M. Y. Ayupova

x

  ,  sirg‘alish  -  

g,

  v ibratsiya

-  

", b e m o r  harflar ustiga belgilarga ta y a n ib  tovushlarni  eshitish,  u l a r n i  

so ‘z tarkibidan  ajratib olish va o’qishga o krganadi.  Afaziyaning bu s h a k lid a  

tovushlami  o ‘zlashtirish tartibi oddiy afférent  afaziyasinikidan  b i r m u n c h a  

farq  qiladi.  A w a l   portlovchi  u n d o s h   t o v u s h l a r   egallanadi.  L o g o p e d

---

bemorga tovushlar p a y d o  b o ‘lishiga qarab turii davomiyiikka ega ekanligim 

tushuntiradi.  M a sa la n , 

m, p  —

  portlovchi; 

s —

  sirg‘aluvchi;  affrikatlar esa 

murakkab  tovushlardir.

Agar  b e m o r   s o ‘zn i  talafFuz  qilayotganda  adashsa,  logoped  u n d a n  

baland  tovushda  talafTuz  qilishni  talab  qilmasligi  kerak.  Bemorni  s o “z 

shivirlab talafTuz  q ilg a n d a   h a m   t o ‘g‘ri  aytilganiga  ishontirm oq  lozim.  Bu 

b e m o r n i n g   m a s h g ‘u l o t d a n   d i q q i n a f a s   b o ‘l i s h i n i   b a r t a r a f   e t i b ,  

mashg‘ulotdan  m a s h g ‘ulotga tobora qiziqtirib s o ‘z lam i erkin q o ‘rqmasdan 

va  t o ‘g kri  talafTuz  q ilishni  t a ’minlaydi.  B em orga,  ayniqsa,  b o ‘g “in!arga 

bo'lingan so‘zlarni o ‘qish va logoped to m o n id an  o ‘qilgan so ‘zlami  tinglash 

katta  yordam   beradi.

AfTerent  m o t o r  afaziya yengil  darajada  n a m o y o n  b o ‘lganda defektlarni 

yengish  uchun  rasm larg a  q arab   bayon  yozish,  badiiy  asarlarning  sujetini 

og'z aki  va  y o z m a   b a y o n   qilish,  she'r  o ‘qish,  q a ra m a -q arsh i  tovushli 

b o ‘g ‘inlarni  o ‘qish,  k e tm a - k e t  kelgan  un d o sh   tovushli  so ‘zlarni  o'qish, 

bem o rn in g   kasbiy  lu g ‘atidagi  so‘zlarni  o ‘qish  kabilarda  foydalaniladi.

O d a t d a ,   a f f e r e n t   m o t o r   afaziyada  b e m o r d a   ek sp re ssiv   n u tq n i 

p ro g r a m m a la s h tir u v c h i  old  nutq  bo‘lim larin in g   saqlanishi  natijasida 

mavjud  deb  h iso b lan ad i,  lekin  nutqning  artikular  to m o n i  burilishi  keng 

bayon qilish  im k o n iy atin i  cheklab qo‘ygandek b o'ladi.  H atto  ”toza",  o ‘rta 

darajadagi  afferent  m o t o r  afaziya  hollarida  h a m  s o ‘zlarni  tanlash,  fazoviy 

abstraksiya bilan  b o g ‘liq b o ‘lgan  kelishiklardan  foydalanish  qiyinchiliklari 

te z -te z   uchrab  turadi.

Logoped  dialog  nu tq in i  tiklagandan  so‘ng  m o nolog  nutqni  tiklashga 

o'tadi.  Bundan  asosiy  m aqsad  bemorda  keng  og'zaki  va  y ozm a  bayon 

qilishni  rivojlantirishdir.  Afferent  motor  afaziyali  b e m o rla r  rasmga  qarab 

gap tuzishni nisbatan te z ro q  o ‘iganib oladilar.  Logoped so ‘z tarkibini tovush- 

h a rf  analizi  o ‘m atilg a c h ,  bem orni  rasmga  qarab  o g ‘zaki  gap  tuzishdan 

yozmasiga  o ‘tadi.  A rtikulatsion  apparat  apraksiyasi  q o ‘pol  ko'rinishda 

b o lg a n d a  og‘zaki  n u tq  y o z m a  nutqqaoqsoqlanadi.  Bunday hollarda yozma 

nutq  og‘zaki  n u tq n in g   tiklanishiga  asos  b o ‘lib  xizmat  qiladi.

Og'zaki  va  y o z m a   n u t q d a   sifatdoshlardan,  fe ’llardan,  kelishiklardan 

foydalanishda qiynalish  kabi  paragram m atizm lar uchraydi.  B uningoldini 

olish  u c h u n   b e m o r d a   h a m   nutq  paydo  boM m agan  v a q td ay o q   unga 

f e ’llarning,  o ‘rin d o sh la rn in g ,  sifatdoshlarning m a ’nosi  va  ulardan q anday 

qilib  foydalanish  tush u n tirilad i.

Afferent  m o to r  afaziyasi bilan xastalangan,  o d a td a ,  fantaziyani,  yum or 

hissiyotini  saqlab  q o lg a n   b o ‘ladi!ar  va  bular  yozishda,  so ‘ngra  og‘zaki 

bayon  qilishda  y a q q o l  sezilib  turadi.

0 ‘q ish   va  yozishni  tik la sh

K o rreksion-pedagogik  ishning rezedual  darajasida  nu tq n i va yozishni 

tiklash  birinchi  m a s h g ‘ulotdayoq  artikular  qiyinchiliklarni  yengishdan

---

boshlanadi.  H a r bir tovush,  s o ‘z  va gap b e m o r  t o m o n i d a n   a w a l   logoped 

y ordam ida va u bilan birga,  keyin esa  mustaqil  o ‘qiladi.  0 ‘qish va yozishni 

tiklashda diktant orqali s o ‘zIar, s o ‘z birikmalari va kichik g a p la m i yozishga 

juda  katta  e ’tibor  beriladi.

Afferent  m o to r  afaziyasining  q o 'p o l  shaklida  s o ‘z l a m i n g  to v u s h -h a rf 

analizini  tiklashda qirqm a harflardan  foydalaniladi, s o ‘z la rd a  tushib qolgan 

harflarning  o'rn in i  b e m o r   to'latadi.

Tiklashning bosh bosqichlarida va undan keyinroq b e m o r g a  diktantlar 

yozd irilad i.  Bu  d i k t a n t l a r   b e m o r   avvaldan  o ‘q ib   o ‘z l a s h t i r i b   olgan 

so ‘zlardan  tashkii  to p ad i,  chunki  artikular  buzilishlari  yaqqol  b o l g a n  

b e m o rla r nutqni eslab qolish xotirasida ko‘p tarkibli  b o ‘g ‘inlarni, so ‘zlarni 

eslab  qolishi  qiyin.

T u s h u n is h n i  tik la sh

A fferent  m o t o r   afaziyasida  tu sh u n ish   b u zilish la rin i  y engish  nutq 

buzilishlari,  o'qish va yozish buzilishlarining darajasiga b o g l i q .   Ekspressiv 

nutqning q o ‘pol  buzilishlarida asosiy diqqat  ikkilamchi buzilgan  fonematik 

e s h i t i s h n i n g   t i k l a n i s h i g a ,   f a z o v i y   o r i e n t a t s i y a n i n g   t i k l a n i s h i g a ,  

k o ' m a k d o s h ,   s i f a t d o s h ,   sh a x s iy   o ' r i n d o s h l a r n i n g   k e l i s h i k l a r i n i n g  

aham iyatini  aniqlashga,  e le m e n ta r   a n to n im   va  s i n o n im la r n i  anglashga 

q a ra tila d i.  Ikkilam chi  b u zilg an   f o n e m a tik   e s h i t i s h n i   tik la s h   b e m o r  

diqqatini  artikulatsiya  usuli  b o ‘yicha  bir-biriga  y a q in   tovushlarga  jalb 

qilish,  bu  tovushlardan  boshlanadigan  s o 'zlam i  eshitish  orqali  amalga 

oshiriladi.

Keyingi  bosqichlarda  o ‘qish  va  yozish  tiklana  borishi  bilan  sinonim , 

o m o n i m l a r   tash lab   ketilgan  gaplardagi  s o 'z l a m i   o ‘r n i g a   q o 'y is h d a n  

foydalaniladi.

B u n d an   keyingi  bosqichlarda  o 'q is h   va  yozishga  a so sla n ib   impressiv 

a g ram atizm   b artaraf etiladi.  B e m o r  o ‘zidan  c h a p   va  o ‘n g d a ,  te p a d a   va 

pastda joylashgan  predm etlarga nisbatan o ksha p re d m e tn in g jo y la s h is h in i 

ifodalab  beradi.  A w a l  bir  fazoviy  guruh  (m a sa la n ,  g o r iz o n ta l) ,  keyin 

boshqa fazoviy guruh (masalan, vertikal)ga tegishli  ra sm la r izohlab beriladi. 

L ogoped  daftarda  uch  yoki  t o ‘rtta  p re d m e tn in g   rasm ini  ch iz ib ,  markaziy 

p re d m e tg a   nisbatan  b o sh q a   p re d m e tla r  q a n d a y   jo y la s h g a n in i  izohlab 

borishni  taklif  qiladi.  B e m o r  ularning  joylashishiga  q a r a b   g ap   tuzadi. 

Shaxsiy  o 'r in d o s h ia r n i  a n g la sh n in g   buzilishi  g u r u h   m a s h g ‘ulo tlarid a 

b a rta ra f qilinadi.

H ik o y a   qilish  q o b iliy atin i  tik la s h

O ld  n u tq   b o ‘limlari  saqlanganligi  u c h u n   afTerent  m o t o r   afaziyali 

b e m o rla m in g  ekspressiv nutqi qism an saqlangan boMadi.  S h u n g a  qaram ay  

n u tq n in g   artikulatsion  to m o n i  q o ‘pol  buzilganligi  u c h u n   yoyiq  talaffuzi 

chegaralangan  boMadi.  AfTerent  m o t o r  afaziyada  a k u stik o -g n o s tik  sen so r

---

afaziya  kabi  yoyiq  talaffuzning qiyinchiliklari  so'zning  b o ‘g ‘in  va tovush 

tarkibi  haqidagi ta saw u rlam in g  noaniqligi bilan bogMiqdir. Shu  m unosabat 

bilan  s o ‘z  ta rk ib in in g   t o v u s h - h a r f   to m o n i n i   tiklash  va  a rtik u latsio n  

qiyinchiliklarni  b artaraf etish  bilan  birga  b em o rd a  p redm etlar,  harakat 

va  x u s u s i y a t l a r n i   n o m la s h   im k o n iy a ti  h a m   sh a k lla n tirila d i.  B u n d a  

b e m o r la m in g  lug‘at, ayniqsa, sujetli  rasmlar aso sid a ju m la la rtu z ish  orqali 

k e n g a y ib   b o ra d i.  Lekin  vaziyatli  n u t q   g r a m m a tik   va  leksik  tarkibi 

t o m o n i d a n   k a m b a g ‘al  b o ‘ladi.

