqtda nafas olishni 

o ‘iganish  uchun  bola  logoped  bilan  birgalikda  q o ‘shiq  ohangini  a w a l  unli 

tovushlar talaffuzida, so ‘ngra q o ‘shiq so‘zlarini  kuylashga o ‘iganadilar. Agar 

ishlar yuqorida  keltirilgan  izchülikda olib borilmasa,  quyidagi xatolarga  yo‘l 

q o ‘yiladi:  bola so‘zlam i  n o a n iq  talafHiz qiladi;  ixtiyoriy holda  nafas oladilar 

(ayrim  hollarda  b o ‘g ‘in lam i  buzib);  og‘iz  orqali  nafas  olib,  burun  orqali 

chiqaradilar va  patologik  k o ‘nikmalarga  qaytadilar.

Vokal  mashqlari  xalq  kuylarini  bir notada kuylash  bilan  yakunlanadi. 

M a s h q l a r n i n g   b u   k o ‘r i n i s h i   m u ra k k a b   b o ‘lib,  ta n g l a y n i n g   yaxshi 

harakatchanligiga  erishilgach  bajarishi  mum kin.

K a t t a l a r   va  o ‘s m i r l a r d a   f o n o s t e n i y a   yoki  h i q i l d o q n i n g   ich k i 

m u s h a k l a r i d a   p a r e z   h o l l a r i   k u z a tilg a n d a   k o r r e k s i o n - p e d a g o g i k   ish 

jarayonida ovoz app aratin in g  turli buzilishlarida ovozni tiklashda fonopedik 

m ash q lard an   foydalaniladi.

B u n d a  tuzatuvchi  ish la r  quyidagi  izchillikda  olib  boriladi:

—  lab  gorm oshkasiga  puflash;

—  "murash";

— juft  b o ‘g ‘inlarni  ta la ffu z   qilish;

— 

m

  tovushi  b irik m a la rin i  uzoq  vaqt  talaffuz  qilish;

—  unli  tovushlar  birikm alarini  bir,  ikki,  uch ,  t o ‘rt  va  izchillikda 

talaffuz  qilish;

—  m a ,  mo,  m u,  m e ,  m i  b o ‘g ‘inlaridan boshlab s o ‘zlarda t o ‘g ‘ri  ovoz 

q o ‘yish  malakalarini  m u s ta h k a m la s h ;

—  frazali  mashqlar;

—  m atnlarni  o ‘qish;

—  vokal  mashqlari.

B o ‘yin  va  b o ‘g ‘iz  m u s k u lla rin i  bo'shashtirish,  faollashtirish  bo'y ich a 

quyidagi  m ashqlar  olib  boriladi:

—  birinchi  holat  —  b a r m o q l a r   bir-biriga  birikkan  holda  boshini 

orqasiga  q o ‘yiladi  va  b o s h   o rq a g a   harakatlantiriladi;

—  birinchi  holat  —  b a r m o q l a r  musht  holida dahanim izga  itariladi  va 

b o s h   oldinga  harakatlantiriladi;

---

—  birinchi  holat  —  kaftlar bilan  q u l o q l a m i   berkitib,  y o n   to m o n l a r g a  

boshni  harakatlantirish;

—  bir  v a q tn in g   o ‘zida  ikki  lunjni  shishirish;

—  til  u c h in i  y u m shoq  tanglayga  tekkizish;

—  pastki  ja g ‘ni  yon  to m o n la rg a ,  o ld in g a   harak atlan tirish .  J a g l a r n i  

birlashtirish;

—  esn ash   imitatsiyasi.

Bu  m a s h q la r  kompleksini  m u staq il  ravishda  uyda  k u n   d a v o m i d a   6 

m arta,  h a r  b i r   m ashq  4 —5  marta  bajarish  tavsiya  etiladi.

F a n o p e d i k   ta d b irla rn i  o ‘t k a z i s h d a   t u g ‘m a   ta n g la y   y o r i q l i k l a r i d a  

kuzatiladigan  bir  q a to r  organik  va  fu n k sio n a l  buzilishlam i  h iso b g a   olish 

kerak.

M a n q a la n ish   fanopedik  tadbirlarni  o ‘tk azishga  t o ‘sqinlik  q ilm a y d i. 

Aksincha,  b o ‘g ‘iz  muskullarining  h a r a k a t i n i n g   faollashuvi  va  o v o z n in g  

balandlashuvi  natijasida  m an q alan ish   s e k in - a s ta   b a r ta r a f  etib   borilad i.

Operatsiyadan so‘ng vokal  m ashqlarni o ‘tkazishda ju d a  t o r  d i a p a z o n d a  

- 1 , —2  t o n d a   ishlar  olib  boriladi.

