M. Y. Ayupova

b

  va 

p,  d

  va  /  to v u s h la r ig a   q a r a g a n d a   k a m r o q  

taranglashadi  va  b u   h a r   d o im   ham   hisobga  olinm aydi.  Jarangsiz 

k

  va 

t 

fonem alarini  talaffuz qilishda tutash joy b ir m u n c h a  taranglashadi,  a m m o  

b u n d a   ovoz  b u rm a la ri  taranglashm agan  h o latd a  b o ‘ladi.  F o n e m a la rn in g  

b unday nozik differensial  kinestetik belgilarini  aniqlashdagi  qiyinchiliklar, 

a f f e r e n t   m o t o r   a f a z i y a d a   q o ‘pol  a g r a f i y a l a r ,   a l e k s i y a l a r ,  n u t q n i  

tushunishning  buzilishi  kelib  chiqishi  holatlarida  tushuntiriladi.

Ekspressiv  n u tq n in g   buzilishi.  A.  R.  Luriya  (1969,  1975)  afferent 

m o t o r   a f a z iy a n in g   ikki  varianti  mavjudligini  t a ’kidlaydi.  Birinchisi, 

artikulatsion a p p a ra tn in g  turli organlari  harakatini  fazoviy, simultan sintezi 

buzilishi  va  k a m c h i l i k n i n g   yaqqol  ifo d a la n ish id a   vaziyatli  n u tq n in g  

b u tu n la y   y o ‘qo lish i  b ila n   xarakterlanadi.  Ik k in ch i  variant,  klinikada 

" o ‘t k a z u v c h i   a f a z i y a "   n o m i n i   o lg a n ,  n u t q n i n g   b o s h q a   i x t iy o r iy  

k o ‘rinishlarida  va  ta k ro rla sh ,  nomlashning  q o ‘pol  buzilishida  vaziyatli, 

klishesim onl  n u t q n i n g   m a ’lu m   darajada  saqlanganligi  bilan  farqlanadi. 

Afferent  m o t o r  a fa z iy a n in g  bu  varianti  ko‘p in c h a ,  artikulatsiya usullarini 

f a rq la b   t a n l a s h   va  s o ‘z  ta rk ib ig a   k iru v c h i  t o v u s h   h a m d a   b o ‘g ‘in 

komplekslarini  s i m u l t a n   sintezining  buzilishi  bilan  xarakterlanadi.

A f f e r e n t   m o t o r   a f a z i y a n i n g   b i r i n c h i   v a r i a n t i d a   a r t i k u l a t s i o n  

a p p a ra tn in g   yaqqol  ifodalangan  apraksiyasi,  spontal  nutqning  b u tunlay 

y o ‘qolishiga  o lib   kelishi  m u m k in .  T ovushlarni  ixtiyoriy  takrorlashga 

u r i n i s h l a r   lab  va  t i l n i n g   ta rtib s iz   h a r a k a t l a r i g a ,   lite ra l  ( t o v u s h )  

alm ashinuviga  olib  keladi.  Logoped  artikulatsiyasiga  bem o rn in g   tikilib 

qarashi  yo  usulni,  y o   artikulatsiya  organini  topishgagina  olib  keladi,  bu 

to vushlarning  a ra la sh u v in i  vujudga  keltiradi: 

m-p-b,  n-d-t-l,  i-s,  o-u

  va 

bosh q alar.  Bu  t o v u s h l a r   talaffuzida  a rtik u la ts io n   o rg a n la r  tutashishi 

darajasini  kinestetik  b a h o la sh n in g   buzilishi  bilan  tushuntiriladi.

B irm uncha  s o 'n g g i  bosqichlarda  b e m o rla r  "tol"  so ‘zini  "doP,  ”lol” 

singari  talaffuz  q ila d ila r,  y a ’ni  bir  fonematik  p arad ig m a  boshqasi  bilan 

almashtiriladi.