B e m o r la r  kasallikning  rezidual  davrida  atrofdagilar ularni  m im ika  va 

im o -ish o ra la ri,  ichki  nutqida saqlangan, a lohida qiyinchilik bilan talaffuz 

e ta d ig a n   s o ‘zlari  ( m u o m a la d a   b e m o r la r   ularni  qoMlashmaydi)  orqali 

tushunishayotganligiga  "ko‘nikib"  qoladilar.

Situativ-so'zlashuv nutqini tiklash korreksion-pedagogik ishning asosiy 

vazifaiaridan  biri  hisoblanadi.

T o v u s h l a r   talaffuzini  tiklash  va  ularni  aloqaga  kerak  b o l a d i g a n  

so 'zlarg a  kiritish  asosiy  ishlardan  biri  hisoblanadi.  K o‘p in c h a ,  b e m o rla r 

12  —  16  ta   hosil  b o ‘lingan  tovushlar  y ordam ida  qayta  takrorlash  orqali 

aloqa u c h u n   kerak so‘zlami,  noaniq  boMsa-da, talaffuz etishga o'rganadilar

-   H O Z I R ,   Y A X H I ,  E R T A G A ,  K E C H A ,   Q A C H O N ,   N I M A G A ,  

X O H L A Y M A N   va  hokazo.

D i a l o g i k   n u t q d a n   t a s h q a r i   l o g o p e d   m o n o l o g i k   n u t q n i   h a m  

shak llan tirad i.  U n in g   asosiy  m aqsadi-yoyiq  o g ‘zaki  va  y o z m a   nutqni 

rivojlantirish.  B e m o r jum lalarni  tuzishni  seriyali,  sujetli  rasm lar  asosida 

o 'rg an ad i.

S o ‘z tarkibining tovush-harf anaiizini shakllantirish bilan birga logoped 

jum lalarni  y o z m a   tuzishga  h a m   o ‘rgatadi.

A rtikulatsion  a pparatning  q o 'p o l  apraksiyasida  og'zaki  nutq  yozm a 

n u tq d a n   o r q a d a   qolishi  m u m k in .  Bunday  hollarda  yozm a  n u tq   og‘zaki 

n u tq q a   aso s  b o l i s h i   mum kin.

E f f e r e n t  m o to r   a fa z iy a n i  b a r t a r a f  e tis h d a   k o rre k s io n -p e d a g o g ik   ish

M o t o r   effe re n t  a faziy ad a  k o rre k s io n -p e d a g o g ik   i s h n in g   asosiy 

vazifalari  —  bu  so ‘zning  tovush  va  b o ‘g ‘in  tuzilishidagi  buzilishlarni 

yengish,  tiln in g   sezgirligini  tiklash,  s o ‘zlarni  to'g'ri  tanlashga  o ‘rgatish, 

a g ra m m a tiz m , aleksiya, agrafiyani tuzatish  ham da og'zaki va y ozm a bayon 

etish  tizim in i  tiklash.

"Oldingi" m o to r  efferent  va dinamik afaziyalarda korreksion-pedagogik 

ish saqlangan paradigmatik tizimga  ham da logoped tom onidan tashqaridan 

kiritilgan  n u tq iy   bayon  etish  dasturi  va  tuzumlariga  tayaniladi.  Bu  dastur 

va  t u z u m l a r   s o 'z n in g   b o ‘g ‘in  tuzilishini  rejalashtirishdan  boshiab, ju m la 

va  m a tn la rn i  rejalashtirishni,  tuzishni  tiklash  bilan  tugatiladi.

A y n a n   t a s h q a r id a n   kiritilgan  vositalargina  m o t o r   efferent  afazik 

bem orlarga  bir b o ‘g kin  yoki  so 'z d a n   boshqalariga o ‘tishda,  perseveratsiya,

---

exolaliyani  yengishda,  so ‘z, jum lalarga  kiruvchi  b o ‘g ‘inlarni  ta n la s h d a g i 

qiyinchiliklami  b a rta ra f etishga  y o rd a m   beradi.

N utqning talaffuz tomonini tuzatish s o 'z n in g  ritm ik -b o lg ‘inli tiz im in i, 

u ning  kinetik  ohangdorligini  tiklashdan  b oshlanadi.

J u d a   q o ‘pol  m o t o r   efferent  afaziya  b ilan   o ‘qish  va  yo zish n in g   to tal 

buzilishlarida  ish tovushlarni bo‘g ‘inlarga  q o 's h is h d a n   boshlanadi.  B u n d a  

b e m o r   nafaqat  logoped  ketidan  b o kg 'in l a r n i   bir  ne c h a   m arta  ta q lid   qilib 

takrorlaydi,  balki  bir y o ‘la ulami q irqm a alilbedagi  harflarni  q o ‘yib chiq ad i. 

S o 'n g   o ‘zlashtirügan  asosiy  b o 'g 'in la rd a n   so d d a   g a p la r tuzadi.  M a s a la n : 

lola,  kitob,  bola,  qalam   va  hokazolar.  S o ' z n i n g   turli  sxemalari  tu z ila d i, 

so ‘zning  b o ‘g ‘in  strukturasi  vaznli  ta rz d a   ta n la n a d i.

K e y i n   m a ’l u m   v a z n li  ( r i t m i k )   s t r u k t u r a   b o ' y i c h a   s o ‘z l a r n i  

avtomatlashtirish  ishlari boshlanadi.  B uning  u c h u n   bemorga ustun sh ak lid a 

yozilgan  bir  xil  b o ‘g ‘inlardan  tu zilgan  s o 'z l a m i   o ‘qish  tavsiya  etila d i. 

Asta-sekin  s o 'z n in g   b o ‘g ‘in  strukturasi  m u ra k k a b la sh ib   boradi.  A w a l  

b e m o r logoped  yordam ida,  so’ng m ustaqil  b o ‘g ‘inIaïga ajratilgan s o ‘zlarni 

0‘qiydi.  S o ‘zda  b o ‘g ‘in  va  tovushlar  q a to rin i  ajratish  m aq sad id a  s o ‘z 

tarkibi  k o ‘rgazmali  tasvirlanadi  ( m a s a la n ,  k o ‘k  chiziq  bilan  b u t u n   so*z, 

qizil  bilan  b o ‘g ‘inlar h a m d a  yashil  bilan  h a rfla rb e lg ilan a d i).  A w a l  b e m o r  

bu  sxemani  logoped  yordamida,  so ‘ng  m u staq il  am alga  oshiradi.

So 'zn in g  tovush va b o 'g 'in  tuzilishini  tiklash  bilan birga jumlali  n u t q n i  

tiklash  ishlari  h a m   boshlanadi. Ju m lali  n u tq n i  tu zatish  tilning sezgirligini 

tiklash,  sh e'r,  m a q o l,  matallardagi  q o fiy an i  ilg  ab  olishdan  b o sh la n a d i.

Ayniqsa,  m aqol  va matallarning fe ’lli  qofiyalari ju d a   foydalidir:  " N i m a  

eksang,  shuni  o 'rasan",  "Hurmat  qilsang,  h u r m a t  k o ‘rasan"  va  h o k a z o . 

Tashqi  nutq n i  tiklashda  asosiy  a h a m iy a t  artikulatsion  h a ra k a tc h a n lik n i 

oshirishga  qaratiladi.  Harakat  k o ’n ik m a la rin i  shakllantirish  j a r a y o n i d a  

alohida impulslarsintezlanadi,  b irb u tu n lik k a  yig'iladi va "kinetik t u z u m n i"  

yoki  kinetik  ohangni"  tashkil  etadi.  S h u n i n g   u c h u n   bem orga  bir  b u t u n  

dinam ik  nutqiy b o glanishlarni olish  u c h u n   birgina so'z ni  aytish  kifoyadir. 

M a s a l a n ,   m a t a i   va  m a q o l l a r d a g i   b i r - b i r i   a v t o m a t i k   r a v i s h d a  

alm ashtiradigan  so 'zn i  olish  m um kin.  A y n a n   m a n a   sh u n d a y   d i n a m i k  

b o g la n ish la rn i  ishlab  chiqish  harakat  k o 'n ik m a la r in in g   s h ak llan ish ig a 

yordam   beradi.  Bu  esa  bir qator  m a s h q la rn i  avtom atlashtirish  n atija sid a  

yuzaga  keladi.

B e m o r  bilan  ishlaganda  bir  q a n c h a   sujetli  va  p re d m e tli  r a s m l a r  

k o'rsatiladi,  h a m d a   ular  bilan  o 'y i n l a r   o ‘tkaziladi.  M asalan ,  r a s m d a  

tasvirlangan "Bola  maktabga  ketyapti" ju m la sig a  logoped oldin "m ak tab g a" 

so 'z ig a   d iq q a tn i  ja lb   etadi,  so‘ng  y o 'n a l t i r u v c h i   savollar  y o r d a m i d a  

"ketyapti" so ‘ziga o ltadi.  Hazil savollar y o rd a m id a  logoped b em orni savolni 

eshitishga va  unga emotsional javob b erishga  o ‘rgatadi.  M asalan,  lo g o p e d  

so'raydi:  Bola maktabga uchib ketyaptimi?  Balki bola maktabga  m a s h in a d a  

ketayotgandir?  Yaxshilab  qarangchi,  balki  b u   bolam as,  kam p ird ir?.  .

---

Bu  savollarga  b e m o r l a r  em otsional  tarzda jav o b   beradilar:  "Yo‘q,  bu 

k a m p i r e m a s ,   b o la - k u ”,  "u  m ashinada  em a s”,  "u  uchm ayapti,  yuryapti". 

Logoped  predm etli  ra s m la r ko'rsatib, bemorga  y ana hazil  tarzida savollar 

beradi,  o ‘yin o'tkazadi.  B u n d a savollar predm etning nim a uchun  kerakligi, 

u  bilan  nim a  qilish  m u m k in lig i,  masalan,  yeyish  (buning  uchun  yuvish, 

qaynatish  kerakligi  va  h o k a z o ),  shu  p re d m e tn in g   xususiyatlari  haqida 

beriladi.

Efferent  m o to r   a fa ziy ad a  feMIarni  t o ‘g kri  tanlashga  o'rgatish  uchun 

faqatgina  iboralardan  foydalanish  yordam  berm aydi.  Samarali  natijaga 

erishish  uchun  logoped a n iq   ifodali  p antom im olardan  l'oydalanishi  lozim. 

M asalan,  sodda  sujet 1 i  rasm   asosida  logoped  b em o rg a  ju m la   tuzishga 

y ordam   beradi:  " M a n a   b u   ayol  bir boMak gazlam a  olib,  qiziga  ko'ylak..." 