Lab gorm oshkasini tuflash orqali  o lin a y o tg a n  va c h iq arilay o tg an   h av o  

oqimi  y o rd a m id a   b o ‘g ‘iz  muskullari  m assaj  qilinadi.

Bu  m a s h q d a n   y o ‘naltirilgan  h a v o   o q im in i  chiqarishga  e rish ilg a c h , 

m ashg‘ulo tlard an  sistematik ravishda fo y d alan ish   m u m k in .  M a s h q la r  k u n  

d av o m id a  8—10  m arta  bajariladi.

Rinolaliyada  kattalar  va  o ‘s m i r l a m i   "m u rash "  m a sh q larin i  b aja rish  

vaqtida,  b u r u n  va  bosh suyaklarida v ibratsiyani  sezishga  o ‘rgatib borilad i.

M

 to vushiga b ir necha b o ‘g‘in larn i  t o ‘g ‘ri  talaffuziga e rish ilg ach ,  "ya” 

tovushi  ustida  h a m   aynan  sh unday  m a s h q l a r   olib  boriladi.  S o ' n g r a   m-1 

yoki 

n-¡

  fonem alariga  mos  b o ‘g ‘inlari  differensatsiya  qilinadi.

Yuqori  j a g l a r i   norm al  tuzilgan  o d a m l a r   bilan  f a n o p e d ik   t a d b i r l a r  

o ‘tkazilsa,  u la m in g   ovozlari  m ustaqil  ravishda  yaxshilanadi  va  k u n d a lik  

nutqlarida  h a m   ovozdan  toliqm asidan  foydalanishlari  m u m k in .  T a n g l a y  

yoriqliklariga  ega  shaxslar  esa  m ax su s  m a sh q la rg a   m uhtojdirlar.

K attalar  va  o ‘smirlar  bilan  olib  b o rila d ig a n   ish  j a r a y o n id a   t o ‘g ‘ri 

ovozni  hosil  qilish  malakalari,  x u d d i ,   b o la la rd a g i  singari  te z   a y t i s h , 

s h e ’rlarni  aytish  jarayonida  m u s ta h k a m la n a d i.  Lekin  b u   m a s h q l a r   s o n  

jihatídan  k o ‘p ro q   b o ‘lishi  kerak.

/  fonem asi  unli tovushlar bilan  birg alik d a  b o ‘g ‘iz harak at  funksiyasini 

faollashtiradi va t o ‘g ‘ri  ovoz  hosil  q ilish n i  yengillashtiradi.  B u n in g   u c h u n  

quyidagi  m ash q la rd a n   foydalanish  m u m k i n :

M e n   o lm a   yedim ,

M e n   Y uld u zn i  k o ‘rdim,

M e n   y u m s h o q   yupqa  yedim,

M e n   m ak tab g a  ketdim ,  va  h o k a z o .

Bo‘g ‘iz harakat funsiyalari  yaxshilangach,  ovozning kuchi  k o ‘p a y g a c h ,

---

b o ‘g ‘iq ovoz kamaygach, o v o z diapazoni  kengavgach. vokal  mashqlarining

I I I   va  IV  bosqichlariga  o ‘tiladi.

Korreksion-pedagogik ishlar tugatilgunga qadar ovoz hosil  qilish  holati 

n a z o ra t  qilib  turiladi.

R in o la liy a d a   to v u s h la r n i  n u tq q a   q o 'jis h n in g   o ‘z ig a   x o s   x u s u s iy a tla ri

R inolaliyada  patoiogik  o v o z   hosil  bo'lishi  an tro p o fo n ik   va  fonologik 

belgilarga  ega.  R inolaliyada  to v u sh lar talaffuzini  t o ‘g ‘rilash  ishlari  uzoq 

v a q tn i talab qiladi.  O rganik  n u q s o n   va fonem alam i patoiogik artikulatsiya 

k o ‘nikm alari  korreksion  ishlarni  qiyinlashtiradi.

H a r   bir  tovushni  korreksiyalash  quyidagi  izchillikda  olib  boriladi:

—  tovushni  b o sh q a   to v u s h la r   ichidan  farqlash;

—  tovushni  m a ’lu m   b i r   artik u lem a  bilan  m os  qilish;

—  artikulem alarni  t o ‘g ‘ri  talaffuz  qilish;

—  yuqoridagi  m a la k a la rn i  b o g la n g a n   nutqda  q o ‘llay  bilish.

Tovushlarni  nutqga  q o ‘yish jarayonida  bola  ishlanayotgan  fonem ani

n u t q d a   farqlay  bilishi  kerak.

