M. Y. Ayupova

efferent motor afaziya:  2   — 

afferent motor afaziya.

---

q o ‘s h i m c h a l a r n i ,   k o 'm a k c h i l a m i ,   o t  fle k siy la rin i  q iy in c h ilik   b ila n  

q o lla y d ila r   —  " te le g ra f uslubi”  kabi  n o m   oigan  a g ra m m a tiz m   n a m o y o n  

boMadi.  Bu ichki  n u tq n in g  predikativl  funksiyasi buzilishi oqibatida yuzaga 

keladi.  B irm u n c h a   h o la tla r d a   fe’lla rg a p  oxiriga  o ‘tib qoladilar.  M asalan, 

" K o ld a g i  v oqea”  sujetli  rasm lar  seriyasi  b o ‘yicha  hikoyada  quyidagicha 

m a tn   bayon  qilingan:  "Bu  bola.  .  .  .  bola  va  m a n a   k o ‘l  va  kem a  va bola,

qanday  ed i.............. suvga  yiqilish  va  k e m a n i  u  yerga  chaqirish  uzoq  .  .  .

Va  bola  o ‘quvchi  b o tin k a sin i  yechishi  kerak.  .  .  .  chaqiradi  haligidek  .  .

.  .  .  yordam   beringlar.  .  .  ”

Effekt  m o t o r   a f a z i y a n i n g   u c h i n c h i   v a r i a n t i d a   u n c h a lik   q o ‘pol 

a g ra m m a tiz m lar  k u z a tilm a y d i,  lekin so ‘z la m i  tan la sh d a   had d an   tashqari 

in ertlik   n a m o y o n   b o ‘la d i,  b a y o n   qilish   j a r a y o n i d a   u z o q   p a u z a la r, 

perservatsiyalar,  verbal  parafaziyalar  kuzatiladi,  s o ‘zlar  c h o ‘zib  talaffuz 

qilinadi.

N u tq iy   j a r a y o n l a r   k e c h ish in in g   inertligi  keltirib  c h iq arg an   u zo q  

pauzalar,  tashqi  k o 'r in is h id a n   sem antik  afaziya  u c h u n   xarakterii  b o l g a n  

amnestik qiyinchiliklami eslatadi, t ir o q  u lam in g  negizida leksik vositalami 

tanlashning  inertligi  yotadi.  S o 'z lirn i  tanlash  boshqaruvining  buzilishi 

verbal  parafaziyalarga  olib  keladi.

Va  nihoyat, efferent  m o to r  afaziyaning shunday variantlari ham  uchrab 

turadiki,  b u n d a   b ir   b o ‘g ‘inn¡  boshqasi  bilan  o h a n g d o r,  ravon  qismida 

almashtirish  b ilan g in a  n u tq   buzilishi  yuzaga  keladi.  Bunday  b e m o rla r 

nutqi  g ra m m a tik  j i h a t d a n   t o ‘g ‘ri  tuziladi,  a m m o   n u tq n in g   ritmik  o h a n g  

to m o n in in g  buzilishi  tufayii  nafaqat  urg‘uli  b o ‘g ‘inlarni  ajratish buziladi, 

balki  psixologik  p r e d i k a t n i n g   ohangi,  ifodaliligi  h a m   buziladi,  y a ’ni 

m antiqiy  urg ‘u  n i m a   ustiga  tushsa,  u  h a m   buziladi.  Afferent  m o t o r  

afaziyadan  farqli  ravishda,  efferent  m o to r afaziyada b o ‘g ‘inlam ing tovush 

tuzilishi  s o d d a l a s h m a y d i ,  bu zilm ay d i,  b iro q   o ‘zining  o hangdorligini 

y o ‘qotadi,  c h o ‘z ilu v c h a n ,  m o n o t o n   boMib  qoladi.

Efferent  m o t o r   afaziyali  bem orlarning  o g ‘zaki  nutqi  u c h u n   literal 

parafaziyalar xarakterii e m a s , a m m o  ular y o z m a   nutqda  ko'p lab uchraydi.