Afferent  m o t o r   afaziya  u c h u n   murakkab  b o ‘g ‘inlar  tuzilishini  tahlil 

qilishdagi  q iy in c h ilik la r  xarakterlidir.  B em o rlar  yopiq  b o ‘g ‘inni  ikkita 

o c h iq   b o ‘g ‘inga  b o ‘la d ila r,  b o ‘g ‘inda  k e t m a - k e t   kelgan  u n d o sh la rn i 

boMadilar,  u n d o s h  to v u sh la rn i tushirib qoldiradilar.  Shu sababli  "maktab" 

”q u lf ',  "stol”  s o ‘zlari  " m a -k '-t'-a b " ,  ’'q '-u -l'-f" ,  "s'-to-l"*  kabi jaranglaydi 

va  h.k.

---

N u t q  talaffuz to m o n in in g tik la n is h ig a  q a ra b ,  n u tq iy  b a y o n  qilishning 

s in ta g m a tik   to m o n i  saqlanganligi  a n iq la n a d i.  A y r im   h o lla rd a ,  yengil 

artikulatsion tovushlar qolishi m u m k in ,  bular a y rim   h o lla rd a  dizartriyani 

(artikulatsion  a p p a ra t  apraksiyasi  oqibati  sifatidagi  psev d o d izartriy a), 

b o sh q a   hollarda,  o h a n g   o kzgarishida  ifo d a la n m a y d ig a n ,  balki  so ‘zlarni 

talafTuz  qilishdagi  s u n ’iylik  va sekinlashganlikda, ja ra n g lila rn in g   s o ‘nishi 

va  k a m   uchraydigan  literal  p arafaziyalarda,  y u m s h o q   u n d o s h la r n in g  

y o'q o lish id a  ifodalanuvchi  yengil  xorijiy  a k se n tn i  eslatadi.

Tushunishning  buzilishi.  Afferent  afaziyada  tr a v m a   yoki  insultdan 

s o ‘ng  ilk  bosqichda  n u tq n i  tu sh u n ish n in g   q o 'p o l   buzilishi  kuzatilishi 

m u m k in .  T ushunish  jarayonida  kinestetik  n a z o ra t  m u h i m   rol  o ‘ynaydi.

A fferen t  m o t o r   afaziyali  b e m o r la r d a ,  n u t q n i   m a ’lu m   m i q d o r d a  

tu sh u n m a slik  davri  u zo q   dav o m   etm aydi  (in su ltd a n   s o ‘ng  bir k u n d a n   bir 

n e c h a   kungacha),  s o ‘ng  ularda  vaziyatli  s o 'z la s h u v   nu tq in i  tushunish 

t e z d a   tik lan ad i,  s h u n in g d e k ,  a lo h id a   s o 'z l a r   a h a m i y a t i n i   tu s h u n is h , 

m u rak k ab   b o ‘lm agan  k o 'rs a tm a la m i  bajarish  im k o n iy a ti  h a m   tiklanadi.

B em orlarda tu sh u n ish n in g  buzilishi  o ‘ziga  xos xususiyatlari  uzoq vaqt 

kuzatiladi.  U la r  ikkilamchi  fonem atik  eshituv  b u z ilish id a   kuzatiladi.  Af­

ferent  m o t o r   afaziyada,  o ‘rni  va  artikulatsion  usuli  b o ‘yicha  u m u m iy  

belgilarga  ega  to v u s h la r  b o r   b o 'lg a n   s o ‘z la rn i  e s h itib ,  ta n ib   olishda 

qiyinchiliklar tu g ‘iladi  (lab-lab:  b - m - p ,   til  oldi:  d - l - t - n ;   s o n o r  oraliq:  n- 

x-sh,  va  h.k.).