0 ‘z  n u tq in in g   x u s u s iy a tla rin i  eshitish  orqali  differensiatsiya  qila 

o lm a y d ig a n   bolalarda to v u sh la rn i  nutqga q o ‘yish ja ray o n id a k o ‘ruv,  taktil 

va  kinestetik  an aliz a to rlard a n   foydalaniladi.

T o v u s h l a r n i   k o r r e k s i y a   q i l i s h   j a r a y o n i d a   avval  f o n e m a l a r   va 

artikulatsiyalarni  taqlid  orqali  hosil  qilish  malakalari  tekshiriladi.

Tovushlarni  hosil  q ilish d a   bola  uchun  yengil  b o ‘lgan  h a rak atlar  va 

fo n e m a la r d a n   foydalanish  kerak.

U nli  tovushlarni  hosil  qilish  maxsus  adabiyotlarda  yetarlicha  yoritib 

berilgan.  T u g ‘m a   tanglay  va  lab  yoriqliklarida  artikulatsiya  apparatidagi 

org a n ik  o ‘zgarishlar tufayli  adabiyotlarda yoritilgan  usullar u ch u n  Samara 

berm aydi.

Rinolaliyada tovushlarni  korreksiyalashda foydalaniladigan  usul,  vosita 

va m ash q lar individual y ondashilgan  holda tanlanadi.  Biroq q o ‘pol organik 

n u q s o n l a r   t o ‘g kri  a r t i k u l a t s i y a g a   erishishni  q iy in la sh tira d i.  Labdagi 

c h a n d i q l a r   u n i n g   h a r a k a t i n i   c h e k la y d i,  o c h iq   p r i k u s ,  p r o g e n iy a , 

p r o g n a tiy a ,  o r to d a n tik   a p p a r a t n i   uzoq  vaqt  to liqishi  lab  va  til  oldi 

tovu sh larin i  nutqga  q o ‘yishni  biroz  qiyinlashtiradi.

P

  tovushini  bir  n e c h a   u s u ld a   nutqga  q o ‘yish  m u m k in :

—  bolaga  y o ‘naltirilgan  h a v o   oqimi  chiqarish  vaqtida  lablarini  bir- 

biriga  urish  taklif  qilinadi,  b u n d a   shivirlagan  p a - p a - p a   b o ‘g ‘ini  hosil 

b o l a d i .   Lablarni  h o ‘Uash  b u   m ashqlarni  biroz  yengillashtiradi;

—  bolaga  lunjlarini  shishirish  taklif etiladi  va  ikkala  kafti  bilan  shu 

v aq t  o ‘z id a   lunjlariga  uriladi.  O g ‘izdan  tishlami  orasidan  partillab  havo 

o q im i  chiqadi.  K ey in ch a,  b u   harakatlar  og‘iz  b o ‘shlig‘idagi  havoning 

h a jm in i  kamaytirib,  q o ‘lla rn in g   ishtirokisiz bajariladi.  B u n d a  bola  lablari 

b ila n   "tuflaganiga"  o ‘x sh ag an   h arak at  qiladi  va 

p

  tovushi  hosil  boMadi;

---

— 

b u ru n   qanotlari  b a r m o q l a r   y o rd a m id a   qisiladi  ( h a v o n i n g   burun 

orqali  c h iq ib   ketm asligi  u c h u n )   va  ikkinchi  usul  a m a l g a   oshiriladi. 

K eyinchalik  bu  m ash q   b u r u n   q a n o tla ri  qisilmasdan  a m a l g a   oshiriladi.

Birinchi  usul  orqali  hosil  q ilingan 

p

 tovushi  (ikkita  q o l g a n   usullardan 

farqli ravishda), tovush talafFuzidan s o ‘ng,  boshqa to v u sh  talaffuziga o ‘tish 

oson  kechadi.

T a d q i q o tc h ila r n in g   a y tis h ic h a ,  rino laliy ad a 

t

  t o v u s h i   ta laffu zid a 

o vozn in g  erkin  chiqishi  kuzatiladi.  r to v u s liin i  hosil  qilish   u c h u n   lablarni 

kulgi  holatiga keltirib,  til  uchini  t is h la r o r a s id a n  biroz ta s h q a r ig a   chiqarib 

"tuflash"ga  o ‘xshash  harakat  qilish  kerak.

Yangi  fo n e m a la rn i  n u tq d a   b o r   b o ‘lgan  t o v u s h l a r d a n   hosil  qilish 

maqsadga muvofiq, chunki b u n d a  tovush  hosil bo'lishi  z o ‘riqishsiz kechadi 

va  b o ‘g ‘in,  so ‘zlarda  oson  m u sta h k a m la n d i.

Rinolaliyada