(logoped  aniq  tikish  paytidagi  qoMning  harakatini  ko'rsatib  beradi).  "U 

qayehini  olib,  g a z la m a n i.  .  .  (logoped  yana  gazlam ani  qirqish  paytidagi 

q o ‘lning  harakatini  k o ‘rsatib  beradi).  Harakatni  b u n d a y   jonli  ko'rsatib 

berish  usuli  bem orga  kerakli  fc’llami  topishlarini  osonlashtiradi.

Keyin  logoped  bir  ko'rinishdagi  jum lani  turli  s o 'z la r  bilan  tugatish 

vazifasini  beradi.  M asalan:  m e n   nonushtaga  (m u rab b o .  non,  qaym oq  va 

hokazo)  yedim.  M e n   ...  (shifokom i,  yaqin  d o 's ti m n i,  kenja  qizim ni) 

k u ty a p m a n .  B eriladigan  v azifalar  rasmga  tayangan  holda  oMkaziladi 

( b e m o r   jum la  tu zyapti:  "Bola  o ‘qiyapti,  chizyapti,  yozyapti,  suzyapti, 

yuguryapti" va  h okazo).  O ld in   logoped o'zi  rasmlarga ju m la  tuzadi,  keyin 

g ap lam in g  turli sxemalariga tayangan  holda tegishli savollar orqali talalTuz 

etishga  qiziqtiradi.  S x e m a la r   bir  qancha  boMishi  m u m k in .  H a r  bir  gap 

boMagiga savol  beriladi:  kini?  n im a  qiivapti?  nim a bilan?  qayerda?  sxema 

b o ‘yicha:  "ega  kesim  toMdiruvchi" va hokazo.  Keyinchalik bu  yoyiq sxema 

qisqartiriladi.  Y a ’ni  y o z ib   chiqilgan  boMaklar  b o 's h   to 'rtb u rch ak   yoki 

shakllar  bilan  alm ashtiriladi.

Bemorga  b u n d a y   sin ta k tik   sxemani  berish  uni  ju m la n i  qismlarga 

boMishga  va  so lzlard an   m a z m u n li,  grammatik  butunlikni  hosil  qilishga 

o'rgatadi.  G a p d a   fe'lni  a n iq la s h   maqsadida sxem ada  u  rangli  qalam   bilan 

belgilanadi.  Asta-sekin  ta sh q a rid a   berilayolgan  tay a n c h la r  qisqartiriladi, 

b e m o rn in g   faolligi  oshiriladi:  so'ziardagi  b o 'g 'in la rn i  ajratib  turuvehi 

y o rd a m c h i  c h iziq lar  s x e m a l a r   bilan  alm ashtiriladi.  F c 'lla rd a n   iborat 

b o l g a n   lug'atni  bovitish  u c h u n   b irq a n c h a   fc'lga  bitta  ega yoki  bir qancha 

otga  bitta  fc'l  topish  k erak   boMadi.  Shu  bilan  birga  logoped  beniordan 

bitta  buvum  bilan  n im a la r qilsa  boMadi  yoki  bir buyum ning boshqa  buyuni 

yoki  harakatlar bilan  bog'liqligini  so'ravdi.  Masalan:  pichoqni îozalavdilar. 

o ’tkirlavdilar,  pichoq  bilan  kesadilar  va  hokazo.

Logoped  t o m o n i d a n   rejalashiirilgan  birinchi  o g ‘zaki  m atn lar  kun 

tartibi  haqida  hayon  q ilish d a n   iborat  boMadi:  " M en   turd im ,  yuvindim, 

t i s h l a r i m n i   v u v d i m . . .   "  va  h o k a z o .  Bu  h i k o v a l a r   k u n   d a v o m i d a  

o'zgarishlarga qarab toMdiriladi.  Avval  bem or o “zi  haqida oMgan z am o n d a

---

gapiradi.  Keyin  kelasi  z a m o n n in g   turli  sh ak lia rin i  0‘zlashtirgan  h o ld a  

kelajakka  reja  tuzadi:  " M e n   o ‘q iy m a n '\  " M e n   g a p ir a m a n " ,  " M en   yaxshi 

g a p ira m a n ” va hokazo.  M a sh g ‘u lo t l a r d a v o m i d a  o ‘zlashtiriladigan s o 'z l a r  

b e m o rn i  atrofdagilar  bilan  muloqotga  kirishishga  im k o n   berishi  kerak.

0 ‘q ish   va  yozu v n i  tik la s h

Q o ‘pol  efferent  m o t o r   afaziyada  o 'q i s h   va  y o z u v   h a m   b u tu n la y  

buzilgan  b o l i s h i   m u m k in .  S huning u c h u n   b e m o r g a   a lo h id a   (individual) 

rasmli  alifbe  ishlab  chiqiladi.  B unda  h a r   b ir   harfg a  kerakli  rasm  yoki 

b em o rg a  tanish  s o ‘z  tanlanadi,  masalan:  a   —  "ayiq",  b   —  "buvi",  v  — 

"Vasila” va hokazo.  T anish s o ‘zlardan  foyd alan g an   h o ld a  b e m o r  alifbedan 

b o ‘g ‘in va so‘z tuzish u c h u n  kerakli harfni topadi.  Q ir q m a  alifbe yordam ida 

b o ‘g ‘inlarni  y o n m a - y o n   q o ‘yib s o ‘zlar  yasash  m u m k i n .  A w a l  s o 'z la r  b ir  

b o ‘g'inli,  keyin  ikki,  uch   va  hokazo  b o ‘g ‘inli  b o l a d i .

K o ‘p  b e m o rla rd a   o ‘ng  to m o n la m a   g e m i p a r e z   kuzatiladi.  S h u n in g  

u c h u n   ularni  a w a l   c h a p   q o ‘l  bilan  y o z m a   h a r f la r n i,  keyin  s o ‘z  va 

jumlalarni  yozishga  o ‘rgatiladi.

Keyinchalik  q o ‘pol  efferent  m o t o r   afazik  b e m o r la r g a   rasmlar  tagida 

berilgan  sodda  so ‘zlard a  tushirilgan  unli  va  u n d o s h   harflarni  t o l d i r i s h  

vazifasi  beriladi.  Y o ‘naltiruvchi savollar,  b o ‘g ‘in la r tahlili  y o rd am id a s o ‘z 

tarkibidagi  to v u sh -h a rfla r  tahlil  qilinadi.  B e m o r   q ir q m a   alifbedan  s o ‘z 

yasaydi  va  uni  daftariga  k o ‘chiradi.

T o v u s h - h a r f l i   t a h l i l n i   o ‘z l a s h t i r g a n d a n   k e y i n   lo g o p e d   y e n g il 

jum lalardan  iborat  b o ‘lgan  eshitish  dik tan tin i  b e ra d i.  B unda  b e m o r   h a r  

bir s o ‘zni tovushlar b o ‘yicha o ‘zi aytib chiqishi,  qiy in  so ‘zlarni esa q irq m a  

alifbedan  terib  chiqishi  lozim.

Oxirgi  bosqichlarda  bem orlarga sodda  kro ssv o rd larn i yechishni,  bitta 

u zu n   s o ‘zdan  bir  n e c h ta   qisqa  so kz!ar  tu z is h n i,  yengillashtirilgan  nutq iy  

o ‘yinlar  o 'y n a sh n i  ta k lif etish  mum kin.

Q o ‘pol  buzilgan efferent  m otor afaziyada  o 'q itis h n i tiklash bem orlarga 

s o ‘z  va jum lalarni  global  o ‘qitishdan  b o sh lan ad i.  B u n d a   o ‘qilgan  s o 'z l a r  

tegishli  p re d m e t  yoki  sujetli  rasm lar  tagiga  q o ‘y iladi,  yoki  m a z m u n  

jihatidan o ‘zaro bog'liq s o ‘z tanlanadi.  M asalan,  b e m o r  biror davlat  nom ini 

o ‘qiydi  va  uning  poytaxtini  topadi  (T o s h k e n t  —  0 ‘zbekiston,  Parij  — 

Fransiya,  L o n d o n   —  Angliya  va  hokazo).

0 ‘qitishni  tiklash  s o ‘z n in g   tovush-harfli  ta rk ib in in g   analizini  tiklash 

bilan  birgalikda,  h a tto   biroz  oldiroqqa  olib  bo rilad i.  A w a l   b e m o r  so d d a  

m a t n l a r d a g i   s o ‘z l a r n i   b o ‘g ‘ i n l a b   o ‘ q i y d i ,   k e y i n c h a l i k   u l a r  

murakkablashtiriladi.

T u sh u n ish n i  tik la s h

Q o ‘pol  efferent  m o t o r   afaziyada  n u tq n i  tu s h u n i s h n i   tiklash  eshituv 

idrokini  tarbiyalash,  berilgan  savoldan  asosiy  m a n tiq li  so 'zn i  ajratishga

---

o 'r g atish d an   b o s h la n a d i.  M asalan,  "uy”  rasm ini  k o ‘rsatib,  b c m o rd a n   "Bu 

stolmi?",  "Bu  q a la m m i? "   deb  so‘raladi.  A y n a n   sh u n d a y   savollar  nutqsiz 

bem orlarda  n u tq iy  diqqatni  "uyg‘otish"  m u m k in .  H a tto  birinchi s o ‘zlariga 

h am   sabab  boMadi:  " B o 'm a g a n   gap!",  "Qo'ysangizchi".

E sh itish   i d r o k i n i   tik la s h   m a q s a d id a   l o g o p e d   b e m o r g a   r a s m l a r  

k o ‘rsatadi  va  s o ‘raydi:  Q oshiq  qayerda  chizilgan?  Q oshiqni  k o ‘rsating 

yoki:  Bizga ovqat  y eydigan  narsani  k o ‘rsating.  Bu  v a z ifa la rb e m o rn in g  til 

sezgirligining  tiklanishiga  sabab  boMadi.  K eyinroq  u  yoki  bu  b u yum ni 

boshqa  bir  p r e d m e t n i n g   ustiga,  tagiga,  yoniga  q o ‘yish  vazifasi  beriladi. 

B u n d a   m a n t i q i y   u r g ‘u  p r e d m e t   yoki  k o ‘m a k c h i g a   tu sh ish i  kerak. 

In to n a tsiy a   yoki  m a n t i q i y   u rg 'u   y o r d a m id a   lo g o p e d   b o sh q a   tu rdagi 

vazifalarga  o ‘tadi:  q o sh iq n i  q o ‘ying,  qoshiqni  soling,  qoshiqni  orqasiga 

o ‘girib  q o ‘ying  va  hok azo .