F o n e m a t i k   ta h liln in g   b u n d a y   q iy in c h ilik la ri,  s o ‘z la s h u v   n u tq id a  

s o ‘z la m in g  fonem atik  farqining ko'pligi bilan  yaxlit  kom pensatsiyalanadi 

va  u la m i  tushunishga  im k o n   beradi, a m m o   b e m o r l a r  y o zu v id a o ‘z  aksini 

topadi.  S o ‘zni  tu s h u n ish n in g   buzilishi  shu  h o ld a   y o m o n la s h a d ik i,  agar 

b e m o r   uni  gapirishga  urinib  ko'rsa,  ya’ni  b irla m c h i  buzilgan  kinestetik 

n a zo ratn i  ”uyg‘otib  yuborsa”  tushunish  y o m o n la s h a d i.

Afferent  m o to r   afaziyada,  nutqni  eshitib  noto*g‘ri  idrok  qilishga 

olib  keluvchi  artikulyator buzilishlar bilan  b i r q a t o r d a ,   turli  xil  m urakkab 

f a z o v i y   m u n o s a b a t l a r n i   y e t k a z u v c h i ,   t i l n i n g   l e k s i k   v o s i t a l a r i n i  

tushunishdagi  qiyinchiliklar  ham   kuzatiladi.

Tushunishda  m a ’lu m   bir qiyinchiliklami  k o ‘p ro q   q o 'sh im ch a la ri bilan 

fe’llar keltirib chiqaradi.  Bular m ak o n  belgisidan ta sh q a ri,  k o ‘p  m a ’noliligi 

bilan  farq  qiladi.  K o ‘c h m a   kelishiklarda  q o l l a n u v c h i   shaxsiy  o lm o sh la r 

aham iyatini  tushunish  alo hida  qiyinchilik  tu g ‘d iradi.  Bu  ularda  p re d m e t 

nisbatining yo‘qligi, turli xil  fazoviy y o ‘nalganlikning mavjudligi,  fonematik 

o ‘zgarishlarning  k o ‘pligi  bilan  tushuntiriladi.

Q o i d a g a   b i n o a n ,   a ffe re n t  m o t o r   a f a z i y a d a   k o n s t r u k t i v - f a z o v i y  

apraksiya  kuzatiladi,  ikkinchi  variantida  e sa ,  fa z o v iy   d e z o rie n ta tsiy a  

k u zatiladi.  Keyingisi,  b e m o r la r   t o m o n i d a n   n u t q n i   y o m o n   tu sh u n ish  

haqidagi  tasaw u rlam i chuqurlashtiradi: m asalan,  b e m o r l a r  kitob javonidan 

kitob,  alb o m   va  boshqa  p red m etn i  tan lash d a j u d a   qiynaladilar.

---

Afferent  m o t o r  afaziyada tushunishning buzilishi  murakkablik va  k o 'p  

turlilik  xususiyati,  kundalik  n u tq d a   vaziyatlarning  k o ‘pligi,  aniqligi  bilan 

kom pensatsiyalanadi va ularda nutqni tushunishning nisbatan saqlanganlik 

k o ‘rinishini  y aratadi.

0 ‘qish  va  yozuvning  buzilishi.  Afferent  m o t o r   afaziyada  o ‘qish  va 

yozuv  b uzilishining  darajasi,  artikulatsion  a p p a ra t  apraksiyasi  o g ‘irligiga 

b o g l i q .  B u tu n   artikulatsion  a pparatning  q o kpol  apraksiyasida  o 'q is h   va 

yozuv  b i r m u n c h a   q o ‘pol  buziladi.  0 ‘qish  va  yozuvning  tiklanishi  uni 

b artaraf  etish  b ila n   b ir   vaqtda  olib  boriladi.  Ichki  o kqishning  tiklanishi 

yozm a  n u tq n in g   tiklanishidan  ilgarilab  ketishi  m u m k in .  Diktovka  ostida 

so'z larni  y o z ish d a ,  pred m etlarn i  yozm a  n o m la s h d a ,  yozm a  m uloqotga 

urinishda  b a r c h a   artikulatsion  qiyinchiliklar  o ‘z  aksini  ko‘rsatadi,  y a ’ni 

k o ‘p g in a  lite ra l  p a ra g ra fly ala r  p a y d o   b o ‘ladi.  U la r   unli  va  u n d o s h  

fonem alar aralashuvini  (o‘mi va artikulatsiyasi  b o ‘yicha yaqin) aks ettiradi, 

u n d o sh la r  (s o n o rla r)  tushirib  qoldiriladi.

