M. Y. Ayupova

13-BOB.  ALALIYA

Alaliya  —  b o la n in g   o n a  qornida  yoki  d astlab k i  rivojlanish  b o sq ich id a 

nutq  shakllanishiga  q a d a r   bosh  miya  q o b ig ‘i  n u t q   d o irasining  o rg a n ik  

jarohatlanishi  o q i b a t i d a   uzluksiz  rivojlanm ay  qolishdir.

"Alaliya"  a ta m a s i  (grekcha  a  —  y o ‘q,  l o t i n c h a   lalio  —  n u tq )  tarjim asi 

nutqning yo'qligi,  nutqsizlik holati  — nutq buzilishlariga d o ira d a b iy o tla rd a  

q a d im   z a m o n l a r d a n   beri  kuzatiladi.  M a x s u s   a d a b i y o t l a r d a   "alaliya" 

atam asidan tashqari, s h u   nutq  nuqsonini anglatuvchi quyidagi  ata m a la rd an  

foydalanganlar:  "T u g ‘m a   afaziya",  " O n to g e n e tik   afaziya",  "R ivojlanish 

afaziyasi",  "D is fa z iy a " ,  "N u tq iy   rivojlanishi  s u s tla s h u v i" ,  " N u t q n i n g  

konstitutsional  o r q a d a   qolishi",  'T iln i  egaliashdagi  kam chiliklar"  va  h.k.

Alaliyaning  tarqalganligi  haqida  ilmiy  a s o s la n g a n   m a ’Iu m o tlar  y o ‘q. 

M a ’lum otlarga k o ‘ra,  alaliya  maktabgacha  y o sh d a g i  bo lalarn in g  bir foizi, 

m aktab  yoshidagi  b o la la rn in g   0,6  —  0,2%   foizni  tashkil  etadi.  0 ‘rta c h a  

h i s o b d a ,  a l a l i y a   a h o l i n i n g   0,1  fo iz id a   k u z a t i l a d i .   M u a l l i f l a r n i n g  

t a ’kidlashicha,  alaliya  o ‘g ‘il  bolalarda  qizlarga  n isb a ta n   2  m a rta   k o ‘p 

uchraydi.

A.  Kussmaul  (1877)  t a ’kidlashicha,  oldingi  a s r v a   bizning asrim izn in g  

b o s h la rig a c h a   y a s h a b ,  faoliyat  k o 'r s a tg a n   s h i f o k o r l a r n i n g   a k sa riy a ti 

n u tq n in g   y o 'q lig in in g   b a rc h a   shakllarini  alaliya  d e b   n o m la b ,  afo n iy an i 

h a m   bu  a ta m a n i  ichiga  kiritganlar,  lekin  vaqt  o 'tis h i  bilan  bu  a t a m a l a r  

farqlana  b o s h la n d i.  I.  F r a n k   b irin c h ila rd a n   b o ' l i b ,   bu  ikki  a t a m a n i  

f a r q la s h g a   u r i n a d i .   U n i n g   fik rich a,  a l a l i y a   " k a r - s o q o v l i k "   s i n g a r i  

artikulatsiya  h a ra k a tla rin i  u m u m a n   i m k o n iy a ts iz ü g i  b o l i b ,   I.  F r a n k  

alaliyani  artikulatsiyani  qiyinlashuvi  natijasida  kclib  chiquvchi  talaffuz 

kamchiligi  mogilaliya  bilan  taqqoslaydi.

I. 

Frank  alaliya,  h a m d a   mogilaliyani  dislaliya  d a rajalarid an   biri  d e b , 

artikulyator qiyinchiliklar bilan bog'liq talaffuz  kam chiligi deb  t a ’kidlaydi.

1830-yili  R.  S h u ltess  alaliyani  k ar-so q o v lik   a lo h id a   n u tq   n u q s o n i 

sifatida  ajratib  k o ‘rsatadi,  a m m o   I.  Frank  uni  artikulatsiya  buzilishlari 

bilan  bog’laydi.

A r t i k u l a t s i y a   i m k o n i y a t i n i n g   b u t u n l a y   y o ' q l i g i   s if a tid a   a l a l i y a  

dislaliyaga  ta q q o sla n d i  va  keyinchalik  h a q q o n iy   ravishda  anartriya  d e b  

n o m la n a   boshlandi.

A.  Kussmaul  artikulatsiya  kamchiliklarini  (dizartriya  va  dislaliya,  s h u -  

ningdek, diksiyani buzilishi — disfaziya) u m u m iy  n o m  bilan atash  maqsadida 

"lalopatiya"  atam asini  kiritadi.  Shunga  qa ra m a y ,  A.  Kussm aul  yuqoridagi 

mualliflar  singari  alaliyani  artikulatsiya  buzilishlari  bilan  b o g ‘liq  n u t q  

kamchiliklari  sirasiga  kiritadi  va  bu  a ta m a n in g   t e n g   m a 'n o li  n o m i  d e b  

anartria  literlis  (to v u sh lar  artikulatsiyasining  y o ‘qligi)  atam asini  kiritadi.

Bu  holda A.  K u ssm au l aniq tovushlarni  b u t u n l a y  talaffuz qila o lm aslik  

xarakterli  hiso b lan g an   buzilish  holatlarini  a laliy ag a  kiritgan:  k ey in c h a lik

---

b u n d a y   h o l a t n i   b e l g i l a s h   u c h u n  

" a n a r t r i y a "  

t e r m i n i d a n   t'oydalana 

boshlagan.  N o m l a r i   keltirilgan  artikulyator  buzilishlar  bilan  bir  qatorda 

A.  Kussmaul  diksiya  buzilishlari  deb  nom lag an   kam chiliklam i  ajratadi. 

Bularga u g r a m m a t i k  shakllar va sintaktik ifodalarning buzilishini  kiritadi. 

Bunday  buziiishlarni  ta d q iq o tc h i 

d isfa z iy a la r 

d e b   nom ladi.

0 ‘tgan a s m i n g  60-yillariga kelib Trusso  n u tq n in g  y o ‘qotilishini  Broka 

t o m o n i d a n   k i r i t i l g a n   " a f e m i y a "   a t a m a s i n i   " a f a z i y a "   a t a m a s i g a  

almashtirishni  t a k l i f  eta d i.  "Afaziya"  atamasi  tibbiyotda  o ‘ziga  xos  o ‘rin 

egalladi.  A yrim   c h e t   el  mualliflari  (O rto n ,  Travis)  "alaliya"  va  "afaziya" 

a t a m a l a r i n i   b i r l a s h t i r i b   u m u m i y   a t a m a l a r   " B o l a l a r   afaziyasi"  yoki 

"Rivojlanish  afaziy asi”  d e b   atashni  taklif  etadilar.  B u n d a   m u a m m o l a r  

bolalar  n u tq   rivojlanm aganligining  o ‘ziga  xosligini  k attalarda  n u tq n in g  

y o ‘qolish  h o lla rid a n   farqlab  k o ‘rsatib  beradilar.

F o n i a t r   R.  K o e n   (1888)  ishlarida  "alaliya"  te r m in i  a rtik u latsio n  

k a m c h ilik la r  b i l a n   s h a r tla n m a g a n   so q o v lik n in g   ta v sifn o m a si  u c h u n  

qo'llanilgan.  U  b u   buziiishlarni  kar-soqovlik  o 'r n ig a   eshituvchi-soqovlik 

yoki  idiopatik  alaliya  (kelib  chiqishi  noaniq  nutqsizlik)  d eb   nomlaydi.

Turli  m u alliflarn i  keyingi  ishlarida  "alaliya”  va  "afaziya"  atamalari 

uzoq  vaqtgacha  n o m a ’lu m   chegaralanishda  kuzatiladi.  Faqatgina  30- 

yillarga kelib lo g o p ed iy ad a  "alaliya" va "afaziya" atamalari  keskin  farqlandi: 

alaliya  —  n u tq n in g   rivojlanm ay  qolishi,  afaziya  —  n u tq n in g   yo'qolishi.

50  —  6 0 -y illa rd a   b u n d a y   chegaralanish  tasdiqlandi  va  hozirgi  vaqtda 

k o'pchilik  t a d q i q o t c h i l a r   to m o n id a n   tan  o lin g a n d ir   va  term in o lo g iy a 

qanchalik  s e ro b   b o l s a   h a m ,  b a ’zida  o ‘z  o ‘rniga  h a m   egadir.

Alaliyani  o 'r g a n i s h g a   katta  hissa  q o 's h g a n   olim lar,  bular  G u ts m a n  

1884  , A.  L ib m a n n   1900  ,  M.  V.  Bogdanov-Berezovskiy  1909  ,  E.  Freshels 

1931  ,  keyinchalik  esa  M .V e.  Xvatsov,  N.  N.  T ra u g o tt,  V.  K.  Orflnskaya, 

R.  Ye.  Levina,  L.  V.  M elexova,  G.  V.  Matsievskaya,  Ye.  F.  Sobotovich, 

V.  A.  Kovishkov,  S . N .   Shaxovskaya,  V.K.  V orobeva  va  boshqalar.

Turli  m u a llifla r  ishida  turlicha  m ezonlarni  q o ‘llash  asosida  alaliyada 

nutq  rivojlanishi  va  n u q s o n   tuzilishi  xususiyatlari  ajratib  k o ‘rsatilgan: 

fiziologik,  k linik,  psixologik,  lingvistik,  psixolingvistik  va  boshqalar. 

Alaliyaning  turli  shakllari  t a ’riflangan,  nutq  rivojlanmaganligining  turli 

shakllarida  l o g o p e d ik   t a ’sir  metodikasi  ishlab  chiqilgan.

S o ‘ n g g i  d a v r d a   a l a l i y a n i   o ‘ r g a n i s h d a g i   m u v a f f a q i y a t l a r  

ta d q iq o tc h ila rn in g   o ‘z  faoliyatlarida  "nuqson  tahliliga  h a r   to m o n la m a  

sindrom al  y o n d a s h u v   metodologiya"siga  k o ‘p ro q   tayanganliklari  sababli 

erishilgan.  B u n d a   o ‘rganishning  psixolingvistik  aspekti  birinchilardan 

hisoblanadi  va  b u   Y e .F .  Sobotovich,  V.A.  Kovshikov,  B.M .  G rin s h p u n  

va  boshqa  t a d q i q o t c h i l a r   ishlarida  ifodalangan.  Ayni  vaqtda  alaliyani 

o ‘rganishning  b a r c h a   m asalalari  hali  t o ‘la  o ch ib   berilm agan.  Biroq,  V. 

K.  O rfinskayaning  s o ‘zlari  bo'yicha,  o ‘tgan  davrlardan  farqli  ravishda, 

alaliya ta d q iq o tc h ila ri  o rasida umumqabul  qilingan q oidalarga qarag an d a

---

m u n o z a r a l i   m a s a l a l a r   va  z i d d iy a tla r   k o ' p r o q   b o l g a n ,   l o g o p e d iy a  

rivojlanishining z a m o n a v iy  bosqichlarida t a d q i q o t c h i l a r  orasida  alaliyaga 

u m u m i y   q a r a s h la r   k o ‘p r o q   m avjud,  k e lis h m o v c h ilik la r g a   q a ra g a n d a  

u m u m iy   nuqtayi  n a z a rla r  ko'p roq.

Alaliya  sabablari

Alaliyani  o ‘r g a n is h d a   u zo q   vaqt  m o b a y n i d a   u n i n g   kelib  chiqish 

sabablarini  turlicha  k o'rsatganlar.  R.  Koen  (1 8 8 8 ),  A.  G u t s m a n   (1924),

E.  Freshels (1931),  M .  Z e e m a n   (1962)  va b o s h q a l a m i n g   flkricha,  alaliya 

b o la n in g   o n a   q o r n i d a   yoki  rivojlanish  b o s q i c h i d a   s h a m o lla s h   yoki 

alim e n ta r trofik  m o d d a l a r   alm ashinuvining  p a t o lo g ik  ja ra y o n i  natijasida 

kelib  chiqadi.

A. Treytel  (1901)  flkricha,  alaliya diqqat va x otirani yetarli emasligining 

natijasidir.  A.  L i b m a n n   (1901)  alaliyada  n u t q n i n g   t o ‘liq  em asligini 

intellektual  yetishm ovchilik  bilan  b o g la y d i.  A.  Iving  (1963)  bolalarda 

nutqning t o l i q   rivojlanmaganligi  asosida so ‘z n in g  m o t o r  obrazi yo'qligini 

miya buzilishlariga b o g ‘lab  k o ‘rsatadi.  M.  Z e e m a n   (19 6 2 )  ta'k idlashicha, 

nutq  bosh  miya  m a rk a z la rin in g   buzilishining  n a tija sid a   rivojlanmaydi.