" N u tq   sezgirligini"  tiklashda  bem orlarga  g ra m m a tik   jih atd an   t o ‘g ‘ri 

va  n o to ‘g ‘r i j u m l a l a m i  eshitishga berish  m u h im  aham iyatga ega.  O ldindan 

logoped  b e m o r g a   qaysi  konstruksiyalar  g r a m m a t i k   q o n u n -q o id a la rg a  

muvofiqligini va qaysilari  t o ‘g ‘r¡  kdm asligini,  n o t o ‘g ‘riligini  tushuntiradi. 

S o ‘ng  bir j u m l a   beriladi  va  shu juinla  y o rd a m id a   b e m o r   qolgan  gaplarni 

t o ‘g ‘ri  yoki  n o t o ‘g ‘riligini  aniqlaydi.  M asalan ,  "koptok  stul  tagida"  va 

"k optok  stulga  ta g id a",  "koptok  stulda  t a g id a ”.  Bu  turdagi  m a s h q la r 

b e m o m in g  impressiv a g ra m m a tiz m  buzilishlarini tiklashga yordam  beradi.

S h u n d a y   qilib,  lo g o p e d   efferent  m o to r  afaziyada  ilk bolalik davridan 

b o s q i c h m a - b o s q i c h   rivojlanishi  lozim   boMgan  b o s h   m iya  p o lstlo q  

funksiyasini  tik la b   boradi.  Bunda  b o ‘g ‘inlardan  s o ‘ziarni  tashkil  etish, 

"nutq sezgirligi”,  gaplardagi  e lem en tar so ‘zlarni  bog'lash ustida  ishlanadi. 

Efferent  m o t o r  afaziyada  buzilgan  barcha  funksiyalar tiklanganidan s o ‘ng 

logoped  ta s h q a rid a n   kiritgan  qiziqtiruvchi,  rag‘batlantiruvchi  usullarni 

q o ‘IIaydilar.  S o ‘z n in g   birinchi  tovushini  aytish,  iboralardan  foydalanish, 

q irq m a   alifbe,  b o ‘g ‘in!ab  o'qish,  turli  sxem alar  va  savollar  berish.

D in a m ik   afaziy an i  b a r t a r a f   e tish

Ichki  n u t q i y   d a s t u r l a s h   k am ch ilik la rin i  b a r t a r a f   etish ,  d i n a m i k  

afaziyada  olib  b o rila d ig a n   pedagog  ishining  asosiy  vazifasi  hisoblanadi.

M a 'l u m   d a r a ja d a   yaqqol  ifodalagan  a s p o ta n lik d a ,  b e m o rg a   turli 

belgilari b o ‘yicha  p re d m e tla rn i tasniflash  u c h u n   m ashqlar beriladi  (mebel, 

kiyimlar,  id ish -to v o q la r,  aylana,  p redm edlar,  y o g ‘ochli,  metall  va  h.k.  ) 

t o ‘g ‘ri va  teskari  sa n a sh ,  100 d an  7  ni, 4  ni  va  h.k.  lami  ayirish  kabilardan 

foydaniladi.

Ichki  dastu rlash   kamchiliklarini  b a rta ra f etish,  b e m o rla r  u c h u n   turli 

xil  tashqi  t a y a n c h la r  y o rd a m id a   (savollar, g ap  sxemalari,  fishkalar)  bayon 

qilish  dasturini  yaratish  orqali  amalga  oshiriladi.  T ay an ch lar  soni  asta- 

sekin  qisqaradi  va  keyinchalik  bu  sxemalarni  "o‘z  ichiga"  oladi.  B em o r 

k o ‘rsatkich  b a r m o g 'in i  bir flshkadan  boshqasiga o ‘tqaza  turib,  asta-sekin

---

sujctli  rasm b o 'y ic h a  nutqiy bayonni  o c h ib  beradi, s o'n g k o 'ru v  k u zatu v ig a 

o ‘tadi,  b u n g a  b o g ‘langan  harakatlars iz  b a y o n   qilinishning  o c h ib   berilishi 

k uzatiladi  va  n ih o y at,  tashqi  ta y a n c h l a r s i z   ib o ralar  tu z is h n i  a m a l g a  

oshiradi,  b u n d a   faqat  bayon  q ilin ish n in g   ichki  nutqiy  rejalashtirilishiga 

tayanadi.

Bayon  qilinishning  bir  tekisda  o c h i b   berilishining tiklanishiga  sujetli 

rasm larga  tegishli  savollar  yoki  m a s h g ‘u lo tg a   m u h o k a m a   q i l i n u v c h i  

m a ’lum  vaziyatga tegishli savollar tarkibidagi s o ‘zlardan foydalanish  yaxshi 

y o rd a m   beradi.  M asalan,  "Siz  b u g u n   q a y e rg a   borasiz?"  savoliga,  b e m o r  

"M en   sartaroshga  bo ram an "  yoki  " M e n   d o ‘konga  b o ra m a n "   kabi  j a v o b  

beradi,  y a ’ni  b u n d a   b e m o r  deyarli  t a y y o r  javobga  bir  s o ‘z  q o ‘sh ad i.

Bayon  qilish  tuzilishini  tik lash n in g   y a n a   bir  usuli  ta y a n c h   s o ‘z l a r d a n  

foydalanish  xisoblanadi.  B e m o r l a r   s h u   s o ‘z la rd a n   f o y d a la n ib   g a p l a r  

tuzadilar.  5—6  so ‘zidan  iborat  g a p   tu z is h   u c h u n   tavsiya  q ilg a n   s o ‘z la r  

soni asta-sekin  qisqartiriladi va b e m o r la r  erkin o kz  ixtiyori b o 'y i c h a   kerakli 

gram m atik   shakldagi  so‘zlarni  q o ‘shadilar.

D in am ik   afaziyada  asosan  ib o ra la rn i  tuzish  em as,  m a t n l a r   t u z is h  

buziladi.  Shu  sababli  tashqi  ta y a n c h   sifatida  ketm a-ketlikdagi  seriyali 

rasm lardan  foydalaniladi.  M asalan,  b o la   haqidagi  rasm lar  seriyasi,  b o la  

qayiq  yasadi  va  suzishga  otlandi,  s o ' n g   suzish  oqibatlari  va  h.k.

D i n a m i k   a f a z iy a d a   n u t q i y   f a o l s i z l i k   b a r t a r a f   e t i l a d i .   N u t q i y  

tashabbuskoriikni  k o ‘tarish  u c h u n   s h a r t - s h a r o i t l a r   y aratiladi.  B u n i n g  

u c h u n   b em orga  logopedning  u  yoki  b u   iltimosining  k im g a d ir  o g ‘zaki 

yetkazish  so'raladi.  N utqiy  faollik,  m a x su s  yaratilgan  n u tq iy   v a z iy a tla r 

instsenirovkalari ja rayonida  k attalashadi.  Bu ja ray o n d a dialog  olib  b o ris h  

tashabbusi  b e m o rg a   beriladi.  D ia lo g   m avzusi  b e m o r   b ila n   o l d i n d a n  

m u h o k a m a  qilinadi.  U nga s o 'ro q ,  t a y a n c h   s o ‘zlar va reja beriladi.  B e m o r  

b u l a r n i   s u h b a t d a   q o l l a y d i .   N u t q i y   f a o llik n i  s t i m u l l a s h   b o ‘y i c h a  

m a s h g 'u lo tla rd a ,  shifokor  bilan,  d o 'k o n d a g i ,   d o rix o n a d a g i  s u h b a t l a r  

in s ts e rn iro v k a   q ilin ad i.  Y o z u v c h i,  b a s t a k o r ,   ra sso m   ijodi  h a q i d a g i  

suhbatlarda b e m o r  boshlovchi  b o ‘lishi  m u m k in .  S h uningdek,  b a d iiy   asar, 

telek o ‘rsatuv  m uho k am asid a  h a m   y etak c h ilik   b em orga  to p s h irila d i.

D i n a m i k   afaziyaning  b i r m u n c h a   yengil  sh a k lla rid a   q u y i d a g i c h a  

vazifalar  beriladi:

1.  O chib  berilgan  savolnom a  y o r d a m i d a   m a tn n i  s o ‘zlab  b e rish .

2.  M a tn n i  alohida  abzatslariga  tegishli  ta y a n c h   savollar  y o r d a m i d a  

so'zlab  berish.

3.  Rejaga  tayanib,  so ‘zlab  berish.

Parallel  ravishda,  b e m o r  m a tn la rg a   m ustaqil  re ja tu z is h g a   o ‘rgatiladi. 

A w al ochib berilgan  rejalar,  so‘ng q isq a ja m la n g a n  rejalartuziladi.  S o kngra 

b e m o r   o ld in d a n   reja  tuzib  m a tn g a   q a r a m a y   uni  qayta  s o ‘z la b   b e r a d i. 

0 ‘qilganni  qayta  so ‘zlab  berishda,  re ja n in g   interiorizatsiyasi  ( s h u n d a y  

ta rtib d a   am alg a  oshadi).  Q o ‘pol  d i n a m i k   afaziyada  vaziyatli  n u t q n i

---

tu sh u n is h n in g   tiklanishi,  tu rli  xil  kun  voqcalarini  m u h ü k a m a   qilish  yo'li 

o rq a li  amalga  oshiriladi.  S o ‘ng  logoped  b e m o r   d iqqatini  y a n a   yangi 

m a v z u g a  qaratadi,  m a s a la n ,  b ay ram  arafasida uni k o ‘rgani  kim lar kelgani 

haqidagi  mavzu.  B e m o r  d iq q a tin i  u  yoki  bu  fragm entga  yig‘g an   holda 

logoped bayonini  predikatini ohangli ajratib ko'rsatadi.  Keyinroq bem oi^a 

b i r   qismli  singari  k o ‘p   q ism li  ko‘rsatm alarni  bajarish  ta k lif  qilinadi. 

Atrofdagilar  nutqiga  b e m o r n i n g   e ’tiborini  tarbiyalash  darajasiga  qarab, 

u n i tushunish  ham tiklanadi.  Bir suhbat  mavzusidan  ikkinchisiga o ‘tishdagi 

akustik  idrok  q iyinchiliklar  kamayadi.  Ekspressiv  o g ‘zaki  nutqni  tiklash 

b o ‘yicha  olib  borilayotgan  ish  bilan  parallel  ravishda  m a tn d a   tushirib 

qoldirilgan  k o ‘m akchilar,  fe ’llar,  ravishlarni  o 'rn ig a   q o ‘yish  b o ‘yicha  ish 

olib  boriladi,  tayanch  s o ‘z la r,  m a tn   savollariga ja v o b la r  b o ‘yicha  y ozm a 

r a v i s h d a   g a p la r   t u z i l a d i   s e r i y a   ra sm la r  b o ‘y ic h a   in s h o la r,  a riz a la r 

yaqinlariga  xat  va  h.  k.  yozdiriladi.

Afaziyada  nutqni  tik la sh   b o ‘yicha  k o ‘pgina  tavsiyalar  va  usullar, 

E.S.  Beyn,  L.S.  Svetkova,  M .K .  Shoxor  -   Trotskoy,  T .G .  Vizel,  V.V. 