Afferent  m o t o r  afaziyaning  ikkinchi  variantida  bem orlar  so kzda  hart 

tartibini  qiyinchilik  bilan  saqlaydilar,  ularni  oynali  aks  ettiradilar  (oyna- 

nay o ,  d a v o - v o d a ) ,   u n lila m i  tushirib  q o ld i r a d i l a r   yoki  avval  b a rc h a  

undoshlarni  y o z a d ila r,  s o kng  unlilarni  y ozadilar,  chunki  ularda  qoidaga 

k o ‘ra, so ‘z d a  s h u  tovushning borligi  haqidagi ta s a w u rlarsaq lan g an  boMadi, 

m asalan,  yo  harfini  "h ay o tM

  so kzida  tashlab  ketib,  Movushi  ustiga  b e m o r  

ikki  n u q ta   q o ‘yadi.

Ayrim   h o lla rd a ,  q o kpol  afferent  m o t o r   afaziyada,  og‘zaki  n u tq n in g  

b u tunlay  y o ‘qligi  va  y ozm a  nutqning  m a ’lu m   m iqdorda  saqlanganligi 

o krtasida dissotsiatsiya kuzatiladi.  Bu  holda y o z m a   nutq atrofdagilar bilan 

m u l o q o t   v o s i t a s i   b o ‘lib  x i z m a t   q i l a d i .  Y o z m a   n u t q n i n g   b u n d a y  

saqlanganligi, asosan,  apraksiyaning faqat  h alq u m  va hiqildoqda mavjudligi 

bilan  tu s h u n tirila d i  (N .I.  Jinkin,  1958).

0 ‘qish  va  y o zu v n in g   tiklanishiga  q a ra b   literal  paragrafiyalar  soni 

qisqaradi.

Afferent  m o t o r   afaziyaning  ikkinchi  varianti,  c h a p   yarim sharning 

tepa boMimlari z ararlan g an id a,  yashirin  chapaqaylikka ega kishilar u c h u n  

xarakterlidir.

Efferent  m o to r  afaziya

Bir  te k is ,  m a r o m l i   h a ra k a tla r,  b o s h   m iy a   p o kstlogki  m o t o r   oldi 

sohalarida  a m a lg a   oshiriladi.

Q a t ’iy b o 'y s u n is h  q onuniga muvofiq g a p d a  s o ‘zlaming, so‘zda b o ‘g ‘in 

va  to v u sh la rn in g   sintagm atik  zanjiri  hosil  b o ‘Iadi:  "hovli"  yoki  "bog‘c h a ” 

s o ‘zida to v u s h la r  tartibi a ynan shunday b o l i s h i   lozim,  boshqacha b o klishi 

m u m k in   e m a s ;  g a p d a   sifat  yoki  k o ‘m a k c h i,  fe’l  yoki  ravishdan  old in 

tu ro lm ay d i  va  h.k.

---

Efferent  m o t o r  afaziya,  chap o 'r ta  

miya  arte riy a sin in g   oldingi  shohlari 

zararlanishi  natijasida  kelib chiqadi.  U 

o d a t d a g i d e k ,   h a r a k a t   d a s t u r i n i  

o ‘zlashtirish  va  a m a lg a   oshirishdagi 

q iy in c h ilik la rd a   n a m o y o n   b o'luvchi 

kinetik  apraksiya bilan birga kuzatiladi 

(26-rasm).