R.  Luxzinger  (1970)  ,  M.  Berri  (1957)  ,  M .  B.  E y d in o v a   (1961)  ,  V. 

A.  Kovishkov  (1985)  va  boshqalar alaliyani  kelib  c h iq is h id a   tu g 'm a   bosh 

miya travmalari  va c h a q a lo q la r  asfiksiyasining  rolini  belgiladilar.  T u g 'ru q  

travmalari  va  asflksiyalar  bir  q a to r   hollarda  h o m ila lik   patologiyasining 

oqibatidir.  Bu  surunkali  kislorod  yetishmovchiligini  keltirib  chiqaradi  va 

nafas  olish  m a rk a z la ri  funksiyasining  p a s a y is h ig a   o lib   keladi.  Miya 

to 'q im a la ri,  birinchi  n av b a td a   filogenetik  m u n o s a b a t g a   nisbatan  yosh, 

po 's tlo q n in g   u ch in ch i  q a tla m i  kislorod  y e tish m o v ch ilig ig a  b irm u n ch a 

sezgir  h isoblanadi.  M iya  p o ‘stlog‘ining  u c h i n c h i   q a t l a m i   assotsiativ 

aloqalarning  m u ra k k a b   tizim ini  boshlab  beradi.  Bu  tiz im   insonning  oliy 

p o ‘stloq  funksiyalarining shakllanishini,  birinchi  n a v b a td a  n u tq  va psixikani 

t a ’minlaydi.

E tiologik  o m i l l a r   i c h id a   yetakchi  o ‘r i n d a   h o m i l a n i n g   en sefalit, 

m e n in g it  b ilan   x a s t a l a n i s h i ;   rivojlanishi  u c h u n   n o m a q b u l   sh a ro it; 

h om ilaning  zaharlanishi;  hom ila  yoki  ilk  rivojlanish  davrida  bosh  miya 

shikastlari;  ilk  bolalik  d a v rid a   xastalanishlar  n a tija s id a   bosh  miyaning 

zararlanishi  va  boshqalar.

H om iladorlik  patologiyasi  miya  m o d d a sin in g   d iffu z  jarohatlanishiga 

olib keladi, tug‘riq kalla-m iya travmalari va c h a q a lo q la r  asflksiyasi  nisbatan 

lokal  buzilishlarni  k eltirib   chiqaradi.  Bosh  m i y a   p o ‘stlo g ‘idagi  turli 

sohalarning ja ro h a tla n ish i,  nutqiy  va  nutqiy  b o l m a g a n   funksional  tizim 

rivojlanishidagi  buzilishlarni  keltirib chiqaradi.  Y e .M .  M astyukova  (1981) 

n e y r o o n to g e n e z   n u q ta y i  n az a rid a n   alaliyani  x a r a k t e r l a y   tu rib   shuni 

k o ‘rsatib  o ‘tadi:  h a r q a n d a y  zararli  omilning t u g ‘r u q g a c h a   va  tug‘ruqdan 

s o ‘ng  erta  yoshlarda  t a ’sir  k o ‘rsatishida,  q a c h o n k i  b o s h   miya  p o ‘stlog‘i

---

hali  shakllanish  b o sq ich id a  b o ‘ladi,  lokal  n u q so n n in g   mavjudligini  aniq 

belgiiash qiyin b o l a d i ,   chunkijarohatianish  k o ‘pincha tarqalgan xarakterga 

ega  boMadi.

S.S. 

K o rsak o v a  va  N .I.  Krasnogorskiy  kuzatishlari  natijasida  m a ’lum 

b o l d i k i ,  alaliya  m a rk a z iy   asab  tizim ini  toliqishi,  gipotrfiyani  keltirib 

chiqaruvchi  s o m a t i k   kasalliklari  oqibatidir.  Yu.A.  Florenskaya  fikricha, 

alaliya p o to g e n e z id a  raxit,  ilk bolalikda ovqatlanish va uyquning buzilishi, 

nafas  yo 'llarin i  t e z - t e z   xastaligi  alohida  o ‘rin  tutadi.  Bu  nuqtayi  nazarni 

barcha  m u a l l i f l a r   h a m   t o ‘g ‘ri  deb  b a h o la m a y d i.  S o m a tik   kasalliklar 

yetakchi  h iso b la n g a n  asab kasalliklarining patologik ta'sirini  kuchaytiradi.

Ayrim   m u a llifla r  (R.  Koen,  1988;  M .  Z e e m a n   1961;  R.  Luxzinger, 

A.  Saley  1977  va  h . k . )  alaliya etiologiyasida  nasliy omil,  oilaviy  moyillik 

holatlarini  a lo h id a   ajratib  k o ‘rsatadilar.  Biroq  alaliyani  kelib  chiq ishida 

nasliy o m illa r n in g   t a ’siri  adabiyotlarda yoritilm agan.  K o‘pchilik  hollarda 

alalik  bola  a n a m n e z i d a   birgina  emas,  balki  patologik  om illarning  b u tu n  

bir  m ajm uyi  kuzatiladi.

A la liy a n i  o (rg a n ish n in g   a n a to m o -fiz io lo g ik   a s p e k ti

Alaliya  —  m a rk a z iy   xarakterdagi  org an ik   nutq  buzilishi.  Alaliyada 

bosh  m iy an in g   a y r im   p o ‘stloq  sohalarida  nerv  tolalarini  shakllanishining 

orqada  qolishi  kuzatiladi.  Asab  tolalari  yetishm agan  bosqichda,  y a ’ni 

n e y r o b l a s t   o ' z   r i v o j l a n i s h i n i   t o ' x t a t a d i .   B osh  m i y a n i n g   b u n d a y  

shakllanm aganligi  t u g ‘m a   yoki  bolada  n u tq   shakllangunga  q a d a r yuzaga 

kelishi  m u m k i n .   A laliyada  bosh  miyaning jarohatlanishi  perenatal  yoki 

ilk  postnatal  d a v r d a   yuzaga  kelishi  m u m k in .

Bola  h a y o tin in g   dastlabki  uch  yili  shartli  ravishda  nutqgacha  bo'lgan 

davr  d eb   h iso b la n a d i.  B unda  bosh  miya  p o ‘stloq  to'q im alarin in g   jadal 

shakllanishi  k e c h a d i  va  bolaning  n u tq d a n   foydalanish  tajribasi  hali  ju d a 

kam b o l a d i .   N u t q i y  funksiya  uchun  m u h im   hisoblangan  miya  tizim ining 

rivojlanishi  h o m ila lik  davrida  tugamaydi va b ola tu g ‘ilganidan  so ‘ng  ham  

davom  etadi.

M iyaning  rivojlanmaganligi  yoki  erta jarohatlanishi  nerv  t o ‘qim alari 

q o ‘z g \ i l u v c h a n l i g i n i n g   p a s a y i s h i g a   va  a s o s i y   n e r v   j a r a y o n l a r i  

h arak a tc h an lig in in g   o ‘zgarishiga  olib  keladi.  Bu  esa  bosh  miya  p o ‘stlog‘i 

t o ‘q im a la rin in g   ish  qobiliyatini  pasaytiradi.

Alaliya  a s o s id a   yotuvchi  patofiziologik  m exan izm larn i  o ‘rganish, 

q o ‘zg‘a lu v c h a n lik   va  to rm ozlanganlik  jarayonlarining  inertligini,  bosh 

miya  p o ‘stlo g ‘i  to 'q im a la r in in g   yuqori  darajada  funksional  zaiflashuvini 

k o ‘rsatdi  ( I . K .   S a m o y lo v a ,  1952).  T a d q i q o t c h i l a r   miya  p o 's t l o g 'i d a  

q o ‘zg‘atuvchi  va torm ozlovchi jarayonlarning fazoviy konsentratsiyasining 

yetishmasligini  aniqladilar.  Alaliyali  b olalarda  miyaning  elektr  faolligini 

o ‘rganish  j a r a y o n i ,   k o 'p in c h a   c h a k k a - te p a - e n s a   sohalarida,  p e s h a n a - 

chakka va  d o m i n a n t   y a rim s h a m in g c h a k k a  shoxlarida biopotensiallam ing

---

a n iq   lokal  o ’zgarishlarini  aniqlab  b e r d i   (L .A .  Belogrud,  1971;  A .L . 

L in d e n b a u m ,  1971;  Y e.M .  M astyukova,  1972).

So'nggi  tekshirishlarning  ko‘rsa tis h ic h a ,  alaliyada  ikki  y a r im s h a r la r  

p o ‘st!og‘ida  k o ‘p lab   ja ro h a tla r,  y a ’ni  b ilaterial  j a r o h a t l a m i n g   y a q q o l 

n a m o y o n   b o l m a g a n   shakllari  kuzatiladi.  B osh  m iyaning  bir t o m o n l a m a  

zararlanishi natijasida nutq  rivojlanish  b o s h   m iyaning sog‘lom  t o m o n i n i n g  

kom pensator imkoniyatlari sog‘lom  rivojlanayotgan yarim shakllar hisobiga 

a m alg a  oshishi  m u m k in .  Bosh  m i y a n i n g   b ila te r a m   j a r o h a t l a n i s h i d a  

kompensatsiya  imkoniyatlari  m utlaqo y o 'q o la d i  yoki ju d a  qiyinchilik b ilan  

amalga  oshiriladi.

Bu  holda,  bosh  miya  nutq  z o n alari  ja r o h a tla n is h in in g   t o r   o ‘c h o q li 

x a r a k te r g a   eg a lig i  h a q id a g i  ilgari  m a v j u d   b o ' l g a n   n u q t a y i   n a z a r  

.asdiqlanmaydi.

A laliya  b elg ila ri  v a   m e x a n iz m la ri

Alaliya  -   nutq iy   rivojlanishning  v a q tin c h a lik   funksional  sustlashuvi 

:m as.  Bu  n u tq   buzilishida  nutq n i  riv o jla n tiris h n in g   b a r c h a   j a r a y o n i  

narkaziy asab tizim ining  patologik  h o la ti  sh aro itid a   kechadi.  A laliy an in g  

lyrim  ko'rinishlari  tashqaridan  b o la la rn in g   norm a!  rivojlanishining  ilk 

)osqichlariga  o ‘xshaydi.  Biroq  vaqt  o ‘tishi  bilan  bular  o ‘rtasidagi  farq 

/aqqol  k o ’zga  tashlanadi,  ya’ni  n u t q n i   n o r m a l  rivojlanishi  a la liy a d a n  

arqli  ravishda  nutq  bosqichlarining  o ' r n i   boshqasi  bilan  uzviy  va  te z  

iolda  almashadi.

M.  Sovak  ( I 9 7 l )   va  boshqa  t a d q i q o t c h i l a r   "alaliya"  t u s h u n c h a s in i 

:engaytirish  m aqsadida,  uning kech  sh ak lla n g a n   ko'rinishlarini  kiritadilar. 

J l a r   alaliyaning  nutqni  nevrologik  y o 'q lig i  —  m u tizm ,  d e m e n s iy a   va 

h i z o f r e n i y a d a   n u t q n i n g   y o ‘q o l i s h i ,   e s h i t i s h i n i n g   p a s a y i s h i   va 

»ligofreniyadan  farqlab  k o ‘rsatadi!ar.

M.  Sovak  (1971)  va  boshqa  t a d q i q o t c h i l a r   "alaliya"  t u s h u n c h a s in i 

engaytira  turib  bu  bilan  nutq  y o 'q lig in in g   b a rc h a   holatlarini  q a m r a b  

•ldilar.  U la r d e m en siy a  va shiz ofreniyada  n u t q   buzilishidan,  e s h itu v n in g  

uzilishi  va  oligofreniyadan  farq  qiluvchi  n u tq n in g   nevrologik  y o 'q lig i 

ingari  m u tiz m   bilan  bog'liq  b o ’lm a g a n   n u tq n in g   sekin  shakllanishini 

am   bu  tu sh u n c h a g a   kiritdilar.