O p p e l  va  boshqa  afazio lo g lar  ish'arida  keltirib  o ‘tïlgan.  H a r bir  logoped

-   afaziolog,  afaziyali  b e m o r   bilan  yakka  va  frontal  ishlash  jarayonida, 

defektologiya  xazinasidagi  mavjuci  korreksion  -   pedagogik  ish  usul  va 

uslublariga,  o'zining  individual  tajnbasiga tayanib o ‘zgartirishlar kiritadi.

A faziyada  ta s h k iliy -p e d a g o g ik   ishning  a y rim   m a s a la ia ri

Afaziyada  k o rreksion-pedagogik  ish  rejasini  ishlab  chiqish  h a r  doim  

a lo h id a  yondashuvni ta la b  e ta d i.  Ish  rejasini tuzishda,  b em o rn in g  kasallik 

davrini  hisobga  olib  n u tq iy   im koniyatlarini  va  afaziya  shaklini  oldindan 

sinchiklab  o ‘rganish,  sh u   b ila n   birga  qiziqishlarini,  xulq  darajasini,  oila 

a ’zolari  bilan  o ‘zaro  m u n o s a b a tin i  va  shu  kabilarni  o ‘rganish  lozim.

M a s h g ‘ulotga  kirisha  t u r i b   logoped  shifokor  bilan  doim iy  aloqada 

b o ‘ladi.  Bunda bem o rn in g  u m u m s o m a tik  holati,  uning ayrim  yuklamalari, 

m a sa la n ,  boshqa  mutaxassislarda  q o ‘shimcha tekshiriiishi va shu  kabilarni 

h isobga  oladi.  Agar  b e m o r d a   n u t q   funksiyalarining  yom onlashuvi  o ‘ssa, 

lo g o p e d   bu  haq d a  d a rh o l  shifokorga  m a ’lum  qilishi  kerak,  chunki  bu 

a r t e r i a l   b o s im   o s h g a n l i g i   h a q i d a   x a b a r   b e ris h g a   yoki  s h is h g a n lik  

jara y o n in in g   borligini  bildirishga  xizmat  qiladi.

In s u ltd a n   s o ‘ng  d a s tla b k i  bosqichlarda  q o id a   b o 'y ic h a   b e m o r la r  

sta tsio n a rd a   bo'ladilar.  U l a r   b ilan   mashg‘u!ot  insultdan  s o ‘ng  dastlabki 

2 - 3   haftalarda b oshlanadi,  c h u n k i  bu  buzilgan  funksiyalami  tezlashtirish 

va  harakatga  solish  u c h u n   e n g   qulay  vaqtdir.  Insultdan  s o ‘ng  birinchi 

k u n l a r i   m a s h g ‘u lo tla r   7 - 1 5   d a q iq a la r d a n ,  iloji  b o ‘lsa  k u n ig a   2 - 3  

m a r t a d a n ,   s o ‘ng  15  d a n   30  d aq iq a g a c h a   o 'tk a z ila d i.  Buning  u c h u n  

q a rin d o s h la rja lb  qilinadi,  u la r  b e m o rla r bilan logoped vazifalarini tushdan 

s o ‘nggi  vaqtlarda bajarishlari  m u m k in .  Miyada q o n  aylanishi  buzilgandan 

s o 'n g   3  oy  o 'tib ,  m a s h g 'u l o t l a r   vaqti  30  dan  40  daqiqagacha  uzayishi 

292

---

m u m k in .  Bunda  kichik  tanaffuslar  va  turli  ish  k o ‘rin ish lari  m a sh g ‘ulot 

orasida  0‘tkaziladi.

Insultdan so ‘ng rezidual  b o sq ich d a b e m o rla r b ila n   individual  (yakka) 

m ashg‘uIotlar kabi, 40—60 daqiqalik frontal  m ash g ‘u lo tla r  h a m  o ‘tkaziladi. 

Dastlabki  2-yil  dav o m id a  (in su ltd an   so 'n g )  b e m o r   statsio n ard ag i  kabi 

(1 ,5 —2  oy)  —  shifoxonada  h a m   shug'ullansa  m a q s a d g a   m u v o fiq   b o ‘ladi. 

L o g o p e d   s t a t s i o n a r d a   b e m o r   b i la n   h a fta s ig a   4 —5  m a r t a   ishlaydi, 

shifoxonada haftasiga 2—3  m arta ishlaydi.  Bu n u tq  buzilishining o g ‘irligiga, 

so m atik   holatiga  va  shu  kabilarga  borliq.

H a r   2—3  oydan  s o ‘ng  m a sh g ‘ulo tlar  o rasida  t a n a f f u s   qilinadi  (1—2 

oy) s o ‘ng logoped y ana yangitdan b e m o r  kartasini,  k o rrek sio n -p ed ag o g ik  

ish  u su llari  va  v a z ifa la ri  b ila n   t u z a d i.  A y r im   b e m o r l a r n i n g   n u tq i 

tanaffusdan  so‘ng  y o m o n la sh a d i,  biroq  bu  y o m o n l a s h u v   q o id a   b o ‘yicha 

vaqtinchalik b o ‘ladi va 3  — 4  m ash g 'u lo td a n  s o ‘ng b e m o r d a  u n in g  oldingi 

d a rajasig ach a  n u tq   tik la n a d i.  L o g o p e d ik   m a s h g ‘u l o t l a r n i n g   u m u m iy  

davomiyligi  turlicha, gohida 2  — 3  yil.  Oliygoh yoki  m a k ta b d a g i o ‘qishiga, 

yoki  mutaxassisligi  b o ‘yicha  ishga  qaytuvchi  40  d a n   50  g a c h a   yoshdagi 

b e m o r la r   bilan  m ashg‘u lo tla r  4 — 5  yilgacha  cho*zilishi  m u m k in .

N u tq   funksiyalarini tiklashning imkoni  b o r natijalarini  o ld in d a n  aytib 

berishda  hisobga  olinadi:

a)  chapaqaylik  belgilarining  borligi;

b)  u m u m iy   som atik  h olat;

d)  a m b u lato r  m ash g ‘ulotlarni  uyushtirish  im k o n iy a ti;

e)  fe’l-atvor  darajasi;

0   qarindoshlar  bilan  o ‘zaro   m u n o sa b a t,  y a ’ni  u z o q   d a v o m   etuvchi, 

sistemali  logopedik  m a sh g ‘ulo tlar  im koniyatini  t a ’m in lo v c h i  omillar.

K orreksion-pedagogik  ishni  rejalashtirishga:  in d iv id u a l  va  guruhli 

m ashg'ulotlam ing prespektiv rejasini tuzish,  individual  vazifalar,  dasturlar 

tuzish  va  h a r  bir  b e m o m i n g   n u tq   buzilishlarini  b a r t a r a f  etish   usullarini 

tan lash   kiradi.

Individual  kartaga  logoped b e m o m i n g   ismi,  sh arifi,  o ta s in in g  ismini, 

chapaqaylikning  borligi,  yoshi,  millati,  k o ‘p  tilla rn i  bilish-bilmasligi, 

m a ’I u m o ti  va  m u ta x a s s is lig i,  in su lt  yoki  t r a v m a   k u n i ,   l o g o p e d ik  

m a sh g ‘ulotlarning  boshlanishi  va  tugashi,  k a sa llik n in g   klinik  tashxisi, 

t u rli  b o sq ic h la rd a   n u t q   s ta tu si  h a q id a   x u lo s a ,  v a z i f a l a r ,   u su lla r  va 

korreksion-pedagogik  ish  natijalarini  yozadi.

B u z ilg a n   n u t q   f u n k s i y a l a r i n i   s i n c h i k l a b   o ‘ r g a n i s h ,   in d iv id u a l 

m a s h g ‘ulo tlarda  k o rrek sio n -p e d a g o g ik   ishning  a n i q   rejasini  tuzishda; 

kasallik  bosqichlari,  kasallik  bosqichlariga  m o s   k e lu v c h i  korreksion- 

pedagogik ishning usullarini  tan lash ,  individual  m a s h g 'u l o t l a r n i  o ‘tkazish 

joyi  ( b e m o r   palatasida,  logoped  xonasida)  yoki  g u r u h li  m a s h g ‘ulotlarda 

ishtirok  etish  hisobga  olinadi.

H a r  bir m ashg‘u lo t-d arsg a  logoped qisqa  reja t u z a d i   va  d idaktik  m a ­

---

terial  tan la y d i.  M ashg'ulot  kundalikka  yozib  q o ‘yiladi  ( b e m o r   u c h u n  

tutilgan  k undalik).

In d iv id u al  m a sh g ‘ulotIarda  logoped uy vazifalarini tekshiradi,  o g ‘zaki 

n u tq in i,  o ‘qish,  yozish,  hisob  va  tu s h u n ish n in g   buzilishini  b a rta ra f etish 

b o ‘yicha turli  m ashqlar bilan shug‘ullanadi.  H a r  bir mashg'ulot b e m o m in g  

u m u m i y   daftariga  navbatdagi  uy  vazifalarini  (albatta  k o ‘rsatmasi  bilan), 

q a c h o n   va  n e c h a d a   b e m o r  keyingi  m a s h g ‘ulo tga  logoped  oldiga  kelishi 

haqidagi  y o z u v   bilan  tugaydi.

Tiklash b o ‘yicha ta’lim vazifalari reja asosida quriladi.  Bunda nutqning barcha 

tomonlari  buzilishi  darajasiga va xarakteriga  mos bolishi  kerak,  aynan esa:

1)  vaziyatli  n u tq   fonem atik  eshituvni  tu shunishni  tiklash  va  hokazo;

2)  e l e m e n t a r   ekspressiv  n u tq n i  tik lash ,  ekspressiv  a g ra m a tiz m n i 

b a r ta r a f  etish   va  shu  kabilar;

3)  a n a litik   o ‘qish  va  yozuvni  tiklash.

B u z ilg a n   n u t q   funksiyalarini  b a r t a r a f   etish  b o ky ic h a   k o rre k sio n - 

p edagogik  ish  usullarini  tanlash,  yuqorida  aytib  o ‘tiIganidek,  tiklanish 

bosqichlari  (erta,  rezidual  bosqich)  afaziya  formasi,  nutq  buzilishining 

o g 'ir lik   d a r a ja s ig a   q a ra b   a n iq la n a d i.  A g a r  buzilgan  fu n k siy a la rn in g  

tiklanishi  te z   kechsa,  u  hoida  nutq buzilishlarini  b artaraf etish  usullari  va 

vazifalarini  alm ashtirish har  I  —  2  hafta  m obaynida sodir boMishi  mum kin. 