0 ‘qish  va  y o zu v n in g   buzilishi.  Afferent  m o t o r   afaziyada  yaqqol 

n a m o y o n   b o 'lg a n   ag ra fiy a lar  kuzatiladi:  s o ‘z  yoki  iborani  bir  ne c h a  

m arotaba  b o ‘g ‘inlab  takrorlaganlaridan  s o ‘nggina  yozadilar.  B irm uncha 

og‘ir  ko‘rinishlarda  s o ‘zni  t o ‘g ‘ri  takrorlashda  h a m ,  nafaqat  uni  yozish, 

balki ajratib q o ‘yilgan  kesm a harflarda tuzib berish imkoni  ham  boMmaydi. 

H a tto   j u d a   q i s q a   s o ‘z  h arfla rin i  h a m   t o ‘g ‘ri  q o 'y ib   b e ro lm a y d ila r, 

harflaming t o ‘g ‘ri tartib i qiyinchilik bilan o ‘matiladi.  K o‘pincha bem o rlar 

kerakli  harfni  t o p a   o lm ay d ilar.  Birm uncha  yengil  holatlarda  b e m o rla r 

so ‘zni  eshitib  yozishlari  m u m k in ,  bunda  k etm a -k e t  kelgan  undoshlarda 

unli  yoki  u n d o s h la m i  tushirib  qoldiradilar,  h a r f  yoki  b o ‘g kinlar  o ‘m ini 

o ‘zgartiradilar,  m a s a l a n ,   "koptok"  s o ‘zi  k p to k ,  k o p o k   kabi  yoziladi. 

K o kpin ch a,  a w a lg i  s o ‘z  b o ‘g ‘inini  q o ‘shib  yozish,  aynan  bir  b o ‘g ‘inni

---

bir-ikki  takror  yozish  kuzatiladi:  "mashina"  -   " m a s h is h in a " ,  ’’lavlagi"  -  

"lalavlagi"  va  h.k.

Seriyali  r a s m la r b o ‘yicha  mustaqil  m atn tu zishda ( tik la n is h n in g s o ‘nggi 

bosqichlarida), a g ram m atizm lar n am o y o n  b o ‘ladi. A g ra m m a tiz m la r g a p d a  

s o ‘z la rn i  m u v o f iq la s h tir is h d a g i  q i y i n c h i l i k l a r d a   o ‘z  a k s in i  t o p g a n . 

Fleksiylar  kelishiklar  singari  aralashtirnadi.

E f f e r e n t   m o t o r   a f a z i y a l i   b e m o r l a r n i n g   y o z m a   n u t q i d a g i  

a g ra m m a tiz m lar  katta  qiyinchiiik  bilan  b a rta ra f etiladi.

Birm uncha q o 'p o l  hollarda o 'q is h   topishmoqli  x a rak terg a e g j   b o la d i. 

U la r  u c h u n   u  yoki  bu  yozilgan  s o ‘zni  ko'rsatish  qulay.

0 ‘qish  va  yozuvning  b u n d a y   qo 'p o !  buzilishi,  s o 'z n i n g   to v u sh -h a rf 

tarkibini  dasturlash  qobiliyatining  bu/ilishiga  aso slan ad i.

"Telegraf uslubda" o ‘qish, diktovka ostida ot  va qisqa  iboralarni  yozish, 

keyinchalik  esa  p re d m e t  nom larin i  mustaqil  yozish  sa q la n g a n   bo'lishi 

m u m k in ,  a m m o   iboralarni  m ustaqil,  y ozm a,  g r a m m a t i k   t o ‘g ‘r :  tuzish 

im koni  b o lm a y d i.  B irm u n ch a  yengil  holatlarda.  a l o h id a   s o ‘z  va  qisqa 

gaplarni  o ‘qish  m u m k in   b o l a d i ,   a m m o   o 'q ilg a n n i,  ay n iq sa ,  m urakkab 

sintaktik  tuzilishga  ega  gaplarni  tushunish  q iyinlashadi.  N u tq n in g   faqat 

ritm ik -o h a n g   k o m p o n e n ti  buzilganda  yozm a  n u tq   va  o ‘qish  s a q K ig a n  

holda  qoladi.