K.  P.  Bekker  va  M.  Sovak  (1981)  n u t q   rivojlanmaganligi  s u r ’a t i d a  

iologik,  ijtimoiy  sabablar  yoki  ular  k o m b in a tsiy a sin in g   ustunligi  b ilan  

o g l i q   k o m p o n e n tla rn i  ajratdilar.  T a d q i q o t c h i l a r   fikri  b o 'y ic h a   ilgari 

o m la n u v c h i  esh itu v c h i-so q o v lik ,  m o t o r - k i n e s t e t i k   b u z ilis h la r   y o k i 

oqulay  ijtimoiy  t a ’sirlar  bilan  sh a rtla n g a n ,  o ‘ziga  xos  xarakterga  ega. 

Jutq  rivojlanishining  kechikishida  n a m o y o n   b o l a d i .

N u tq   rivojlanishining  oddiy  k e c h i k i s h i d a n   farqli  ravishda  n u t q  

vojlanmaganligining  m urakkab shakllari ni  xarakterlay turib,  M.  K ritchli

1974),  o ra l-fa tsia l  d is k o o rd in a ts iy a la r n in g ,  til  va  la b n in g   h a r a k a t l i

---

m alakalarining  nuq so n lilig in i,  so'zli  belgilarni  tu sh u n ish   yoki  n o to 'g   ri 

q o ‘llashni  mavjudligini t a ’kid lab o'tadi.  Bolalar afaziyasi  (alaliya)  muloqot 

u c h u n   b o la n in g   b e l g i l a r d a n   foydalanish  q o b iliy a tin in g   y o ‘qligi  yoki 

chegaralanganligi  sifatida  belgilanadi.  M.  K ritch lin in g   t a ’kidlashicha, 

X alqaro  nevrologik  fed eratsiy ad a  (Italiya,  V aren n a,  1966)  n u tq   yetarli 

rivojlanmaganligi  h o la tid a   "afaziya"  te rm in id an   b u tu n la y   voz  kechish 

ta k lif  qilingan.  Bunday  h o l a t l a r  uchun  tavsiya qilingan  te rm in la r "tug‘m a 

alogiya",  "disfaziya”  k e n g   o m m a g a   tarqalm adi.

Alaliyaning nutqiy va  n u tq iy  bo'Imagan belgilari  kuzatiladi.  Alaliyada 

buzilishlar  belgilarida  n u t q i y   buzilishlar  yetakchi  o 'r i n   egallaydi.

Alaliya  nutqning siste m a li  shakllanmaganligi  boMib,  n u tq n in g  barcha 

tarkibiy  qism larining  buzilishlari  kuzatiladi:  fo n e tik -fo n e m a tik ,  leksik- 

g r a m m a tik   to m o n i.  A la liy an in g   nutqiy  b o ‘lm agan  kamchiliklari  sirasiga 

m o to r ,  sensor,  psixo p ato lo g ik   belgilar alo hida  k o krsatiladi.

Hozirgi  kunda  alaliya  mexanizm iari  m u a m m o s i  ju d a   m urakkab  va 

bahsli  m u a m m o d ir.

M a 'I u m   kon sep siy alard a  alaliya  m exanizmiari  shartli  ravishda  scn- 

so m o to r,  psixologik  va  til  bilan  b o g liq   turlarga  b o l i n a d i .   S e n so m o to r 

konsepsiya  tarafdorlari  alaliyada  nutq  shakllanmaganligini  se n so m o to r 

funksiyalar patologiyasi  e s h itu v  agnozasi,  apraksiyalar bilan  bog lay d ilar. 

P sixologik  k o n s e p s iy a g a   k o ‘ra,  alaliyada  psixik  f a o liy a tn in g   a y rim  

k o ‘rinishlarida  p a to lo g iy a la r   k o ‘rsatiladi.  Til  konsepsiyasi  tarafdorlari 

n u tq n in g   s h ak llan m ag an lig in i  idrok  va  nutqiy  b ayonni  yuzaga  kelishi 

jaray o n n in g   til  o p e ra tsiy a sin in g   shakllanmaganligi  bilan  bog lay d ilar.

Alaliyani  tavsiflash

Alaliya o ‘z  m e x a n iz m ia ri,  nutqiy  rivojlanmaganlikning yuzaga  kelishi 

va  n a m o y o n   b o ' l i s h i g a   k o ‘r a   t u r l i c h a d i r .   A l a liy a   k o ‘r i n i s h i d a g i  

kuzatiluvchilarni  o 'r g a n i s h   va  farqlashga  tan la n g a n   yondashuv  asosida 

ta d q iq o tc h ila r  b u zilish n in g   bir  nechta  turlarini  nom ladilar.

A.  Libmann  (1925)  alaliyaning  quyidagi  shakllarini  ajratib  ko'rsatadi: 

m o t o r   eshitish  soqovlik,  s e n so r  eshitish  soqovlik  va  sensom otor  eshitish 

soqovlik.

R.Ye.  Levina  (1951)  buzilishning  psixologik  tasnifini  tasviya  etadi. 

Bunda bolalarguruhlarga boMinadi: to'liqsiz eshituv idroki bilan  (fonematik). 

k o 'ru v  idroki  buzilishi  bilan  (predmetli)  va psixik faolligi buzilganligi bilan.

V.K .  O rfinskaya  ( 1 9 6 3 )   lingvistik  tav sifn o m an i  ishlab  chiqib,  til 

tizim ining buzilishlarining yetakchi  ko‘rinishlarini  birlamchi va ikkilamchi 

buzilishlarga  ko‘ra  alaliyaning  10  shaklini  ajratib  ko'rsatadi:  4  ta  motoi 

s h a k l i ,   4  t a   s e n s o r   y e t i s h m o v c h i l i k   s h a k l l a r i   va  2  t a   n u t q  

rivojlanmaganligining asosida harakat  ko‘ruv buzilishlari bilan bog‘liq shakli.

V.A.  Kovshikov  (1 9 8 5 )  ishlarida  alaliyaning  impressiv  (sensor)  va 

ekspressiv  (m o to r)  shakllari  kuzatiladi.  Ekspressiv  alaliya  deganda,  til

---

birliklarini  egallash  va  ularni  b o sh q arish n in g   buzilishi  bilan  n a m o y o n  

b o ‘luvchi  til  buzilishlari  tushuniladi  va  b u   hoi  artikulatsiya  va  m a ’n o  

o p e r a t s i y a l a r i   s a q l a n g a n   h o ld a   g r a m m a t i k ,   l e k s i k   va  f o n e m a t i k  

operatsiyalarni  bajarish  imkonini  cheklaydi.

Ye.F.  S o botovich  (1985)  psixolingvistik  tu z ilis h   va  nu tq iy   faoliyat 

m exanizm larini  in o b atg a  olib  buzilishni  tahlil  qildi  va  alaliyani  farqladi: 

tilning  p arad ig m atik   yoki  sintagmatik  tiz im in i  o 'zlash tirish d ag i  k o ‘p g in a 

buzilishlar.  Y e.F .  S o botovich  fikricha,  m o t o r   a laliy ad a  tilning  belgili 

shaklini  o ‘z1ashtirishda  kamchiliklar kuzatiladi  ( n u tq la r d a n  vujudga kelishi 

jarayonida  belgilardan  foydalanish  va  b irlash tirish   qoidalari).

Alaliyaning kelib chiqishi va rivojlanish  d in a m ik a s in i  ayrim  m u alliflar 

sxemali  ta rz d a   q u y id a g ic h a   t a ’rifladilar:  u  yoki  b u   sabab  b osh  m iy a  

p o lstlog‘ining  b u t u n   s e n s o m o t o r   s o h a s i n i n g   j a r o h a t l a n i s h i n i   k eltirib  

chiqaradi.  B uning  o q ib atid a  total  alaliya  y u z a g a   keladi.  S o ‘nggi  yillarda 

miya  m o d d a sin in g   rivojlanishi  va  k o m p e n s a t o r  o m illa rn in g   t a ’siri  o stid a  

jarohatlanishning asosiy o ‘c h o g ‘i  p o ‘s tlo q n in g  s e n s o r  yoki  m o t o r  sohalari 

to m oniga suriladi.  Shu  sababli bola  rivojlanishining e rta davrlarida alaliyani 

s e n s o r   va  m o t o r   s h a k lla r ig a   a jra tis h   s h a r t l i   k e c h a d i ,   k e y i n c h a l i k  

buzilishning  yetakchi  k o m p o n e n tin i  ajratish  m u m k i n .

S o ‘nggi tad q iq o tla r qatorida  bu  bo'linish  ekspressiv va  retseptiv alaliya 

te rm in la rid a   o 'tk a z ily a p ti.  Bu  te r m i n l a r d a   b u z ilis h   kvalifikatsiyasida 

fiziologik  em as,  psixologik  yondashuv  t a ’k id la b   o ‘tiladi.

B i r q a t o r   m utaxassislar  fikriga  k o 'ra   (K .  P.  B ek k er,  S.  Sovok,  1981; 

M.  Kritchli,  1974  va  h.k.)  alaliyada  n u t q n i n g   m a r k a z iy   buzilishlari  v e r ­

bal  akustik  agnoziya  va  verbal  m o to r  a p rak siy a  k o 'rin ish la rid a   b o l a d i .

A l a l i y a n i n g   t u r l i   o g ‘ irlik   d a r a j a l a r i   a j r a t i l a d i :   o d d i y   n u t q i y  

^ e s o ' n a q a y l i k d a n ,   s o ‘z l a s h u v   n u t q i d a n   f o y d a l a n i s h g a   b u t u n l a y  

ipbiliyatsizlikkacha.

Adabiyotlarda alaliya  m uam m osi  yuzasidan  berilgan  m a ’l u m o t l a r k o ‘p 

qirrali  va  q a ra m a -q ars h id ir.  N utq  m u r a k k a b   funksiona!  tizim  sifatida 

dinamik  lokalizatsiyaga  ega  va  bosh  miya  tu z ilis h in in g   turli  sohalarini 

lutqiy  faoliyatga  ja lb   etadi.  Alalik  b o la la r  u c h u n   ekspressiv  n u tq n in g  

.ust  rivojlanishigina  e m a s ,  balki  unin g   rivojlanishini  patologik  kechishi 

la m   xosdir.

M o to r   e k s p re siv   a la liy a

M o to r  alaliya  -   bu  m arkaziy xarakterdagi  o r g a n i k  buzilishlar natijasi 

lisoblanib,  n o s o g l o m   nevrologik k o'rinish  n u t q n i n g   rivojlanish  borasida 

iddiy  o rq a d a   qolishga  olib  keladi.

Bu  k o n s e p s i y a   t a r a f d o r l a r i   n u t q i y   s h a k l l a n m a g a n l i k n i   m o t o r  

'etishmovchiligi  bilan  tu s h u n tira d ila r  (R .  K o e n ,   G .   G u t s m a n ,   R.A. 

telova-D avid,  N . N .   T ra u g o tt,  V.K.  O rfinskaya  va  boshqalar).

K o ‘pchilik  m u alliflar alaliyani  kinetik  yoki  k in e s te tik  apraksiya  b ila n

---

bog'Iaydilar h a m d a  u n in g  efferent  va afferent  shakllarini  ajratib k o ‘rsatadi.

A fferent  a la l i y a d a   n u t q   buzilishlarining  m e x a n iz m la ri  kinestetik 

apraksiyaga  b o g ‘1iq  b o 'ls a ,  efferent  alaliyada  esa  -   kinetik  apraksiyaga 

b o g l i q   (afaziya  a n alo g larig a  k o ‘ra).  Apraksiyani  artikulatsiyaning  turli 

buzilishlariga  k o ‘ra  tu sh u n tirish   m um kin  to v u sh la r  talaffuzi,  s o 'zn in g  

tovush -  b o ‘g ‘in tuzilishining buzilishiari.  Biroq alaliyada yetakchi  o ‘rinda 

tu radigan  nutq  buzilishiari  faqat  m o to r yetishm ovchiliklar  natijasi  emas. 

Shuningdek,  m o t o r  yetishmovchilik alaliyali bolalarning faqat yarmidagina 

kuzatiladi.

Psixologik  k o n se p siy a g a   ko'ra,  m o t o r   alaliya  m exanizm ini  psixik 

jarayonlarining  ta fa k k u r,  xotira,  shuningdek,  n u tq iy   faoliyatning  ayrim 

bosqichlarining  o kz a r o   m unosabati  tashkil  etadi.