C h a p a q a y lik d a   va  insultdan  s o ‘ng  erta  bosqich  uchun  tiklanishning  tez 

kechishi  xarakterli. Agar nutqning tiklanishi  sekin kechsa,  u  holda logoped 

2  o y d a  1  m a r o ta b a   korreksion-pedagogik  ish  usullarini  va  vazifalarini 

aniqlab  o lad i  va  yangitdan  m ashg'ulot  rejasini  tuzadi.

K o rr e k s io n -p e d a g o g ik   ish   n a tija la r in i  b a h o la sh

B e m o rn i  kasalxonadan chiqarishda yoki  am bulator m ash g ‘ulotlam ing 

y a k u n lo v c h i  b o s q ic h id a   lo g o p e d   tik la sh   b o ‘yicha  t a ’lim   n atijalarini 

b ah o lay d i,  n u tq   buzilishining  o g ‘irlik  darajasini  belgilaydi,  b e m o m in g  

faolligini,  n u t q n i n g   turli  to m o n larin i  tiklanishi  darajasini,  ekspressiv  va 

im p re ssiv   n u t q n i   tik lan ish in i  turli  t e m p   borligi,  o ‘qish  va  yozuvni 

belgilaydi.

T ik lo v c h i  t a ’lim ning  natijalarini  4  ta  b a h o la s h d a n   foydalaniladi: 

m a ’l u m ,   k o ‘p   m iq d o rd a g i  tik la n ish ;  u m u m i y   yaxshilanish;  q ism a n  

yaxshilanish;  o ‘zgarishsiz.

K o ‘p   m iq d o rd ag i  tiklanish  ostida a g ra m a tiz m   elem entlari  bilan  erkin 

o g ‘zaki  va  y o z m a   o ‘z  fikrini  tushunarli  bayon  qilish  va  yozuvdagi  kam 

x a to la r  n a z a r d a   tutiladi.  K o ‘p  miqdordagi  tiklanish  uzoq  dav o m   etuvchi 

sistemali  m a s h g ‘ulo tlar natijasida  yoki  insultdan s o ‘ng  nutq  buzilishining 

erta  b o s q ic h id a   yaqqol  n a m o y o n   b o ‘lgan  yengil  darajasida  kuzatiladi.

U m u m i y  yaxshilanishda m o to r afaziyali  bem orlam i frazalar yordamida 

m uloqot  qilish im koniyatini, sensor afaziya -  fonematik idrokni tiklanishi, 

sujetli  r a s m l a r   seriyasi  b o 'y ic h a   m u rak k ab   boMmagan  m a t n l a r   tuzish

---

im koniyatini,  o ‘qish va yozuvning m a ' l u m   m iq d o r d a  tik lan ish in i  n a z a r d a  

tutish  kerak.

Q ism a n   yaxshilanish  2—3  oylik  ishning  turii  b o s q ic h la rid a   tiklovchi 

t a ’lim  natijalari  haqidagi  b irm u n c h a   d o im iy   xulosa.  B e m o r   b ila n   uzoq 

m u d d a t  ishlash  b e m o r  nutqining turli  to m o n îa rin i  k o ‘p  m a r o t a b a  q is m a n  

yaxshilanishini jamlashga im kon beradi.  2 —  3 yildan so ‘ng b e m o r  u m u m iy  

yaxshilanish  yoki  k o ‘p  m iq d o rd ag i  tik la n ish   b a h o s in i  o la d i.  Q i s m a n  

yaxshilanish,  ayrim   so 'zlar  yoki  qisqa  g a p la r   y o r d a m id a   m u lo q o t  qilish 

i m k o n i   p a y d o   b o ‘lishini  n a z a r d a   t u t a d i .   B u n d a n   t a s h q a r i   n u t q n i  

tushunishni yaxshilanishi, yozma n u tq n in g  u yoki bu d arajada yaxshilanishi 

h a m   q ism a n   yaxshilanishga  taalluqli.

Tiklovchi  t a ’lim ning  bahosi  h e c h   bir  o ‘zgarishsiz  n u t q   funksiyalari, 

yaxshilanishning  o ‘sishi  yo'qligini  q a y d   qiiadi  va  tasdiqlaydi.  B u n d a y  

d inam ikaning y o ‘qligini total va b o s h q a   istalgan afaziyaning e r ta  tiklanishi 

b o sq ich id a  kuzatilishi  m u m k in .  B u n d a n   ta s h q a ri  b e m o r n i n g   y o m o n  

s o m a t i k   h o l a t i d a   va  u z o q   d a v o m   e t u v c h i   k o r r e k s i o n - p e d a g o g i k  

tad b irlarn in g   yakunida  kuzatiladi.

Tiklovchi  t a ’lim  natijalarini  b a h o la s h d a   b u n d a n   ta s h q a ri  bir  q a t o r  

m iqdoriy  va  sifatli  baholar  mavjud.  B u n d a n   h a m   n u tq   funksiyasining 

buzilishini  va  unin g   tiklanishini  b a h o la s h d a   foydalaniladi.

B em o rn i  statsionardan  cliiqarishda  yoki  a m b u l a t o r   m a s h g 'u lo tla r n i 

vaqtinchalik t o ‘xtatganda b em orga vazifalar uyiga  berish  tavsiya  qilinadi. 

Vazifalar  berishda  afaziya  formasi,  u n in g   o g ‘irlik  darajasi  va  b e m o r n in g  

shaxsiy xususiyatlari  hisobga olinadi.  0 ‘rtacha o g ‘irlikdagi aralash  akustika- 

gnostik,  akustika-m nestik  va  s e m a n tik   afaziya  bilan  o g 'r ig a n   b e m o rg a  

uyga  berilgan  tavsiyanom aning  n a m u n a s i:  2  hafta  t o l i q   d a m   olish;  uyni 

tartibga  keltirish,  b o g 'd a   sayr qilish,  k u n d u z i  uxlash,  y a ’ni  sizda  kanikul 

ekanligini  unutm aslik.  Faqat  gazetalar o ‘qish,  telev id en iy a b o ‘y ic h a   sport 

k o ‘rsatuvlarini  to m o s h a  qilish.  1—2  k ishidan  k o ‘p   b o l m a g a n ,   e n g   yaqin, 

b e m o rn i  toliqtirmaydigan  m e h m o n la rn i  kutish  m u m k in .  2  h a f t a d a n  so ‘ng 

m ash g 'u lo t  boshlanadi:

1)  kitob bo'y icha  matnlar o ‘qish,  m a t n  savollariga y o z m a  ja v o b  berish;

2)  ra sm la r  bo'y ich a  og'zaki  in sh o   tuzish,  biroz  ijod  qilish,  fantaziya 

qilish;

3)  turli  ju rnallar,  asarlar  b o ‘yicha  insho  yozish;

4)  diktovka  ostida  kichik  m a t n l a r   yozish  ( b e m o r   q arin d o sh la rig a : 

m a tn n i  1—2 s o ‘z d a n  dik tovkaqilishi.  G a p  5 —6 s o ‘z d a n   o sh m a slig i  kerak. 

D iktant  sujetli  rasmga  tayangan  b o ‘lsa  y a n a d a   yaxshiroq);

5)  n u tq   eshituv  xotirasini  m a s h q   qildirish;  12—16  ta   rasm   o ra s id a n  

vazifa  b o ‘yicha  2—3  ta  rasmni  to p a d i.  B e m o r  kerakli  s o ‘z n i  o s o n   to p ish i 

u c h u n   p r e d m e tn in g   "unutilgan"  sifatlarini  aytib  berish  m u m k i n ;

6)  m aqol  va  m atallar  m a ’nosini  m u h o k a m a   qilish;

7)  3 - s i n f  darsiigi  b o ‘yicha  a rifm e tik   misol  va  m a sa la la rn i  yechish;

---

8)  k o ‘rsatm alar  b era  tu r ib   o ‘ng  va  chap  orientatsiyasini  ola  bilishni 

tiklash;  c h a p d a   tu rg an   q o sh iq n i  ol  va  hokazo.

9)  k o ‘p   m a ’noli  so n larn i  yozm a,  harfli  yozish,  s o ‘ng  ularni  raqam  

b ilan   yozish.

Q a n d a y   va  q a n c h a   s h u g 'u llan ish   kerak;  o ‘zini  y o m o n   his  qilgan, 

kayfiyati  y o m o n   kuniari,  d a m   olish  kunlari,  m e h m o n   kutish  kunlari  va 

s h u   k a b i l a r d a   s h u g ‘u l l a n m a s l i k   lo z im .  O d a t d a g i   k u n l a r d a   2 0 - 3 0  

d a q i q a d a n ,   k u n ig a   2 - 3   m a r t a   turli  u z u n lik d a g i  t a n a f f u z l a r   b ilan  

s h u g ‘ullanish  lozim.

B e m o r   bilan  individual  m a sh g ‘uIotlar  k o 'p   rejali  d arslar  singaridir. 

E ffe re n t  afaziya  bilan  o g ‘rigan  b e m o r  u c h u n   dars  rejasining  namunasi:

1.  Uyga  berilgan  y o z m a   vazifalarni  tekshirish.  (B u n d a   bem o rn in g  

h a m m a   xatolari  b elgilanm ay,  balki  uni jarohatlam aslik  u c h u n   faqat  3 - 4  

ta siga  belgi  qo'yiladi).

2.  U yga  berilgan  o g ‘zaki  vazifalarni  tekshirish  ( r a s m la r  b o ‘yicha 

fra z a la r  tuzish,  o ‘qiganini  gap irib   berish).

3.  Y o z u v  k o ‘nik m alarini  tiklash (kesma harflar bilan  ishlash,  so ‘zdagi 

tu s h i b   qolgan  harflarni  t o ‘ldirish,  eshitib  diktant  yozish).

4.  P re d m e t,  rasm  va  m a ’noli  ishoraga  tayanuvchi  so ‘zni  kontekstdan 

c h iq a rish .

5.  Sujetli  rasm lar  b o ‘y ic h a   frazalar  tuzish,  ularni  m u h o k a m a   qilish, 

d a fta rg a   mustaqil  yoki  lo g o p e d   yordam ida  yozish.

6.  M a tn n i o ‘qish va uni  reja  b o ‘yicha gapirib berish  (savollar b o ‘yicha, 

ta y a n c h   s o ‘zlar  b o ‘yicha).

7.  U yga  vazifa  kichik  m a t n n i   o 'q ish   va  gap irib   b erish,  o ‘tkazib 

y u b o rilg a n   s o ‘z  yoki  harflarni  t o ‘ldirish,  rasm  b o ‘yicha  hikoya  tuzish  va 

sh u   kabilar.

Afaziyali  b e m o rla r  bilan  guruhli  mashg‘uiot.  G u r u h li  m a sh g ‘ulotda 

k o rrek sio n -p e d a g o g ik   is hning  vazifalari  quyidagilar:

1.  N u tq iy   m u h itd a   k o m m u n ik a tiv   funksiyani  tiklash.

2.  N u tq iy   q o ‘rquvni  b a r t a r a f  etish.

3.  Afaziyali  b em orlarga  xos  b o l g a n   nutqiy  qiyinchiliklarni,  kundalik 

h a y o tim iz d a   uchraydigan  tu rlic h a   vaziyatlarga  yaqinlashgan  sharoitlarda 

y en g ish n i  o ‘rganish.