T ushunishning  buzilishi

Efferent  m o to r   afaziyada  tu s h u n ish n in g   buzilishi  neg izid a  barcha 

n utq iy   faoliyat  ko'rinishlarining  inert  kechishi  y o ta d i  va  ichki  nutqning 

predikativ funksiyasi va  "til  sezgisi” d eb  n om lanuvchi  buzilishlar n am oyon 

b o la d i.

Q o ‘pol  elTerent  a faziy ad a  p e rse rv a tsiy a lar  o d d i y   k o 'r s a t m a l a r n i  

bajarishdayoq  n a m o y o n   bo'ladi.

A gar  talaffuz  qilin ay o tg an   s o 'z l a r   orasida  k a t t a   p a u z a l a r   qilinsa. 

t a n a n in g   alohida  qismlarini  ko'rsatish  qulay  b o l a d i .   Biroq  rasm,  tana 

yoki  yuz  qismlarini  k o krsatish  b o 'y ic h a   vazifalar  t e m p i n i n g   biroz  bo'isa 

h a m   tezlashuvida  darhol  perservatsiyalar  kelib  c h iq a d i.  Q a y ta   iltimos 

qilinganda  predmetli  rasm lam i k o ‘rsatish bem orlar u c h u n   katta qiyinchiiik 

tu g ‘diradi.  N utq -esh itu v   xotirasi  ikkilamchi  b uziladi,  seriyali  predm etli 

rasm lam i  ko'rsatish  qiyinlashadi,  10 tadan  3 yoki 4  ta  ra sm n i  k o ‘rsatishda 

a w a lg i  vazifalar  perservatsiyalanadi.

Efferent  m o t o r   afaziyada  g r a m m a tik   j ih a td a n   to*g‘ri  va  n o to 'g 'ri 

tuzilgan  bayonlar  eshitish ja ray o n id a  farqlanmaydi.

Afaziyaning  bu  shaklida  m etafora,  m a q o lla rn in g   k o ‘c h m a   m a ’nosi 

y o m o n   tushuniladi.  Bu  bayon  qilishning  yashirin  m a 'n o s i g a   qiyinchiiik 

bilan  o ‘tish  natijasidir  (A.R .  Luriya,  1975).  S h u n in g d e k ,  k o ’p   m a ’noli 

s o 'z la rn i  tu s h u n is h n in g   buzilishi  kuzatiladi.  Bu  s o ‘z n i n g   a n iq   leksik 

aham iyatidan boshqasiga o ‘tishdagi  qiyinchilikda h a m  o ‘z aksini  k o ‘rsatadi.

---

D in a m ik   a fa z iy a

D i n a m i k   afaziya  —  bosh  m iyaning  n u tq   b o ‘yicha  d o m in a n t  b o ‘lgan 

c h a p  y arim sh a rla m in g  orqa peshana b o lim la r in in g  zararlanishi  natijasida, 

y a ’ni  u c h in c h i  funksional  blok  b o l i m l a r i   —  faollashtirish  bloki,  nutqiy 

faoliyatni  b o shqarish  va  rejalashtirish  —  zararlanishidan  kelib  chiqadi 

(2 7 -rasm ).

A faziy an in g   bu  shaklida  asosiy  n u tq iy   n u q so n   bu  —  faol,  mufassal 

b a y o n   q ilish n in g   qiyinligi,  g o h id a   esa  b u tu n la y   y o ‘qolishi  hisoblanadi. 