I 

T.  V lasenko,  V.V.  Yurtaykinning  (1981)  t a ’kidlashicha,  b u n d a y  

bolalarning  n u tq iy   faoliyatini  tashkil  qiluvchi  strukturali  tarkibiy  qism lar 

orasida dissotsiatsiya aniqlangan:  bir xillarda o p era tsio n   im koniyatlarning 

saqlanganligi  h o l a t i d a   m aqsadli  k o ‘r s a t m a l a m i n g   s h a k lla n m a g a n lig i 

mavjud;  b o s h q a la rd a   -   yetarlicha  turgkun  m otivatsiyaning  mavjudligida 

faoliyatning  o p e r a ts io n   q atorida  yetishmovchilik  mavjuddir.

Bu  m u a m m o g a   z a m o n a v i y   p s i x o l i n g v i s t i k   y o n d a s h i s h   til 

konsepsiyasida  ak s  ettirilgan  Ye.  F.  Sobotovich,  V.  A.  Kovshikov,  B.  M. 

G rin s h p u n ,  V.K .  V o ro b e v a   va  h.k.

V.A.  K o v s h ik o v ,  b a y o n   qilishning  y u z a g a   k elish id a  b i r m u n c h a  

s a q l a n g a n   m a ’ n o   v a   m o t o r   d a r a j a s i d a ,   t i l n i n g   b a y o n   q i l i s h  

o p e r a t s i y a l a r i n i n g   s h a k lla n m a g a n lig i  a l a l i y a n i n g   bu  s h a k li  u c h u n  

buzilishning  m a rk a z i  b o ‘lib  hisoblanadi  d e b   ta x m in   qiladi.  Bu  alaliyani 

asosan  til  buzilishiari  sifatida  izohlashga  asos  b o ‘ladi.  M o to r   alaliyada 

i b o r a   va  m a t n l a r n i   t u z i s h   b o ' y i c h a   n u t q i y   h a r a k a t l a r n i n g  

shakllanmaganligi,  s o ‘z birikmasi, so‘z tanlashning shakllanmaganligi  bilan 

uyg‘unlashgan  ichki  dasturlashning  buzilishi  h a m   kuzatiladi.

Y e .F .  S o b o t o v i c h   (19 8 5 )  fikriga  k o ' r a ,   m o t o r   a la liy a d a   asosiy 

kam chilikni  tiln in g   belgi  shaklini  egallashdagi,  y a ’ni  nutqning  yuzaga 

kelish  ja ra y o n id a   belgilardan  foydalanish  va  ularning  m os  kelishidagi 

buzilishiari  tashkil  etadi.  Bolalarda  n u tq n in g   yuzaga  kelishida  nutqiy 

m aterialni  d a s tu rla s h ,  tanlash,  tavsiflash  operatsiyalari  shakllanm aydi. 

Barcha  l e k s ik -g ra m m a tik   qurilish  aspektlarida  kam chiliklar  kuzatiladi: 

so 'zn i  tan lash   va  u n i n g   ketma-ketligi,  b a y o n n in g   tovush  tuzilishi  va  h.k. 

Bu  esa  p s ix o f iz io lo g ik   m e x a n iz in la rn in g   s h a k lla n m a g a n lig i  sifatida 

xarakterlanadi.

A laliy ali  b o l a d a   til  belgilari  t i z i m i n i   e g a l l a s h   i m k o n i y a t i n i n g  

c h e g a ra la n g a n lig i  seziladi.  Bayon  qilishni  y u z a g a   keltirish,  bezatish 

operatsiyalari  s h a k lla n m a g a n   b o ‘ladi,  xususan,  fonem alarn i  tanlash bilan 

b i r q a t o r d a   ichki  b o ‘g ‘inli  va  b o ‘g ‘inlararo  dasturlash  (y a ’ni,  artikulyator 

d a s tu r )   va  c h u q u r - s i n t a k t i k   va  c h u q u r - s e m a n t i k   darajalarni  a m a lg a

---

oshiruvchi  operatsiyalar,  y a ’ni  ichki  n u tq   d arajasi  buziladi.

Ishning  neyrofiziologik  jihati  bosh  m iy a n in g   substrata  buzilishlarini 

n u tq n in g   sh ak llan m ag an lig i  xarakteri  b ilan   bogMiqligini  tahlil  qiladi. 

Is h n in g   psixologik  va  lingvistik  jih ati  n u t q i y   va  u m u m i y   psixologik 

funksiyalarning  o ‘z a r o   m u n o sa b a ti,  y a ’ni  k a m c h ilik la r n in g   n a m o y o n  

b o l i s h i   tarkibida  nutq iy   faoliyatning  holatini  ta h lil  qiladi.

M o to r   a la liy a   b e lg ila ri

M o to r  alaliya  nutq iy   va  nutqiy b o l m a g a n   b e lg ila r  majmuyini  tashkil 

etuvchi  m u rak k ab   s in d ro m   hisoblanadi.  M o t o r   alaliyada  nutqiy  n u q so n  

tarkibida  nutqiy  buzilishlar  yetakchi  o 'rin   egallaydi.

N u tq iy   belg i. 

M o to r   alaliyada  n u tq   buzilishlari  sistemali  xarakterda 

b o ‘lib,  uning  b a rc h a   tarkibiy  qismlari  u c h u n   xos:  fo n e tik -fo n em atik   va 

leksik-grammatik.

Ustunlik  qiluvchi  belgilari  b o ‘yicha  b o l a la r n i  f o n e tik o - f o n e m a tik  

rivojlanmaganlik  ustunlik  qiluvchi  guruhga  ( u la r   kam chilik)  va  leksik- 

g ra m m a tik   rivojlanm aganlik ustun b o l u v c h i   g u ru h la r g a  bo'lish  m u m k in . 

Taxm inlarga  k o 'ra ,  birinchi  guruh  -   d o m i n a n t   y a rim s h a r  p o kstlog‘ining 

m a r k a z i y   m o t o r   s o h a l a r i d a g i   p a s t k i   b o M i m l a r n i n g   d a s t l a b k i  

j a r o h a t l a n i s h l a r i g a   a s o s la n a d i.  Bu  y e rd a   a r t i k u l a t s i o n   h a r a k a t l a r n i  

bajarishda  yoki  u m u m iy   m uskulaturada  ( b o s h q a   harak atlarn i  bajarishda) 

kelib  c h iq u v c h i  m u s h a k la r ,  p a y la rd a n   g u r u h   m iy a   p o ‘stlo g ‘i  m o t o r  

sohasining  oldingi  b o 'lim lari  jarohatlanishiga  asoslanadi.

Alaliyali  b o la la rd a ta laffu z tiz im i  rivojlanishi  sifat  va  miqdori jih a tid a n  

0‘ziga xosligi  bilan  xarakterlanadi.  Bu  barcha  bo lalard a  u yoki  bu darajada 

va  nutqiy  rivojlanishning  h a r bir  bosqichida  n a m o y o n   b o l a d i .

Neyrofiziologik jihatdan yondashilgan  ishlarda artikulatsion buzilishlari 

bosh  miyaning  m a ’iu m   bir p o ‘stloq  z o n a la rin in g  shakllanm aganligi  bilan 

bog'lab  k o ‘rsatiladi  (R.  A.  Belov  —  David,  A . N .   T rau g att).

Psixologo-pedagogik jih a td a n   yon d ash ilg an   ishlarda  (R.Ye.  Levina, 

V.K.  Orfinskaya,  A.  K.  Markova,  Y e.G .  K oritsskaya,  V.A.  M in a s h in a , 

Ye.  F.  Sobotovich,  Usanova va h.k.) alaliyali b olalarda  nutqning f onem atik 

buzilishlari  leksik  va  g ra m m a tik   rivojlanish  xususiyatlari  bilan  o ‘z a r o  

bog‘liq deb  bayon  etiladi.  N u tq n in g   fonetik  rivojlanishi  lug‘at  boyligining 

rivojlanish  darajasiga  b o g liq .

Bir  q a to r  h ollarda  tovushlar  lug‘at  rivojlanishi  t a ’siri  ostida  s p o n t a n  

hosil  bo 'lad i,  biroq  ularni  so'z  tarkibida  qoMlash  m a ’ium   m iqdordagi 

qiyinchiliklar  bilan  b o g ‘liq.  A lohida  to v u sh larn i  u la r   to m o n id a n   t o ‘g ‘ri 

talaffuzi sharoitida h a m  bola tom onidan so‘z n in g  tovush tarkibini k o 'c h irib  

yozishdagi  k o ‘p  sonli  xatolar  bunga  guvohlik  beradi.

Ayrim  hollarda lug‘atning kengayishi  yangi  to vushlarni  hosil  b o l is h ig a  

olib kelsa, ayrim h ollarda esa a w a l  alo hida artikulatsiyalar vujudga keladi, 

s o ‘n g   u la r  s o kz la r d a   m u s t a h k a m l a n a d i .   N u t q n i n g   a l o h i d a   t a r k i b i y

---

qismlarini  bir  h u t u n   h o latg a  keltirish  im k o n iy a tla rid a   q iy in ch ilik lar 

kuzatiladi.

Alaliyada  m u r a k k a b   harakat  differensiyarovkalari  qiyinchiük  bilan 

o'zlashtiriladi,  d i n a m ik  artikulatsion stereotik shakllanmaydi  — tovushiami 

t o ‘g ‘ri  yoki  n o t o ‘g ‘ri  takrorlaganda  to v u sh la m in g   birikishi  qiyinlashadi. 

A .R .  L u r i y a n i n g   t a ’k i d l a s h i c h a ,   a l a l i y a d a   o ‘t g a n   a r t i k u l a t s i y a  

denervatsiyasida  q iyinchiliklar  va  bir  artikulatsiyadan  ikkinchisiga  silliq 

o ‘iishda qiyinchiliklar aniqlangan.  Bu tovush va b o ‘g ‘inlar o ‘mini o ‘zgarib 

qolishga,  s o ‘z  tu zilish in in g   soddalashishi  va  buzilishiga  olib  keladi.

Alaliyali  b o la la rd a   n u tq   apparatining  nozik  harakat  koordinatsiyalari 

shakllanmaydi.  N u t q   harakat analizatorining anom itik-sintetik buzilishlari 

turli  k o 'rin ish larg a  ega:  oral  apraksiya,  k etm a -k e tlik n in g   buzilishi  va 

hokazo.  Bunda kerakli artikulatsiya holatini  izlash,  m a ’lum bir artikulatsiya 

harakatini  b a ja ra   o lm a s lik ,  k e tm a -k e tlik n i  e g allash d a  q iy in c h ilik la r 

kuzatiladi.  Bu  h o l l a r d a   nu tq iy   artikulatsiya  buzilishlarini  belgilovchi 

harakat  buzilishlari  yetak ch i  o ‘rin  egallaydi.  S h u n in g d ek ,  kinetik  va 

k in e s te tik   a p r a k s i y a l a r   o q i b a t i d a   n u t q n i n g   f o n e t i k   va  f o n e m a t i k  

to m o n l a r i d a   k a m c h i l i k l a r   kuzatiladi.  N u t q   a p p a r a t i d a n   bosh  miya 

p o 's tlo g ‘iga  b o r u v c h i   kinestetik  im p u lslar  bilan  b o g ‘liq  artikulatsiya 

harakatlari  n o rm a l  sh a ro itd a   tovush  tahlili  va  tavsifi  jarayonida  m u h im  

o 'rin   egallab,  s o 'z n i n g   tovush  tarkibini  aniqlash,  kerakli  tovush  ketm a- 

ketligini  saqlashga  y o r d a m   beradi.  Alaliyada  esa  bola  so'zning  kerakli 

tovush  k e tm a-k etlig in i  aniqlashga  qiynaladi,  bir  s o ‘zni  ikkinchi  bir  s o ‘z 

bilan  alm ashtira  o lm a y d i.  Bu  esa  parafaziyaning  k o ‘payishiga,  asosiy 

sabab jara y o n la rin in g   harakatchanligining  buzilishlaridan  dalolat  beruvi 

kamchiliklar,  y a ’ni  perseveratsiya  va  h.k.  q o ‘zg‘alish  va  torm o zlan ish  

o'chogMaridagi  kam chiliklarga  olib  keladi.  Buning  natijasida  esa,  bolada 

eshitish  va  n u tq n i  tu s h u n is h   yetarligi  saqlangan  holda,  nutqni  mustaqil 

rivojlanishiga  t o 's q i n lik   qiluvchi  artikulatsiya  muskulaturasining  parez 

va  lab paralichlari  k u zatilm ag an d a,  nutq  m ustaqil  ravishda  rivojlanmaydi, 

uzoq  vaqtgacha  u  a y rim   tovushlar  talaffuzi  bilan  cheklanadi.