A fa z iy a n i  m o t o r   f o r m a s i d a   guruhli  m a sh g ‘u lo tla r   e n g   ixtiyoriy, 

b i r m u n c h a   saqlangan,  e m o ts io n a l  va  ifodali  nutq  funksiyalarini  amalga 

o sh irish g a   y o rd a m   b e rm o g 'i  lozim .  Semantik  va  se n so r  afaziya  vaqtida 

g u ru h li  m a s h g 'u lo tla rd a  s o ‘z to p is h ,  izlash  qiyinchiliklari  b a r ta r a f  etiladi.

G u r u h l i   m a sh g ‘ulo tlard a  afaziyaning  bir  xil  formasi  bilan  o g ‘rigan 

yoki  n u t q   faolligi  bir  xil  b o ‘lgan  3 — 4  b e m o r  birga  q o ‘shiladi.

M o t o r   afaziyali  b e m o r l a r n i n g   aniq  talaffuzi  b o s h q a   b e m o rla rg a  

(afaziyani boshqa formasi  bilan o g ‘rigan)  nutqni tushuntirishda qiyinchilik 

t u g 'd ir a d i.

---

M o t o r   a f a z i y a d a   g u r u h l i   m a s h g ' u l o t l a r d a   s u h b a t l a r d a n ,   tu rli 

instsenirovkalardan  ("dorixonada",  "Shifokor q a b u lid a " ),  te le k o 'rsatu v lar 

m uhokam asidan  (sport  ko'rsatuvlari, xalqaro k o ‘rsatuvlar, bolalar tarbiyasi 

h a k id a )   foyd alan ilad i.  E n g   o g ‘ir  n u tq siz   b e m o r l a r   u c h u n   noverbal 

k o m m u n i k a t s i y a   u s u l l a r i d a n   f o y d a l a n i l a d i .   Bu  u s u l l a r   r a s m l a r ,  

p ik to g ram m alar  y o rd a m id a   am alg a  oshiriladi,  g eo g rafik   karta  bo 'y ich à 

"sayohat"  foydalidir,  b e m o r l a m i n g   qayerda  y a s h ag an lik lari  yoki  dam  

olganlari,  nim a  bilan  shug'u llanganliklari  aniqlanishi  m u m k i n .  Bem orlar 

l o g o p e d   s a v o lla r ig a   j a v o b   b e r i s h d a   r a s m l a r   va  i m o - i s h o r a l a r d a n  

foydalanadilar.

S e n s o m o to r  afaziyali  nutqsiz  b e m o rla r  bilan  ishlash  tartibiga  nutqiy 

guruhli  o'yinlarini  kiritish  m u m k in .  Bu  nutq d iq q a tin in g  yaxshilanishiga, 

h a ra k a tin i  ifodalash,  tasv irlash   uquvini  yoki  i m o - i s h o r a   y o r d a m id a  

p re d m e tn i  tasvirlash  ukuvini  o ‘zlashtirish  u c h u n   foydalidir.

G u ru h li  m ash g ‘ulot  b oshida  logoped  b e m o rg a   m a s h g ‘ulot  mavzusini 

m a ’lu m   q iladi,  u n g a   "ssenariy"  rejasini  b e r a d i.  B i r m u n c h a   t e z - t e z  

ishlatiladigan  nutqiy  ib o ralar  m axsus  k artochkaIar£a  yozilgan  boMishi 

m um kin.  "Ssenariy" mavzusini  individual  m ash g 'u lo tlard a o ld in d a n   ishlab, 

o ‘rganib  chiqish  m u m k in .  G u r u h li  m ash g ‘u lo tla r  j a r a y o n i d a   logoped 

s u h b a td a   faol  ishtirok  eta d i,  o ‘z  vaqtida  y o rd a m g a   k ela d i,  nutq iy   aloqa 

qiyinchiliklarini  silliqlaydi.

S e n so r  va  sem antik  afaziyali  b e m o rla m i  bir  g u r u h d a   2 - 3   kishidan 

biriashtirish  m um kin.  Bu  b e m o r la r   bilan  olib  b o rila d ig a n   ish  vazifalari 

fikr  bayon  qilish  aniqligini  tarbiyalash  va  keng  d ia lo g   d is p u t  olib  borish 

uquvini  tarbiyalashdir.  T urli  xil  n u tq   o ‘y in la rid a n   foyd alan ilad i.  Eng 

a w a l o ,  m urakkab  boMmagan  krossvordlar,  m a q o la la r   a h a m iy a tin i  tahlil 

qilish,  matallar,  id io m a la r  a h a m iy atin i  tahlil  qilish,  k ic h ik   disputlar, 

m a s a l a n ,   q a y e r d a   y a x s h i  d a m   o l i s h   m u m k i n   v a   s h u   k a b i l a r d a n  

foydalaniladi.

G u ru h li  m a s h g ‘u lo t  tu r la ri

Bir  turdagi  m ash g ‘u lo tla r  L.S.  Svetkova  va  shogirdlari  t o m o n id a n  

m o t o r   afaziyali  b e m o rla r  u c h u n   ishlab  chiqilgan.  Bu  m a s h g ‘u!otlarda 

ta sn if rasm  u  yoki  bu  m aishiy  m av zu d a  dialog  olib  b o rish   m eto d la rid a n  

foydalaniladi.  B em orni  biron  vaziyatga  tushib  q o l g a n d a ,  sh u   vaziyatga 

q arab   o ‘zini  biron  qiyofaga  solishni  "dramatizatsiya"  m e t o d i   k o ‘rsatadi.

2 

turdagi  guruhli  m a s h g 'u lo tla r   E.S.  Beyn  va  M .A .  B ogrash  (1977) 

to m o n id an  afaziyali b em o rlam in g  aralash guruhlari  u c h u n   ishlab chiqilgan. 

Bu  m a s h g 'u l o t l a r d a ,   k e c h a y o t g a n   siyosiy  va  s p o r t   m a v z u l a r i d a g i  

suhbatlardan  foydalaniladi.  M ashg‘uIotning borishida lo g o p e d  va bem orlar 

geografik xaritadan  m am lak atlar,  shaharlar,  d aryolarni  to p is h g a   murojaat 

qiladilar.  Turli xil  tarixiy  m avzulardan foydalaniladi,  m a s a la n ,  b em o rn in g  

o ‘tg an   hodisalar  haqidagi  xotiralari,  shaxsiy  hayotiy  tajribasi ja lb   etiladi.

---

T e l e k o ‘r s a t u v l a r n i   k o ‘r g a n d a n   s o ‘n g   tu rli  x a lq la r n in g   u r f - o d a t l a r i  

m u h o k a m a   qilinadi.  B e m o rn in g   qiziqib  qolishiari  beixtiyoriy  gapirib 

berishga  o ‘z  fikrini  bayon  qilishga  olib  keladi.  Bunday  m ash g ‘ulo tlarda 

a f a z i y a n i n g   tu r l i   f o rm a la rid a g i  va  tu rli  o g ‘irlikdagi  n u t q   b uzilishli 

b e m o r l a r n i   biriashtirish  m u m k in ,  c h u n k i  su h b a tla r  mavzusi  k a tta la r 

qiziqishiga  yaqindir.

3 

tu r d a g i  guruhli  m a sh g ‘ulotlarni  M .K .  Burlakova  (1982)  ishlab 

ch iq q a n .  U  guruhli  m ash g ‘ulo tlarda  sogMom  k attalar  b o ‘sh  vaqtlarida 

o ‘y n ay d ig an   turli  xil  n u tq   o ‘yinlaridan  foydalanishni  k o ‘zda  tutadi.  Bu 

krossvordlar,  rebuslar yechish,  k o ‘p q is m li  m u r a k k a b b i r s o ‘z d a n   ko‘pgina 

so ‘zlar tu z is h  va shu kabilar.  Bu  m ash g ‘u!otlar yengil va o ‘rta darajasidagi 

afaziyaning  turli  formasidagi  bem orlarga  m o ljallan g an .

K o rre k sio n -p e d a g o g ik   ishning barch a bosqichlarida  em o tsio n al  omil 

m u h im   a h a m iy a tg a   ega.  AfTerent  va  sen so r  afaziyali  bem orlar,  gohida 

efferent  afaziyali b e m o rla r ruh an  ezilgan boMadilar, d o im o  ruhlantiruvchi, 

dalda beruvchi  suhbatlarga m uhtoj b o ‘ladilar. Tiklanishning perspektivalari 

nutq buzulishini bartarafetish  b o ‘yicha sistemali, astoydil  ishlash zaruriyati 

m u h o k a m a   qilinadi.

M e h n a t   yoki  o ‘qishi  faoliyatiga  qaytish  hakidagi  suh b atlar  logoped 

t o m o n i d a n   b e m o rg a   nisbatan  katta  o d o b ,  xushm uom alalik  talab  etadi.

Afaziyali  b e m o rla rd a   nutqni  tiklashning  k o ‘pgina tavsiyanomalari  va 

usullari  E.S.  Beyn,  D.S.  Svetkova,  V.V.  O p p el,  Yu.A.  Florenskiy,  A.D . 

C h e r n o v a   va  b o s h q a   k o 'p g in a   rus  va  c h e t  el  afaziologlari  ishlarida 

keltirilgan.  B e m o r   bilan  individual  va  j a m o a   ish  olib  borish  ja ray o n id a 

h a r  bir  lo g o p e d   defektologiya  xazinasidagi  mavjud  korretsion-pedagogik 

ish  usul  va  uslublarga  o ‘zining  shaxsiy  tajribasini  q o ‘shib  o ‘zgartiradi. 

K o ‘p in c h a ,  m a s h g ‘ulot  usuli  va  variantlarini  katta  hayotiy  tajribaga  ega 

b e m o r l a r n i n g   o ‘zi  k o ‘rsatib  beradilar.  L ogoped  ishda  foydalanadigan 

didaktik  m a te ria ln i  doim iy  toMdirib  turishi  kerak.

K o ‘p  j i h a t d a n   k o r r e k s i o n - p e d a g o g i k   ish  n a tijalari  lo g o p e d   va 

b e m o rn in g   q u n t - m a t o n a t i ,   tirishqoqligiga  bogMiq  b o l a d i .

X ulosa qilib quyidagilami aytish m um kin: buzilgan  nutq funksiyaiarini 

tiklashda  oliy  psixik ja ray o n larn in g   m o d d iy   asosi  b o ‘lib  yaxlit  bir  butu n  

m i y a   h i s o b l a n i s h i n i   u n u t m a s l i k   m u h i m d i r .   B ir o q   m i y a   y u q o r i  

differensirlashgan  sistema singari  (qismlari  psixik jarayonlarining  m oddiy 

substrakti  hisoblanadi)  mustaqil  yetilmaydi,  c hunonchi  bola va o ‘sm im ing 

hayoti  d a v o m id a g i  m u lo q o td a   va  predm etli  faoliyatida  shakllanadi.  A. 