D in a m ik   afaziyada  alo hida  tovushlar  t o ‘g ‘ri  talafiuz  qilinadi,  s o ‘zlar  va 

qisqa  g a p l a r   a rtik u ly a to r  qiyinchiliksiz  ta k ro rla n a d i,  b iro q   n u tq n in g  

k o m m u n i k a t i v   funksiyasi  b a rib ir  b uziladi.  Y aqqol  n a m o y o n   b o l g a n  

buzilishlarda  nafaqat  nutqiy,  baiki  u m u m iy   aspontanlik,  tashabbussizlik 

ku zatiladi,  yaqqol  ifodalangan  exolaliya,  g o h id a  exopraksiya  h a m  yuzaga 

keladi,  y a ’ni  suhb atd o sh in in g   gapirgan  n utqi  va  harakatlarini  takrorlash 

hollari  kuzatiladi.

E k s p re s s lv   n u tq   buzilishi

A lo q a   bogMash  funksiyasininj’.  buzilish  darajasiga  k o kra,  d in a m ik  

afaziyaning b ir  n e c h ta  k o ‘rinishlari  'navjud:  ekspressiv n u tq n in g  butunlay 

y o ‘qligidan,  nutq iy   aloqa  buzilishining  ayrim   darajasigacha.

D i n a m i k   afaziya  negizida  b a y o n   qilishning  ichki  d a stu rlash in in g  

buzilishi  yotadi.  Bu  alohida  iboralarni  tuzishda,  uni  rejalashtirishdagi 

q i y i n c h i í i k l a r d a   o ‘z  aksini  k o ‘ rs a ta d i.  B e m o r l a r   n u t q n i n g   d o i m i y  

stim ulyatsiyasiga  m uhtoj boMadilar.  U la m in g   nutqi  sintaktik tuzilishning 

soddaligi,  nutq iy  andozalarning mavjudligi  va b u n d a  a g ram m atizm lam in g  

kuzatilmasligi  bilan  farq  qiladi.

M ufassal,  t o l a  spontan  bayon qilishning buzilishi,  d in am ik  afaziyada 

m a rk a z iy  q ism   hisoblanadi.  Sujetli  rasm  b o ‘yicha hikoya  qilishda,  o ‘zaro 

b o g l a n m a g a n  alohida fragm entlar talaffuz qilinadi, asosiy m a ’n o  qismlari 

ajratilm aydi:  "M an a .  . .   ch o ld a  tovuq  b o r . . .   va  tilla tuxum lar.  . .   va chol 

uni  oMdirib  q o ‘ydi.  .  .  mana!”  (A.R.  Luriya,  1975).

D in a m ik  afaziyada pred m etlarn i  n o m la sh d a  va  ayniqsa,  yaqin, tanish 

kishilar ismi  yoki  familiyasini, shahar,  k o ‘cha va h.k.  lar nomlarini eslashda 

p s e v d o a m n e s tik   qiyinchiliklar  kuzatilishi  m u m k in .

A k u s tik o -m n e s tik   va  sem a n tik   afaziyali  bem o rlard an   farqli  ravishda 

bu  b e m o r l a r  p re d m e t  funksiyasini  frazeologik t a ’riflashga tayanm aydilar, 

s o ‘z n in g   b irin c h i  b o ‘g ‘inini  aytib  yuborish,  n u tq n in g   inert  kechishini 

chegaralovchi turtki boMadi.  N u tq iy jaray o n lar kechishining inertligi tufayli 

teskari  s a n a s h d a   m a ’lu m   bir  qiyinchiliklar  yuzaga  keladi.

C h a p   p e s h a n a   qism ining  b irm u n c h a   yaxlit  zararlanishida,  m urakkab 

m otivlar,  m a z m u n l a r  va  x u lq -a tv o r dasturi  samarasi  c h u q u r  buziladi  (A. 

R.  Luriya,  1969,  1975). Atrofdagilar qiziqtirmaydi,  hech qan d ay  iltimoslar

---

q ilin m a y d i,  savollar  b erilm ay d i.  S p o n t a n   n u t q   b u t u n l a y   y o 'q o l i s h i  

m u m k in .  Dialogik  nutq  q o ‘pol  b u z iia d i  va  savollarni  exolalik  ta k ro rlash  

bilan  xarakterlanadi.