Miya  p o ‘stlo g ‘i  rivojlanmaganligi  darajasi  qanchalik  yuqori  b o i s a ,  

nutq  funksiyalarining  shakllanmaganligi  s h u n c h a lik   chu q u r  va  q o 'p o l 

b o l a d i . A rtikulatsion  praksis buzilishlari  va  nutqiy  harakatlarning orasida 

bevosita  aloqa  m avjudligi  kuzatilgan,  binobarin  bir  to m o n d a n   n u tq n in g  

fonetik  tizim i,  ikki  t o m o n d a n   nutqni  tushunish,  idrok  qilish.

Alaliyada  m a y d a   artikulatsion  harakatlarning  buzilishi,  nutq  harakat 

anaiizatori  m iy a   t o m o n i   to n u sin in g   pasayishiga  olib  keladi,  b u n in g  

natijasida  z a if v a   n o z ik   kinestetik  impulslarni  idrok  qilish  qiyinlashadi  va 

h atto   butunlay  c h e k la n a d i.  Po'stloq  t o m o n id a n   faqat  b irm uncha  yirik 

kinesteziyalar  q ab u l  qilinadi  va  tahlil  qilinadi.  Buning  natijasida,  m o t o r  

alaliyada,  g o h i d a   o ‘z ig a   qaratilgan  n u tq n i  yetarli  idrok  q ilolm aslik, 

gram m atik   shakllar va  keng  yozilgan  m atnni  tu shunishni  sekinlashuvi  va 

202

---

qiyiniashuvi  kuzatiladi.  N .N . Traugott  m a ’lu m o tig a   ko'ra,  m o to r  alaliyali 

70%  bolalar  o ‘ziga  qaratilgan  n u tq n i  t o ‘ia  tu s h u n a d ila r,  20%  b o l a l a r d a  

tu sh u n ish   biroz  pasaygan  va  10%  b o l a l a r   y o m o n   tushunadilar,  b i r o q  

b u n d a y   h ollarda  bolalarning o ‘z  n u tq i  h a r   d o i m   tushunishiga  q a r a g a n d a  

y o m o n ro q   bo 'lad i.

K o 'p in c h a , tovushlami aniq idrok q ilo lm a g a n id a n  bolalar,  fra z a la m in g  

faqat alohida elementlarini ilib o lad ilarv a ularni yagona m azm u n  tuzilishga 

b o g 'la y   o lm a y d ila r.  T u s h u n is h n in g   b u n d a y   ch eg aralan g an lig i  a s o s i y  

n u q so n n in g   ikkilam chi  ko'rinishi  h iso b la n a d i.

H a d d a n   ta sh q a ri  kam bag‘al  faol  n u t q g a   ega  b o ‘la  turib,  b o l a l a r  

yctarlicha  passiv  lug'a tga  ega  boMishlari  m u m k i n .  Bir  q arashda  n u t q n i  

t u s h u n i s h   h o l a t i   s h u b h a   tu g ‘d i r i n a s l i g i   m u m k i n ,   a m m o   n u t q n i n g  

m u rak k ab   variantlarini  tushunishda  b a rib ir  a y rim   qiyinchiliklar  boMadi. 

T u s h u n ish n in g  turli darajalari an iq lan g an :  g r a m m a t i k  shakllarni b u t u n l a y  

tu s h u n m a g a n lik d a n ,  yagona  g ra m m a tik   konstruksiyalarni  t u s h u n is h d a g i 

alo h id a  qiyinchiliklargacha.

F o n e m a tik   ta saw u rlarn in g   diffuzligi,  to v u sh n i  idrok  qilish  va  q a y t a  

takrorlashning noaniqligi, so kzning to v u sh  va  b o ‘g ‘in tarkibida z a if  moMjal 

o l i s h i   h o l a t l a r i ,   b o l a l a r d a ,   s o kz  v a   i b o r a l a r n i n g   s t r u k t u r a l i  

s h a k l l a n m a g a n l i g i ,   g r a m m a t i k   v o s i t a l a r n i   q o ‘l l a s h d a   y e t a r l i c h a  

variativlikning  kamligi  asosida  kuzatiladi.

Alaliyada  s o kz  va  bayonlarning  f o n e m a t i k   amalga  oshuvi  b u z i l a d i , 

n u tq n i  lingvistik  bezash  s h a k lla n m a y d i  -   t o v u s h - b o ‘g ‘in  va  m o r f e m  

qurilish.  N u tq n in g   ritmik  kelib  c h i q i s h in in g   buzilishi  nutq  o q i m i n i n g  

sekinlashuvida,  s o ‘z la m i  bo'gMnlab  ta la ffu z   qilganda  b o ‘g ‘in  va  s o ‘z l a r  

orasidagi  p a u zalard a  nam oyon  boMadi.  N u t q   h a r   bir  misradagi  u r g ‘uli 

b o ‘g ‘inni a n i q q i l i b s h e ’r o 'q is h  yoki  f r a g m e n t a r  (h a rx il  nutqiy boMaklarni 

turlicha  uzunlikdagi  intervallar bilan  boMish)  xarakterda  boMadi.  S o ‘z   va 

ib o ralar  ritm ik   strukturasining  s h a k lla n m a g a n lig i  nutq  te m p i ,   r i t m i ,  

musiqiyligi  buzilishi  bilan  birg alik d a  k u z a tila d i.  Bolalar  r i t m n i   ilib  

ololm aydilar  va  taklif qilingan  ritm ik  s u r a tn i  c h a p a k   chalish,  t a q illa tis h  

bilan  am alga  oshirib  berolmaydilar.

So 'zlarn i  aks ettirishda  bola  s o ‘z  o ‘rn ig a   sh u n g a   yaqin  keluvi  n o a n i q  

to v u s h la r  k o m p le k s in i  ifodalaydi,  b i r   s o ‘z n i n g   bir  n c c h t a   b u z i l g a n  

variantlarini  qo'Ilaydi:  "frai",  "viral”,  "faral"  -   fevral.  Lug‘at  b o y lig in in g  

ko'payishiga qarab, so ‘z stmkturasini egallashdagi qiyinchiliklar b i r m u n c h a  

sezilarli  b o l i b   qoladi.  Bunday b u zilish lar  m i q d o r i  birdaniga o ‘sib  k e t a d i .  

N u tq iy   o q im d a   n o t o ‘g ‘ri  aytilgan  s o ‘z la r   k o ‘p   b o ‘ladi.

M o t o r   alaliyali  bolalarda  lu g ‘at  bo y lig i  sekin,  nutqiy  a m a l i y o t d a  

n o to ‘g ‘iï  foydalanilgan  holda  rivojlanadi.

Leksik-sem antik  vositalarning  k a m b a g ‘alligi,  o ‘xshashligi,  y a q in lig i, 

bir-biriga  zidligi  b o ‘yicha  turli  xil  a lm a s h tiris h la rg a   olib  keladi  ( p i y o l a -  

idish).  K o ‘p in c h a   predm etlam ing tashqi  belgilari b o'y ich a a l m a s h tir is h la r

---

kuzatilsa,  k am roq  funksiyalariga  asoslanganlar kuzatiladi  (ichki  belgilar). 

S o 'zla rn i  aham iyati  b o 'y i c h a   almashtirish  bola  n utqi  rivojlanishining 

b i r m u n c h a   y u q o r i   d a r a j a s i n i   x a r a k te r ia y d i.  V .K .  V o r o b y o v a n i n g  

k o ‘rsatishicha,  a h a m i y a t n i n g   diffuzligi  va  alm ashtirish  k o 'p in c h a   otlarga 

n is b a ta n   fe’llarni  q o ‘ll a s h d a   kuzatiladi.  B o la la r  s i n o n i m ,  a n t o n i m ,  

um um lashtiruvchi  s o ‘z la r d a n   foydalana  olmaydilar.  U larda  sifat,  ravish 

zaxiralari  bir xilda va j u d a   tor.  N u tq   rivojlanishining barch a bosqichlarida 

lug‘atni  faollashtirish  qiyinchiligi,  bolalarning Iug‘at  zaxirasidan s o ‘zlarni 

t o ‘g ‘ri  tanlay  olmasligi  va  t o ‘g*ri  q o l l a y   olmasligi  aniqlanadi.

Bunday  b o lalarn in g   lu g ‘at  boyligi  k u n d alik -tu rm u sh   mavzulari  bilan 

cheklanib,  bola  s o ‘zni  m a ’nosini  tushuntirib  b era  olm aydi,  so ‘z  hosil 

qilish  vositalaridan  fo y d a la n a   olmaydi.

N u t q   u z o q   v a q t g a c h a   k a m b a g 'a llig ic h a   q o l a d i ,   o n a   tiliga  xos 

b o l m a g a n   iboralar  b ilan   hayratga  soladi.  N.  N .  T rau g o tt  fikricha.  bola 

o ‘z  nutqiy  im k o n iy a tla rin i  o ‘stiradi:  uning  fikrlarini  t o ‘plashi  kichik 

yoshdagi bolalar fikrining to'p lanishiga  mos keladi,  c h u n o n c h i  fikrlaming 

o ‘zi  ulam ing m a z m u n i ,  b i r m u n c h a   yuqori  rivojlanish  bosqichida boMadi.

N u t q n i n g   g r a m m a t i k   q u r ilis h id a g i  b u z i l i s h l a r n i n g   o ‘ziga  xos 

xususiyatlari  N .N .  T r a u g o t t ,   R.Yc.  Levina,  B.  M.  G r i n s h p u n ,  S.N. 

Shaxovskaya, Ye.F.  S o b o to v ich ,  V.A.  Kovshikova va boshqa mualliilarning 

ishlarida  t o ‘la  yoritilgandir.

B o la la r  ot  va  f c ’l n i  n u t q d a   m u v o f i q l a s h t i r i s h d a   q i y n a l a d i l a r , 

q o ‘sh im c h a   va  b o g 'l o v c h i l a r d a n   foydalanm aydilar,  u la m in g   nutqida 

turdosh va son q o ‘shim ch alarin in g  aniqligi yo‘q va h.k.  M azm un  farqlovchi 

old  q o ‘shim chalarni  n o t o ‘g*ri  qoMlaydilar.  T u rla n g a n d a   so ‘z  oxirining 

o 'z g a rish d a n   m a h r u m   o ‘z a k   so ‘zlar  ustunlik  qiladi,  bayon  qilishning 

morfologik  toMdirilmaganligi  kuzatiladi.  Alaliyali  bolalarda  gram m atik 

vositalarni  q o l l a s h d a   varitivlik  yetishmaydi;  deyarli  barcha  gram m atik 

shakllam i farqlash va qoMlash  murakkablashgandir.  Bolalar til  hodisalarini 

k uzatolm aydilar,  tahlil  qilolm aydilar,  u m u m la sh tiro lm a y d ila r,  nutqiy 

m aterial  ustidan  fikrlash  operatsiyasini  amalga  oshirolm aydilar,  nutqiy 

belgini  tu sh u n ib   t o ' g ’ri  q o l l a y   olmaydilar.  U la r   o t,  fe’llarning  sonli 

shakllarini  egallashda  q iy n a la d ila r,  shaklsiz  va  fleksiysiz,  o ‘zgarmaydigan 

s o 'z la rd a n   foydalanadilar  ("kitob,  lola”  va  iltimos jesti).  Bunday  a m o r f  

iboralar,  aniq  g r a m m a t i k   birikmalarsiz  (lleksiya,  b o g ‘lovchi  va  boshqa 

vositalarni talab qiluvchi)  faqat  m a'lu m  vaziyatlardagina tushunarli bo'ladi.

Alaliyali  bolalarda  g a p   shakllanishi  jarayoni,  rivojlanishning  barcha 

bosqichlarida b i r q a t o r  xususiyatlarni  namoyon qiladi.  A gram m atizm ning 

turli  k o ‘rinishlari  ku zatilad i  (eksprcssiv ag ram m atizm   -  shaxsiy n utqning 

gram m atik  qurilishining buzilishi,  im p r e s s iv - g r a m m a tik   konstruksiyalami 

tu s h u n i s h d a g i   q i y i n c h i l i k l a r ) :   stru k tu ra li  a g r a m m a t i z m ,   s e m a n t i k  

a g r a m m a t i z m   va  g a p d a   s o ’z la rn i  n o t o ‘g ‘ri  b o g 'l a s h   b ilan   b o g 'liq  

a g ram m atizm .