R.  Luriya  b ir   n e c h a   b o r  t a ’kidlaganki,  b osh  miya  p o ‘stlog‘ining  alo hida 

qism larini  q ay d   qilish  "m arkazlari”  d e b   hisoblash  m u m k in   emas.  U lar 

bosh  m iy a d a   kechuvchi  d in a m ik   q o ‘z g ‘alishlarning  "tutashgan  nuqtasi", 

"tranzit  bosqichi”dir.  Bu "tutashgan  nuqta" lar ju d a  murakkab o ‘zgaruvchan 

k o ‘p   q iy m a tli  s tru k tu ra g a   ega.  M iy an in g   a lo h id a   q is m la rin in g   k o ‘p 

qiymatliligi buzilgan  funksiyani  tiklash va q ay tad an  tashkil  etish  imkonini

---

beradi.  Bu  m iyaning  saqlangan  z o n a la rig a   korrek sio n -p ed ag o g ik   t a ’sir

e tis h   j a r a y o n i d a   ja lb   etish  y o ‘li  o r q a l i   a m a lg a   o sh irila d i.  B u z i l g a n  

funksiyalarni  b u n d a y   qayta  qurish  afaziya,  agrafiya,  aleksiyani  b a r t a r a f  

etishda  ayniqsa  sezilarlidir.

T e k sh irish   u ch u n   s a v o lla r   v a   to p s h iriq la r :

1.  A fa z iy a   n u tq   b u z ilis h ig a   ta ’r i f  b e r in g .

2 .  A fa z iy a   s h a k lla r in i  a y tin g   va  h a r  b ir ig a   q is q a c h a   t a ’r i f  b e rin g .

3.  M o t o r   a fa z iy a d a   lo g o p e d ik   i s h la r   q a y s i  y o ‘n a lis h la r n i  o ‘z   ic h ig a   o l a d i ?

4 .  A f f e r e n t   m o t o r   a f a z iy a d a   o l i b   b o r i l a d i g a n   k o r r e k s i o n - p e d a g o g i k  

m a s h g 'u lo t l a r n i n g   a so siy   m a q s a d in i  y o r itin g .

5.  A ffe re n t  m o to r   a fa z iy a n i  y e n g il  d a r a ja s id a   k o r r e k s io n - p e d a g o g ik   i s h l a r  

n im a la r n i  o ‘z   ic h ig a   q a m r a b   o lad i?

6.  A ffe re n t m o to r  a faz iy a n i o ‘rta o g ‘i r  va o g ‘i r  d a ra ja s id a  k o r r e k s io n - p e d a g o g ik  

ish   m a z m u n in i   y o ritin g .

7.  A ffe re n t  m o to r   a fa z iy a d a   o 'q i s h   v a   y o z is h n i  tik la s h   is h la r in i  b a y o n   e t i n g .

8.  M o t o r   e ffe r e n t  a fa z iy a d a   k o r r e k s io n - p e d a g o g ik   is h n in g   a s o s iy   v a z if a la r i 

n im a la r d a n   ib o ra t?

9 .  M o t o r   e ffe re n t  a fa z iy a d a   o ‘q i s h   v a   y o z is h n i  tik la s h   is h la ri  n i m a l a r d a n  

ib o ra t?

10.  M o t o r   e ffe re n t  a fa z iy a d a   tu s h u n i s h n i   tik la s h   ish la ri  n i m a l a r d a n   i b o r a t ?

11.  S e n s o r   a fa z iy a   tu s h u n c h a s in i  y o r itib   b e r in g .

12.  S e n s o r  a k u s tik o - g n o s tik   a fa z iy a d a  o l ib  b o r ila d ig a n   k o r r e k s i o n - p e d a g o g ik  

is h la r   m a z m u n in i   y o ritin g .

13.  I n s u ltd a n   key in g i  rezid u al b o s q ic h d a  b e m o r l a r b i l a n  q a n d a y  m a s h g ‘u l o t l a r  

o 'tk a z ila d i?

14.  K o r r e k s io n - p e d a g o g ik   is h la r  n a tija s i  q a n d a y   b a h o la n a d i?

15.  A fa z ik   b e m o r la r   b ila n   o lib   b o r i la d i g a n   g u r u h li  m a s h g 'u lo t l a r   q a n d a y  

ta s h k il  e tila d i?

16.  G u r u h l i   m a s h g 'u lo tla r n in g   t u r la r i n i   y o r itib   b e rin g .

17.  A f a z iy a n in g   b a r c h a   s h a k lla r id a ,  a f a z ik   b e m o r l a r   b ila n   o lib   b o r i la d i g a n  

lo g o p e d ik   is h la r   u c h u n   d id a k tik   va  n u t q i y   m a t e r i a ll a r  ta n la n g .

T a y a n c h   t u s h u n c h a l a r :

1.  A g r a m m a tiz m   (g re k c h a   a  —  i n k o r   q i l i s h ,   b o ‘la k la rg a   a j r a t i l m a y d i g a n  

s o ‘z id a n )   -   t i l n i n g   g r a m m a t i k   q u r i l i s h i n i   o ‘z l a s h t i r a   o l m a s l i k ,   g r a m m a t i k  

f o r m a la r n in g   a h a m iy a tin i  tu s h u n m a s lik ,  g a p   t u z a   o lm a s lik   n a tija s id a   y u z a g a  

k e la d ig a n   n u t q   b u z ilish i.

2.  A g ra fiy a   (g re k c h a   a   -   in k o r  q i li s h ,  g r a p h o   -   y o z a m a n   s o ‘z ! a r i d a n )   -  

y o z u v  ja r a y o n in i n g   sh a k lla n m a g a n lig i.

3.  A k u s tik   a g n o z iy a   —  n u tq   to v u s h la r in i  a jr a ta   o lis h   q o b iliy a tin in g   y o ‘q lig i.

4 .  A le k s iy a   (g r e k c h a   a  -   in k o r   e t i s h ,   l e g o   -   o ‘q iy m a n   s o 'z l a r i d a n )   -  

o 'q i s h   j a r a y o n i n i n g   s h a k lla n m a g a n lig i,  o ‘q i s h   j a r a y o n i n i   b u t u n l a y   o ‘z l a s h t i r a  

o lm a s lik .

5.  A p ra k s iy a   -   o d a t  b o ‘lg an   h a r a k a tl a r n in g   b u z ilis h ig a   a p r a k s iy a   d e y i l a d i .  

A p ra k s iy a g a   u c h r a g a n   b e m o r   h e c h   q a n d a y   h a t t o   e n g   o d d iy   h a r a k a tl a r n i   d a m  

o 'z g a l a m i n g   y o r d a m is iz   b a ja ro lm a y d i.

---

6 .  A fa ziy a   (g r e k c h a   a   -   in k o r   e tis h ,  rh a s is   -   n u tq ;  s o ‘z la r id a n )   —  b o s h  

m iy a n in g   lo k al ja r o h a tla n is h i  n a tija s id a   ro ‘y b e ra d ig a n   n u t q n in g  t o l a  y o k i q is m a n  

y o 'q o lis h i.

7.

  D in a m ik a   —  o ‘s is h ,  o ‘z g a r is h ,  h a ra k a t.

8 .  J a rg o n o fa z iy a   ( f r a n s u z   —  ja r g o n   ja r g o n   g re k .  p h a s e s   —  n u tq )   -   s o ‘z la r 

t o 'p l a m i ,   q a n d a y d ir   t u s h u n a r s i z   tild a g i  n u tq n i  t a s a w u r   e tis h .

9 .  Im p e re s s iv   n u tq   ( lo t.  I m p r e s s ia   -   ta a s s u r o t  s o ‘z id a n )   —  im p re s s iv   n u tq , 

o ‘z g a la r   n u tq in i  id ro k   q iiis h ,  tu s h u n is h g a   a s o s la g a n   n u tq   tu r i.

10.  K o n te k s t  -   n u tq   y o k i  a s a r n in g  tu g a l  H kr  a n g la tu v c h i  p a rc h a s i.

11.  L ite ra l  p a ra fa z iy a   —  p a ra fa z iy a   tu r i,  b u n d a   k e r a k li  to v u s h la m i  (y o k i 

h a r f la r )   b o s h q a   to v u s h la r g a   ( y o k i  h a rfla rg a )  a lm a s h tir ilis h i  k u z a tila d i.

12.  L o g o re y a   -   n u tq iy   f a o llik   k o 'r s a tis h   s ifa tid a  b o g l a n m a g a n   n u tq iy   o q im ; 

s e n s o r  b u z ilis h la r d a   k u z a tila d i.

13.  P a ra g ra fiy a   ( p a ra   g r e k c h a   g g a rb o   -   y o z is h )  -   y o z u v   b u z ilis h i.  B u n d a  

a lo h id a  s o ‘z  yoki h a rila rn i  n o t o ‘g ‘ri  y o z ish , b ir  h a rfn i b o s h q a  h a rfla rg a  a lm a sh tirish .

14.

  P e rs e v e ra ts iy a   ( lo t.  P e r s e v e r o   -   q a t ’iy  t u r a m a n   s o ‘z id a n )   -   a y n i  b ir 

s o ‘z ,  ib o r a la r n i  q a y ta - q a y ta   ta k r o r l a s h .   P e rs e v e ra ts iy a   o ‘q is h ,  y o z is h d a   va  b a ’zi 

b i r   a fa z iy a   tu r la r id a   h a m   k u z a tila d i.

15.  P ra k sis — b e x o s d a n ,  e r k in   ra v ish d a   m a q s a d la rn i a m a lg a  o s h ira d ig a n  o d a tiy  

h a r a k a tla r d ir .

16.

  E k sp re ssiv   n u t q   ( e x p r e s s io n   -   ifo d a la s h   s o 'z i d a n )   -   fik rn i  o ‘zg alarg a  

b a y o n   e tis h .  M o to r  a la liy a ,  m o t o r   a fa z iy a ,  d iz a rtriy a d a   e k s p re s s iv   n u tq   b irin c h i 

n a v b a td a   b u z ilg a n   b o ‘lad i.

17.

  E x o la liy a   ( e x o - s a d o ,  la lia   -   n u tq )   -   o ‘z g a la r  g a p in i  o n g s iz   ra v is h d a   b ir 

n e c h a   m a r ta  ta k ro rla s h .  E x o la liy a  b o s h   m iy a n in g  o r g a n ik  ja r o h a tJ a n is h i  n a tija s id a  

p a y d o   b o ‘lg a n   b ir  q a n c h a   k a s a llik la r d a   k u z a tila d i.

---