M i y a n i n g  

m o t o r  

o l d i  

b o l i m l a r i n i n g   z a r a r l a n i s h i   n u t q i y  

ste re o tip la rn in g   p ato lo g ik   inertligini 

keltirib  chiqaradi.  Bu  tovush,  bo*g‘in 

va  leksik  o ‘rin  alm ashinuvlar  h a m d a  

perservatsiyalar,  takrorlashlarga  olib 

k e l a d i .  

P e r s e r v a t s i y a l a r  

so*z, 

bo'g 'inlarni  ixtiyorsiz takrorlashlar,  bir 

artikulatsion  a k td a n   ikkinchisiga  o ‘z 

vaqtida  o 't o lm a slik   oqibatida  yuzaga  keladi.

Bu  esa  o ’z  navbatida  o g ‘zaki  n utqni,  yozuv,  o 'q is h n i  qiy inlashtiradi, 

gohida  butunlay  y o 'q o tad i.

E k sp ressiv   n u tq   b u z iiish i

Q o 'p o l   e ffe re n t  m o t o r   afaziyada,  b o s h   m iy a   q o n   a y la n is h in in g  

b u z ilish id a n   s o ‘ng  ilk  bosqichda  shaxsiy  n u t q   b u t u n la y   b o l m a s l i g i  

mum kin.

Afaziyaning  bu  shaklida  artikulatsion  a p p a r a t   apraksiyasi  a l o h i d a  

to vushlarni  tak ro rla sh d a   emas,  balki  t o v u s h   yoki  bo'gMn  seriyalarini 

takrorlash  qobillyatini  y o ‘qotishda  o ‘z  aksini  k o 'rsa ta d i.  B em o r  ularni 

k o 'p   m a ro ta b a   ta krorlaydi,  tovush  yoki  b o ‘g ‘in la rn in g   ikki  seriyasini 

takrorlash  iltimos  qilinsa,  tovush  talaffuzi  a k tid a   h e c h   qiynalm ay  a w a lg i 

tovush  yoki  b o ‘g ‘iri  qatoridagi  tovushlarni  pcrservatsiyalaydi.  Bu  efTerent 

m o to r   afaziyaning  en g   murakkab  variantidir.  B u n d a   nom lash  funksiyasi 

b u tu n la y   y o 'q o la d i,  birinchi  b o ‘g ‘in  a y tib   y u b o r ilg a n d a   esa,  yo  u n i 

avtom atizatsiyalanib tugashi,  yo aynan  s h u n d a y  b o 'g ' i n d a n   boshlanuvchi 

b oshqa  so ‘zga  o 't i b   ketish  holati  yuzaga  k e la d i.  M asalan,  p r e d m e tli 

rasmlarni  nomlayotgan bemoiga "qo" b o ‘g ‘inini  aytib yuborsangiz, "qovun" 

so'zi  0‘rniga  "qovoq",  "qogloz",  "qoshiq"  va  h.k .  larni  talaffuz  qiladi.

A lo h id a   s o 'z l a r   artik u latsiy asin in g   in e rtlig i  o q i b a tid a ,  b o ‘g ‘in n i 

oldindagi  so'zga o ‘tkazishga asoslanuvchi  k o n ta m in a tsiy a   holati  kuzatilishi 

m um kin:  "qoshpoq"  (qoshiq,  qalpoq).

Efferent  m o t o r  afaziyaning  boshqa  v a ria n tid a ,  n u tq   va  m u lo q o tn in g  

s p o n t a n   t i k l a n i s h i d a   k o ‘p i n c h a   y a q q o l   i f o d a l a n g a n   e k s p r e s s i v  

a g r a m m a t i z m   s h a k l l a n a d i :   b e m o r l a r   f e ’I l a r n i   t a s h l a b   o ‘t a d i l a r ,

2 6 - r a s m .   E fT eren t  va  afT e rcn t 

m o t o r   a f a z iy a d a   m iy a n in g   lo k a ! 

ja r o h a tla n is h i:

/   —