---

Strukturali  a g r a m m a tiz m   deganda.  s o ‘z  ta rtib in in g   buzilishi,  g a p d a  

s o ' z l a r n i n g   m i q d o r i   va  k e t m a - k e t l i g i n i n g   b u z i l i s h i   t u s h u n i l a d i .  

A gram m atizm ning bu  ko'rinishi,  nisbatan o g kir nutq iy  shakllanm aganlikda 

k o ‘proq  kuzatiladi.  Bola  im o-ishora  bilan  birga  bir,  ikkita  s o 'z la r   b ila n  

javob  beradi.  L eksik-gram m atik,  fonetik  v o sitalarn in g   yetishm asligidan 

bolada m u lo q o tn in g  m im ik a-im o -ish o ra sh ak lin in g  rivojlanishi  kuzatiladi. 

Fikrni  ifodalash  u c h u n   u  ko 'p in ch a  o tn in g   n o m i n a l   shaklini  t o 'g kri  yoki 

buzilgan  kelishiklarda  ifodalaydi.  Alaliyada  g r a m m a t i k   qurilish  s ek in   va 

notekis  rivojlanadi,  shakl  o'zgartirish  va  shakl  hosil  qilishda  k am c h ilik la r 

kuzatiladi, g ra m m a tik  m e z o n l a r o ‘zlashtirilmaydi,  sintaktik konstruksiyalar 

soddaligi  bilan  farq  qiladi.

S o ‘z l a r n i n g   l e k s i k - g r a m m a t i k   v a r i a t i v l i g i   va  g r a m m a t i k  

konstruksiyalarni q o 'llash d a  uyg'unlikning yetishmasligi,  kamligi  xarakterli 

h iso b la n a d i.  S e m a n t i k   e k v iv a le n tla r  t o ' p l a m i   va  q u la y   g r a m m a t i k  

vositalarning  y o ‘qligi,  m a z m u n   o 'rn in i  b osishga,  bir  q a to r  s o ‘z la r   va 

grammatik  m odellar ichidan tanlashning (berilgan  kontekst uchun  m u h i m )  

chegaralanganligiga  olib  keladi.

Alaliyadagap tuzilishining shakllanmnganligi,  ichki nutqiy operatsiyalaming 

yetilmaganligi  oqibatidir.  Ichki  operatsiyalar  -   so'z lam i  tanlash  va  bayon 

qilish rejasini tuzish.  Blindan tashqari, bolani alohida so‘zIami amalga oshirish 

va  ularni  b irik tirish   j a r a y o n i n i n g   o ‘zi  h a m   q i y n a b   q o 'y a d i.  N u t q i y  

operatsiyalaming shakllanmaganligi (g'oya, dasturlash, nutqiy materialni tanlash 

vatarkibgaajratish) shunda  namoyon bo'ladiki,  faol  fikmileksik va gram m atik 

to‘g‘ri tashkil qila olmaydi. Gapni leksik-scmantik va leksik-grammatik amalga 

oshirish noto'g'ri kechadi, hunda predmetli aloqalaming to'Iaemasligi ko'rinadi 

(bolaning tevarak-atrofdan idroketgan predmetlari).  Bu semantik agrammatizm 

sifatida baholanadi: so‘z ahamiyatining diilliz kengayishi, assotsiativ xarakterdagi 

almashtirishlar va  h.k.

Nutqiy belgilar tizim ini  egallash  im k o n iy a tin in g  chegaralanganligidan 

m o to r   alaliyada  n u tq n in g   nom inativ  va  p re d ik a tiv   funksiyalari  aziyat 

chekadi,  yaxlit  k o m m u n ik a tiv   faoliyat  b u z ila d i,  s h u n in g d e k ,  n u t q n i  

boshqaruvchi  va  bilish  (kognitiv)  funksiyasi  b u zilad i.  Alaliyada  n u tq   t o l a  

aloqa  vositasi  va  yakka  rivojlanish  vositasi  b o l a   olmaydi.

Alaliyada  n u tq n in g   barcha  tom o n lari  va  funksiyalarining  sistem ali 

rivojlanmaganligi  k u zatiladi.  Iboralar  tu z ish   va  g r a m m a tik   q urilish ni 

0‘zlashtirishda  qiyinchiliklar  aniqlangan.

Alaliyada  taqlid  qilish  faoliyatining  yetarli  rivojlanmaganligi,  b a r c h a  

ixtiyoriy  nutq  shakllarining  to'Iiq  emasligi  kuzatiladi.

Bayon  qilish  ja r a y o n id a   barcha  o p e r a ts iy a la m in g   yetilm aganligiga 

qarab,  ta d q iq o tc h ila r  nutq iy   faoliyat  m e x a n iz m id a   uzatish  va  q a y tish  

aloqalari  tiz im in in g   buzilishini  k o 'rs a tib   o ' t d i l a r ,   sh u n in g d e k ,  ich k i 

p r o g r a m m a la s h tir is h n in g   buzilishi  va  b a y o n   q ilis h n i  ta sh q i  a m a l g a  

oshirishning  buzilishi  h a m   t a ’kidlanadi.

---

B o g ‘l a n g a n   n u t q d a   g a p l a r n i   b i r l a s h t i r i s h d a   b o l a l a r   m a ’Iu m  

q i y i n c h i l i k l a r g a   u c h r a y d i l a r ,   u l a r d a   k o n t e k s t   t u z i s h   u q u v i  

shakllanmaganligi  a n iq la n g a n .  Nutq  p o y m a -p o y ,  tushunarsiz,  vaqt  va 

sabab-oqibat  a lo q alari  yetishmaydi.

A l a l i y a l i   b o l a l a r   m u l o q o t n i n g   d i a l o g i k   s h a k l i n i   y e t a r l i c h a  

egallaganlarida  h a m   b o g ‘langan  mustaqil  n u tq n i  kontekst  egallashga 

qiynaladilar.

N u tq n in g   d ia lo g ik   shakliga  nisbatan  m o n o lo g ik   nutq  ta shabbuskor 

hisoblanadi,  u  b o l a d a n   til  vositalari  va  fikrlarni  t o ‘g ‘ri  tanlash  u c h u n  

m u h im  boMgan aqliy faoliyatning  m a’Ium  darajada shakllanganligini talab 

qiladi.

B o g l a n g a n   n u t q n i   egallash  uchun  b o l a n i n g   ichki  n u tq i  yetarli 

rivojlangan  b o l i s h i   s o ‘zlarni  tanlash,  ularni  m a ’Ium  tizim da  aniqlash, 

nutqiy  m uloqot  rejasini  tuzish  taiab etadi.

Kontekst  n u tq   b o l a d a n   nafaqat  ichki,  balki  tashqi  nutqni  (bayonni 

shakllantirish  m o tiv a ts iy a d a n   boshlanadi,  s o ‘ng  m otiv  faollik  zaxirasi 

sifatida fïkr bilan  m u sta h k a m la n a d i,  ichki  nutq orqali  tashqi  bayon amalga 

oshiriladi)  rivojlanishini  h a m   talab  etadi.  Alaliyada  kontekst  n u tq n in g  

shakllanishi  buzilgan  b o ‘ladi.

Alaliyali b olalarda  nutq n i shakllantirishning boshlang'ich bosqichlarida 

bog'langan  s h a k ld a   m u lo q o tg a   ehtiyojning  y o ‘qligi  kuzatiladi.  Bu  esa 

u m u m iy   buzilishlar  va  nu tq iy   faollik  bilan  bog'liq,  b u tu n   b o sh la n g ‘ich 

b o s q ic h   s h a k l l a n m a y d i .   N u t q n i n g   y o ‘qligi  h is o b ig a   p a ra lin g v is tik  

vositalardan  i m o - i s h o r a ,  m im ika,  pantom im ika,  intonatsiya  foylaniladi. 

B o l a l a r   k e t m a - k e t   k e l a d i g a n   r a s m l a r   m a z m u n i   b i l a n   m a n t i q i y  

tanishtirishda  q iyinchiliklarga  duch  keladilar:  ayrimlari  rasmlarni  t o ‘g ‘ri 

k e t m a - k e tlik d a   t a x l a y   o lm a s a la r,  ayrim lari  t o ‘g ‘ri  k e tm a -k e tlik d a g i 

rasmlarni  t o ‘g ‘ri  b a y o n   e ta   olmaydilar.

K o n tek st  n u t q n i n g   shakllanm aganligi  ichki  rejani  tashqi  n u t q d a  

n o to ‘g ‘ri  am alga oshirilishi bilan bog'liq.  Bayon qilishning fragmentarligi, 

maydalashganligi  k u z a tila d i,  bundan  tashqari  bir  tekisdagi  k etm a-k etlik  

buziladi,  v aziy atn in g   b ir   yoki  bir  ncchta  m antiqiy  qatorlarining  tushib 

qolishi,  fikrlar  ta rq o q lig i  kuzatiladi.

K e t m a - k e t l i k   a s o s i d a   h ik o y a   t u z i s h d a g i   q i y i n c h i l i k l a r   s a b a b i 

em otsional  om il  b o l i s h i   h a m   mumkin.  Bola  birinchi  o'ringa o ‘z o ‘tm ish 

am aliyotida  d u c h   kelg an   yorqin  holatni  q o ‘yishi  m u m k in .  A.  R.  Luriya 

bu  holatni  b irla m c h i  n u tq   buzilishi  em as,  balki  u m u m iy   faol  faoliyatni 

dasturlashning  buzilishlari  d eb   baholaydi.

P re d m e tla m in g  fazoviy munosabatini ifodalovchi  murakkab m antiqiy- 

g r a m m a t i k   k o n s t r u k s i y a l a r n i   egallash  b o la g a   k a tta   q iy in c h ilik la r n i 

tug'd iradi.  H ik o y a n in g   tartibsizligi,  ifodalilikning  kam bag‘alligi,  aloqa 

vositalarining sod d alig i  va bir turliligi  kuzatiladi.  Bolalar m avzuni  yechib 

berish  u c h u n   m u h i m   boMgan  dalillami  tan lash n i  bilmaydilar,  kerakli

---

so ‘zlarni  to p a   olm aydilar,  ikkilamchi  tafsiiotlarda  tu rib   q o la d ila r,  asosiy 

m a z m u n n i  unutadilar.

N u tq iy   im koniy atlarn in g   rivojlanishi,  m o n o lo g ik   b a y o n   qilishning 

sabab-oqibat  m unosabatlarini  egallash  natijasida mustaqi!  n u tq  b irm u n c h a  

t o ‘g ‘riIanadi,  lug'at  o ‘sadi  va  m urakkablashadi,  s o ‘z va g a p la rn in g  tovush- 

b o ‘g ‘in  tuzilishi  yaxshilanadi,  turli  aloqa  k o 'rin ish larin i  q o 'lla s h   bilan 

b irm u n c h a   m urakkabiashgan  g a p la r  paydo  b o l a d i .

Bu  holda,  alaliyali  b olalarda  n u tq n in g   rivojlanm aganligi  m u lo q o t 

motivatsiyasining shakllanmaganligi  bilan,  faoliyatning turli  kom ponentlari 

faolligining  buzilishi  bilan  uyg'u nlashadi.

N u tq iy   rivojlanm aganlikning  turli  k o ‘rinishlari  kuzatiladi:  n u tq n in g  

u m u m a n   yo'q ligidan  to   n u tq n in g   q ism a n   buzilishlarigacha.

Rivojlanishning b irm u n c h a  yuqori bosqichlarida,  m u lo q o t  vaziyatining 

m u r a k k a b l a s h u v i d a   y o z m a   n u t q g a   m a x s u s   t a n l a n g a n   v a z i f a l a r n i  

b a j a r i s h d a g i   h a r   t o m o n l a m a   o c h i b   b e r u v c h i   m u k a m m a l   n u t q d a  

qiyinchiliklar  uchraydi.  BogMangan  n u tq n in g   m u s t a h k a m   m alakasining 

yetishmasligi  bolada  fikrni  qisqacha,  lo ‘n d a  qilib  ifodalash  usuli,  nutqiy 

k o ‘rinishlarning kambag'alligi  yoki  a ksincha sernutqlilik,  tavtolgiya  bilan 

niqoblanadi.

M o to r   alaliya  kelib  chiqishga  k o 'ra   bir  xil  em as.  A y rim   h ollarda  til 

vositalarini,  ya'n i  fo n em atik ,  leksik  va  g ra m m a tik   tark ib iy   qismlarini 

ta n la sh   o peratsiyasining  sh ak lla n m a g a n lig i  k u z a tilsa ,  a y r i m   h o lla rd a  

moslashtirish  operatsiyasining  shakllanm aganligi  k uzatiladi.