B irm u n c h a   yengil  hollarda,  s u h b a t d o s h   savolining  bir q ism i  exolalik 

o ‘zlashtirib  olinadi,  b u n d a   u n g a  n o t o ‘g ‘ri  g r a m m a tik   s h ak l  beriladi. 

M asalan,  "Siz bugun nonushta qildingizm i?” savoliga "Biz b u g u n   n o n u s h ta  

qildik"  d egan javob  olinadi.  N u t q d a   k o ‘pgina  perservatsiyalar  kuzatiladi. 

M asalan,  b em orga  yordam   sifatida  aytilgan  "rangli"  s o ‘zi  b ilan ,  unga 

k o ‘rsatilgan "qalam"  ni  nomlaydi,  s o ‘n g  b e m o r  o ‘ziga  k o ‘rsatilgan  b o sh q a  

p re d m e tla m i  nomlashni quyidagicha d a v o m  ettiradi:  "hushbo‘y qalam lar", 

"choyqalam lar"  ("gullar",  ’’qoshiqlar"  s o ‘zi  o ‘miga).

N utqni  tushunishning  buzilishi.  M o t o r   oldi  tizim ning  za ra rlan is h id a  

nafaqat  nutqdagi  asosiy fikmi o chib berish 

jarayoni,  balki  matn  m azm unini tushunisli 

u c h u n   m u h i m   b o 'lg a n   nu tq iy   t i z i m n i  

qisqartirish  ham   buziiadi.

D inam ik afaziyaning yengil darajasida, 

e l e m e n t a r   vaziyatli  n u tq n i  t u s h u n i s h ,  

a y n i q s a ,   u  b i r m u n c h a   s e k i n l a s h g a n  

t e m p d a ,  k o ‘rsatm alar  orasida  p a u z a la r i 

b ilan   " t a q d i m   etilsa"  saq la n g a n   h o l d a  

q o l a d i .   B ir o q ,  b o r i l a y o t g a n   v a z i f a l a r  

t e z l a s h g a n d a   ( p r e d m e tli  r a s m l a r ,   y u z  

qismlarini  k o ‘rsatishda),  perservatsiyalar, 

p r e d m e t n i  

t e z  

t o p i b  

b e r i s h d a g i  

q iy in ch ilik lar  kuzatilishi  m u m k in ,  s o ‘z 

m a ’n o sin in g   psevdobuzilganligi  y u z a g a  

keladi.

Y aqqol  ifodalangan  dinam ik  a fa z iy a d a   efferent  m o t o r   afaziyadagi 

sin g ari  n u t q   sezgisi  b u z ilg a n lig i  a n i q l a n a d i .   M u r a k k a b   i b o r a l a r n i  

tushunishda, ayniqsa, o ‘zining tushunarliligi  u ch u n  g a p e le m e n tla ri o ‘m in i 

alm ashtirishni  talab  etuvchi  iboralarni  tu s h u n is h d a   q iyinchiliklar yuzaga 

keladi.

M urakkab bayon qilishlarni tu shunishdagi qiyinchiliklar, b e m o r la m in g  

y e ta rli  faol  em asligi,  a lo h id a   e l e m e n t l a r   a h a m i y a t i g a   t o ' l a   d i q q a t  

qaratmasligi,  tilning gram m atik v o sitalarin i  tushunishning buzilishi  bilan 

bog‘liq.

D in a m ik   afaziyada  o ‘qish  va  y o z u v   buzilm aydi,  bayon  qilish  rejasini 

tiklash  vazifasiga  xizmat  qiladi.

D in a m ik  afaziyada ekspressiv n u t q n i n g ,   h a tto  q o ‘pol  buzilishida  h a m  

e le m e n ta r hisob buzilmaydi.  Biroq,  afaziyaning bu shaklida a m alga oshishi 

u ch u n  harakat  rejasini tuzishni talab e tu v c h i arifmetik  masalalarni  yechish 

keskin  buziiadi  (A.R.  Luriya,  L.S.  S v e tk o v a ,  1966).

2