N u tq iy   rivojlanm aganlik  k o ‘rinishlarida  a n iq la n g a n   daliliy  farqlar 

ayrim  m u a llifla rto m o n id a n   a y n a n   bir buzilishning turli  n a m o y o n   b o l i s h i  

darajasi sifatida  ko‘riladi.  U la r alaliyani  nutqiy rivojlanmaganlik,  darajalari 

b o ‘yicha  differensirlaydilar  va  bolaga  o ‘zin ing  rivojlanish  ja r a y o n id a   bir 

q a t o r  bosqichlardan  o ‘tadi  va  bularning  har biri  u c h u n   o ‘z  buzilish  surati 

xarakterlidir  d eb   hisoblaydilar.

M o to r  alaliyaning nutqiy b o l m a g a n   belgilari.  Alaliyali  bolalarda  nutqiy 

faoliyatginashakllanmay qolm asdan emas,  balki  m o t o r  va psixik faoliyatida 

h a m   kam chiliklar kuzatiladi.  Alaliyada  turli  darajada  n a m o y o n   b o ‘luvchi 

nevrologik belgilar ham   kuzatiladi:  bosh  miya disfunksiyasining  m urakkab 

boMmagan  ko'rinishi  va  m ark aziy   asab  tizim in in g   b irla m c h i  buzilish 

belgiiaridan  boshlab,  to  q o 'p o l  asab buzilishlarigacha  (a y n iq sa ,  piramidali 

va  ekspiraniida  tizimi  parezlari).

N.  N. Traugott  keltirgan  m a'lu m o tlarg a  ko‘ra, oral  apraksiyasi alaliyali 

bolalarning  10%  foizida  kuzatiladi.  U la rd a   j i s m o n iy   y etish m o v c h ilik , 

so m atik   zaifliklar  h a m   kuzatiladi.

B olalard a  u m u m i y   m o t o r   q o 'p o l l i k ,   q o v u s h i m s i z l i k ,  h a r a k a t l a r  

diskoordinatsiyasi,  harakatlar sekinlashuvi yoki t o rm o zlan g an lik  kuzatiladi. 

M o t o r   faollikning  pasayganligi,  ritm iklikning  yetishm asligi,  d i n a m ik   va 

statik  m uvozanatning  buzilishi  aniqlanadi  (bir o y o q d a   sa k ra y   o lm a y d ila r

---

va  t u r o lm a y d ila r ,  oyoq  uch id a  va  to v o n d a   yura  olm aydilar,  koptokni 

otib ilo lm ay d ilar va  h.k.  ).  Ayniqsa q o ‘l barm oqlarining  m ayda  motorikasi 

qiyin lash ad i.  M o to r  alaliyali  b olalarda chapaqaylik va am bidekstriyaning 

ustunligi  h a q id a   m a ’lu m o tla r  mavjud.  Bir  xil  b o la ia r  q o ‘zg‘aluvchan, 

im pulsiv,  faoliyatda  tartibsiz,  ju d a   faol,  boshqalar,  aksincha,  e rinchoq, 

b o 's h a s h g a n ,  to rm o z ia n g a n ,  inert,  a sp o n ta n   b o ‘ladi!ar.

B o lalard a  oliy  psixik  funksiyalarida  xotira,  diqqat,  tafak k u r  va.  h.k. 

y e tish m o v c h ilik la r  kuzatiladi.

A laliyada  xotira  o ‘ziga  xos  m a n z a ra   kasb  etadi:  hajm i  torayadi,  hosil 

b o ‘lgan  izla rn in g   te z  s o ‘nishi,  nutqiy  q o ‘zg‘atuvchilarni  ushlab  turishni 

ch ek lan g an lig i  va  h.k.  Ayniqsa,  verbal  xotira  zaiflashgan  b o ‘ladi.  Verbal 

xotira  h a r a k a t ,   obrazli,  em o tsio n a l  xotira  tu ra la rid a n   farqli  ravishda 

in so n n in g   o ‘ziga  xos  xotira  turi  hisoblanadi.

K o ‘ris h n in g   m ustahkam ligida bolaiar m aterialni  o son eslab qoladilar, 

n u tq   k o ‘ruv  xotirasi  b irm u n c h a   rivojlangan  b o ‘ladi.  S o ‘z  tanlashdagi 

q iy in c h ilik   s o ‘zni  u n u tis h   b ila n   va  s o ‘z  s tr u k tu ra s in i  q a y ta   tiklash 

qiyinchiligi  b ila n   birga  b o la n in g   ixtiyoriy  b ay o n   qilish  im k o n iy a tin i 

b ird an ig a  chegaralaydi.  Sujet  y o ‘nalishini  eslash  ja ra v o n id a ,  hodisalar 

k e tm a -k e tlig id a   faol  yo'n alganlikning  pasayishi,  faol  kuzatuvchanlikning 

pasayishi,  faol  kuzatuvchanlikning  yetishmasligi  kuzatiladi.

A y rim   h o lla rd a   b o la la rd a   pato lo g ik   shaxs  xususiyatlari,  nevrotik 

x a ra k te r  belgilari  rivojlanadi.  Bolalarda  nutqiy  nu q so n   bilan  birgalikda 

n eg ativ izm ,  o ‘z  kuchiga  ishonmaslik,  zo'riqish  holati,  te z   asabiylashish, 

xafa  b o 'lis h ,  yig‘loqilik  va  odam ovilik  xislatlari  kuzatiladi.  Ayrim   bolaiar 

h is-h ay ajo n li  vaziyatlardagina  n u tq d a n   foydalanadilar.

X ato  qilib q o ‘yish va masxara b o ’lishdan q o ‘rqish shunga olib keladiki, 

b o la ia r  n u tq iy   qiyinchilikdan  aylanib  o'tishga  harakat  qiladilar,  nutqiy 

m u lo q o tn i  rad  etadilar,  im o -ish o ralard an   k o ‘proq  foydalanadilar.

B o l a n i n g   s h a x s   x u s u s i y a t l a r i   m a r k a z i y   a s a b   t i z i m i n i n g  

shakllanm aganligi  bilan bog'liq.  Nutqiy nuqsoni  tufayli bolaiar jam oasidan 

ajralib  q o la d i  va  bu  vaqt  0‘tishi  bilan  b o laning  ruhiyatiga  salbiy  t a ’sir 

q i l a d i .   S h u n i n g d e k ,   g n o z i s ,   p r a k s is ,  v a q t  s i n t e z i   s h a k l l a n i s h i d a  

qiyinchiliklar,  diq q atn in g   shakllanmaganligi  va  hajm ini  torligi,  idrok  va 

b oshqa  psixik  faoliyatlarning  shakllanmaganligi  kuzatiladi.

Alaliyali  b olalarda  bilishning  p red m etli-am aliy   faoliyati  kechishidagi 

o 'z i g a   x o s   x u s u s iy a tla r,  m a z m u n i   b o ‘y ic h a ,  faoliyat  u s lu b la r in in g  

u m u m l a s h g a n l i k   darajasi,  bajarish  darajasi  b o ‘yicha  turli  xildir.  I.T. 

V l a s e n k o ,   V .V .  Y u r t a y k i n   ( 1 9 8 1 )   b u n d a y   b o l a l a r n i n g   m a k t a b  

p ro g ra m m a s in i  o'zlashtirishda  o rqada  qolishini  aniqlashgan  va  n u tq n in g  

rejalashtiruvchi  h a m d a   boshqaruvchi  funksiyalarini,  um u m lash tirish n in g  

sh ak llan m ag an lig i  haqida  gapirib  o ‘tishgan.

Alaliyali  bolalarning  intellekti  m u a m m o si  m utaxassislar  to m o n id a n  

turlicha tahlil  qilinadi.  N. V.  Bogdanov-Berezovskiy (1909),  R.  A.  Belova-

---

D avid  (19 7 2 )  va  b o sh q a la r  fikriga  k o ‘ra,  b u n d a y   b o la la rd a   t a f a k k u r  

birlam chi  buzilgan  boMadi  va  a y n a n   s h u   n u q so n   nutq iy   q o b iliy a tla r n in g  

rivojlanmasligiga  olib  keladi.

M.V.  Bogdanov-Berezovskiyning aytishicha, b olalar afaziyasi  (alaliya) 

nafaqat  m iy an in g  m a ’lu m  sohalarini  buzilishi  va b u n in g  o q ib a tid a   b a r c h a  

n utqiy  funksiyalarda  kamchiliklar  b o ‘lishi  bilan  bogMiq  boM m ay,  balki 

intellektning  u m u m iy   muhitida  h a m   a lb a tta   o ‘z  aksini  to p ad i.

N .N .  T ra u g o tt  (1945,  1965),  R .Y e.  Levina  (1951),  M .Y e.  X v atsev ,

S.S.  Lyapidevskiy,  N.A.  Nik ashina  va  b o sh q alarn in g   fikricha,  alaliyali 

b o la la rd a   n u t q n i n g   holatiga  k o ‘ra  in te lle k t  ikkilami  b u z ilg a n .  B iro q  

m u a llifla r  n u t q i y   n u q s o n   va  i n t e l l e k t   o ‘rta sid a   ijobiy  k o r r e l y a t s i y a  

k o ‘rsatilm agan.  Bu  bolalarda  bilimga  qiziqish  bor,  p r e d m e t l i - a m a l i y   va 

m e h n a t   faoliyati  yetarlich a  s h a k l l a n g a n ,   a m m o   fikrlash  j a r a y o n l a r i  

sekinlashgan,  tu sh u n c h a la r  s h a k lla n m a g a n   va  h.k.

A laliyada  n u tq iy   tafakkur  o ‘ziga  x o s  sh ak llan ad i.  B u n in g   u c h u n  

toMaqonli  til  u m u m lash m alari  va  n u t q i y   ta fa k k u rn in g   o ‘sib  b o r u v c h i  

tajribasi  m u h im d ir.  N u tq   shakllanm aganligi  bilan  bogMiq,  in te lle k tu a l 

faoliyatda  k a m ch ilik lar  kuzatiladi.  B o la la r   nutqiy  in u lo q o t  j a r a y o n i d a  

m a ’Iumotlar,  ta s a w u rla ro lo lm a y d ilar.  u la rd a   barcha p six ik ja ra y o n la rn in g  

kechishida  o ‘ziga  xoslik  kuzatiladi,  ik k in c h i  q a to rd a  aqliy  riv o jla n is h n in g  

o rqada  qolishi  yuzaga  keladi.

K o ‘p   h o lla rd a   alaliyada  aqliy  riv o jlan m ag an lik   ikkilam chi  n u q s o n  

boMib  keladi.  T ad q iq o tch ilar  bilim lar  orasidagi  ayrim  u zilishlar  h a q i d a ,  

b o la la r  fikrlarining  aniqligi,  qoloqligi  h a q id a   h a m   g a p irib   o ‘t g a n l a r .  

Intellektual  yetishmovchilik  yuqori  d ara ja d a g i  toliquvchanlik,  d i q q a t n i n g  

p a s a y is h i,  x o t i r a n i n g   p asay ish i,  ish  q o b i l i y a t i n i n g   b u z i l i s h i   b i l a n  

m urakkablashadi.  N utqiy  rivojlanm aganlikni  b a rta ra f  etish  j a r a y o n i d a  

aqliy  rivojlanishning  kechikishi  a s ta - s e k in   n o rm a g a   yetadi.

A laliy a d a   m a n tiq iy   o p e r a t s i y a l a m i n g   k a m b a g ‘alligi,  f i k r l a s h n i n g  

buzilishi,  ramziylashtirish  q o biliyatining  pasayishi,  u m u m l a s h t i r i s h   va 

m a v h u m l a s h t i r i s h ,   oral  va  d i n a m i k   p r a k s i s n i n g   b u z i l i s h i ,   a k u s t i k  

g n o zisn in g   buzilishi,  ya’ni  nutq  ish tiro k in i  talab  qiluvchi  in te lle k tu a l 

o p e r a t s i y a l a m i n g   pasayishi  k u z a tila d i.  U m u m l a s h t i r i s h   d a r a j a s i n i n g  

pasayishi  o ‘yin  faoliyatlarida,  rol  ijro e tish   uquvining s h a k lla n m a g a n lig id a  

bolalarning  birgalikda  o ‘ynaladigan  o 'y i n l a r i d a   n a m o y o n   boMadi.

Bolalarga vazifalar nutqiy  rejada, s o kz  k o'rsatm alari  b o 'y ic h a   b e r i l m a y  

k o ‘rgazma!i  ta k lif  etilsa,  bolaga  vazifani  bajarish  o so n ro q   boMadi.  Bu 

faoliyatda  impulsivlik,  tartibsizlik,  passivlik,  toliqish,  p re d m e tii  a m a l i y  

faoliyat  xususiyatlarida  o ‘z  ifodasini  to p a d i.

Bolalarda fazoviy-vaqt  m unosabatlarining shakllanishida q iy in c h ilik la r 

yuzaga  keladi,  p redm etlarning  vaqt  va  fazoviy  xususiyatlarini  s o 'z   b ila n  

belgilash  va  idrok  qilish,  xotira,  id ro k ,  ta fa k k u r  operatsiyalari  ( a n a l i z ,  

sintez,  u m u m la sh tirish ,  taqqoslash)  b u z ila d i,  m an tiq iy   abstrakt  t a f a k k u r

---

darajasi  yetarlicha  s h a k lla n m a g a n ,  a m m o   bolaiar  bcrilgan  m u h o k a m a  

u su lin i  a n iq   saqlaydilar,  is h d a   y o rd a m d a n   fo y d alan ad ilar.  Bir  q a t o r  

ta d q i q o t c h i l a r   alaliyali  b o la la r d a   intellektning  birlam chi  saqlanganligi 

h a q i d a   g a p i r i b   o ‘t a d i l a r   va  ijo b iy   d i n a m i k a n i ,   i j t i m o i y   m e h n a t  

a d a p t a t s i y a s i n i n g   y e ta rli  im k o n i y a t l a r i n i   t a ’k id la b   o ' t a d i l a r   ( N . M .  

U m a n s k a y a ,  L.R.  D avidovich).

B o l a l a r d a   p s ix o fiz ik   q o ‘z g ‘a lu v c h a n lik   yoki  t o r m o z l a n g a n l i k ,  

k u zatu v c h a n lik n in g  pasayganligi,  motivatsion va hissiy-irodaviy soh an in g  

yetishmasligi kuzatiladi.  B olaiar u zo q  vaqtgacha vazifani  bajarishga kirisha 

o lm a y d ila r,  m u a m m o li  vaziyatni  yuzaki  baholaydilar,  tu r g 'u n   b o l m a g a n  

q iziq ish larg a  intellektual  passivlikka,  bilimlardagi  uzilishlarga  (nutqiy 

tajrib an in g  y o ‘qligi va bilish  faoliyatiningchegaralanganligi bilan  b o g ‘liq), 

o ‘ziga  xos  xulqqa  va  b o s h q a   b ir   q a to r  xususiyatlarga  egadirlar.

Sust  nu tq iy   faollik  u m u m i y   tush u n ch alar zaxirasini  cheklaydi.  Biroq 

k o ‘pchilik  hollarda  alaliyali  b o la la m in g   oliy  asab  faoliyatining  o ‘ziga 

xosligidan  kelib  chiqib,  in tellek tu al  kamchiliklar  ikkilamchi  hisoblanadi. 

N u tq iy  j a r a y o n la r v a  h o la tla r inson  ruhiy faoliyati qurilishi tizimi  haqidagi 

k o n te k s t  sifatida k o ‘rib ch iq ilad i.  Bunday bilish,  hissiy-iroda  motivatsion 

jara y o n la r bir-biri bilan ajralm as ahamiyat  kasb etadi.  Bolaning intellektual 

rivojlanishi  m a ’lu m   h o ld a   n u tq n in g   holatiga  ko‘ra  belgilanadi.  Biroq 

n u tq iy   n u q so n la rn in g   vujudligi,  aqliy  qoloqlikning  belgisi  emas.

Alaliyada  n u tq n in g   y o ‘qligi  yoki  t o ‘liq  shakllanm aganligi  bola  ruhiy 

rivojlanishiga o ‘ziga  xos t a ’sir etadi  va  ruhiy jara y o n la m i  kechishiga t a ’sir 

etib,  o ‘ziga  xos m anzara  kasb etadi.  Alaliyada bolalarda  nutq atrof-m uhitni 

b ilish n in g  yetakchi  vositasi  hisoblanm aydi.  S huning u c h u n  q a t o r  hollarda 

in te lle k tn in g   m e ’y orda  rivojlanishini  t a ’minlay  olm aydi.  N u tq iy   nuqson 

bilish  faoliyatining  to 'l a q o n l i   rivojlanishini  sustlashtiradi.

A l a l i y a l i   b o l a i a r   t a f a k k u r i n i n g   h o l a t i   h a q i d a g i   m a s a l a l a r  

d i f f e r e n s i a t s i y a l a s h g a n   h o l d a   hal  q ilin is h i  l o z i m ,   c h u n k i   n u t q i y  

rivojlanm aganlikning turli  xil  variantlari  uchraydi va b u n d a turli  darajadagi 

i n t e l l e k t u a l   y e t i s h m o v c h i l i k   k u z a t i l a d i :   y e n g il  i k k i l a m c h i   a q liy  

rivojlanishning  kechikishidan  aqliy  qoloqlikgacha.

A la liy a li  b o l a i a r   va  a q l i   z a ifla r  differensial  d ia g n o s tik a s i  j u d a  

m u ra k k a b d ir,  ayniqsa, e rta  yosh lard a bolalarni  bir m aro tab a  tekshiruvdan 

o 'tk a z is h   hollarida.  Alaliyali  bolalarni  amaliy  kuzatish  jarayoni  ularda 

m a ’l u m o t l a r ,   t a s a v v u r l a r   z a x ira s in in g   k o 'p lig in i,  n u t q d a n   ta s h q a r i 

v a z i y a t l a r d a   m im ik a ,  im o - is h o r a la r n i  tu s h u n ish la rin i,  a t r o f - m u h i t d a  

m o ‘ljal  ola  bilish  m a la k a sin in g   borligini  ko'rsatdi;  bolaiar  vaziyatdagi 

o ‘zgarishlarni  hisobga oladilar,  o ‘z  nutqlariga tan q id ch an ,  uning t o l a q o n li 

em asligidan aziyat chekadilar,  aqli  zaiflarga qaraganda  ishda yaxshi yordam 

k o ‘rsatadilar.  N .I.  Jin k in   fikricha,  alaliya  va  oligofreniya  t o ‘qnashuvida 

n u t q   va  tafakkur  o 'rta sid a g i  nisbat  haqida  kolp  asrlik  m u a m m o   yotadi. 

M a 'l u m   so m atik  n u q s o n la r mavjudligida ham,  xarob holdagi  nutqiy holat

---

natijalarini  aqliy  zaiflikka  kiritish  m u m k in   e m a s ,  d e b   t a ’kidlaydi  N.  I. 

J in k in   (1972).

Alaliyaning  darajalarini  turli  o lim la r  t u r l i c h a   k o ‘rsatadilar.  R.Ye. 

L e v in a   nutqiy  riv o jia n m a g a n lik n in g   uch   d a r a ja s in i  k o ‘rsatadi,  N .N . 

T ra u g o tt,  L.V.  M elexova  alaliyada  bolalar  n u t q i n i   shakllanishining  4 

bosqichini  davrajratib k o ‘rsatadilar.  O.V.  P ra d in a  b u   n u t q   kamchiligining

4  b o s q ic h in i  k o 'r s a t a d i ,   a m m o   b u   b o s q i c h l a r   y u q o r i d a   keltirilgan 

bo sq ich lard an   farq  qiladi.  Bu  b orada  asosli  q a r a m a - q a r s h i   fikrlar mavjud 

emas: birinchi  nomlari  keltirilgan  mualliflar n u tq   rivojlanishining dastlabki 

davrlarini  b irm u n c h a   c h u q u rro q   ko 'rib   c h iq d ila r   va  b u t u n l a y   nutqsizlik, 

yoki  alo h id a  c h u g ‘u rlash  belgilari,  e m o t s i o n a l   o v o z l a r   va  h.k.  larni 

ajratdilar.  O.  V.  Pravdina  bolada  birinchi j u m l a l a r n i n g   p a y d o   bo'lishini 

alo h id a d a v rq ilib  olishni  m aqsadga  muvofiq d e b   h is o b la y d i.  K o‘rsatilgan 

d arajalar  hech  q a c h o n   t o ‘g ‘ridan  t o ‘g ‘ri  b o la  y oshi  va  intellekti  bilan 

m o s   k e l a v e r m a y d i .  B a r c h a   d a r a j a l a r n i n g   k e t m a - k e t   j a m l a n u v c h i  

ko'rsatkichlari  h a r  bir  a lo h id a   bola  n u tq in in g   sh a rtli  rivojlanish  y o ‘lini 

k o ‘rsatib  beradi.

N u tq iy   kamchiliklarni  darajalarga  bo'lish  h a r   d o i m   h a m   aniq  em as, 

c h u n k i  b u   darajalarn ing  keskin  chegarasi  y o “q.  A y r im   hollarda  bolalar 

nu tq in i  nutqiy  kam chiliklarning  b iro n -b ir  d arajasig a  ta x m in a n   kiritish 

m u m k in .  N utqi  u m u m a n   riv ojlanm agan  b o l a l a r   j u d a   k a m   uchraydi, 

k o ‘p ro q   u  yoki  bu  darajadagi  nutqiy  riv o jlan m ag an lik   hollari  kuzatiladi. 

M o t o r   alaliyada  bolalar  nutqini  a n iq   bosq ich lash   m u m k i n   em as,  b u n d a  

b o l a   n u t q i n i n g   a y r i m   t a r k i b i y   q i s m l a r i n i n g   s h a k l l a n i s h i n i n g  

p roporsionallanm aganligi,  xatolarning  tu rg 'u n lig i  k uzatiladi.

N u t q n i n g   o ‘z - o ‘z id a n   rivojlanishida  tu rli  xil  x a t o l a r n i n g   yuqori 

darajada jadallashuvi  alaliyaning  m u h im   belg ilarid an   biri  hisoblanadi.

Buzilishning 0‘ziga xosligi  chu g 'u rlash  d a v rin in g  o 'z i d a y o q   n am o y o n  

b o ‘ladi:  u  had d an   tashqari  bir  turliligi  bilan  x a r a k te r la n a d i  yoki  bu  davr 

butunlay b o lm a y d i.  Birinchi so'z lar va ju m la la r m a ’lu m   darajada  kechikib 

p ay d o   b o ‘ladi  va  alaliyada  nutq  rivojlanishining  b a r c h a   bosqichlarida 

lining  barcha  to m o n larin i  buzilganligi  kuzatiladi.

Alaliyali  bolalar  n u tq in in g   rivojlanishi  j a r a y o n i d a   m u a y y a n   ijobiy 

d in a m ik a n i  kuzatish  m u m k in :  bolalar  n u tq   h o l a t i n i n g   b ir   darajasidan 

ikkinchi  darajasiga,  b irm u n c h a  yuqorisiga o ktadilar.  U l a r  u  yoki  bu  nutqiy 

k o 'n ik m a   va  maiakalarni  egallaydilar,  g a p irm a y   y u ris h n i  to'xtatadilar, 

biroq  nutqi  rivojlanmagan  bolalar  b o ‘lib  q o la v e ra d ila r.  T e m p i  b o ‘yicha 

ju d a   sek in lash g an ,  a m m o   shu  bilan  birga  r i v o jla n is h g a   kirishishida 

n u q s o n la r  aniqlanadi.  Bu  n u q so n lar  s p o n ta n   k o m p e n s a ts iy a g a   deyarli 

"bosh  q o ‘shmaydilar"  va  y o ‘naltirilgan  k o rre k s iy a d a   qiyinchilik  bilan 

b a r ta r a f  etiladilar.  K o ‘pchilik  bolalar  alaliyaning  b a r c h a   shakllari  u ch u n  

xarakterli b o ‘lgan u m u m iy  nuqsonlarga egadirlar:  s o ‘z  m a z m u n i  tizimining 

shakllanmaganligi,  g ra m m a tik   tizim  kam chiliklari,  s e m a n t i k   nuqsonlar.

---

Bolalarda  s tru k tu ra li-s e m a n tik   t o ’ldirish  alo h id a  bayon  qilishlari  sin gan 

b o g 'lan g an   n u t q d a   h a m   buziladi.

M a k t a b   t a ’lim i  j a r a y o n i d a ,   y o z m a   n u t q   u quvi  va  k o ‘n i k m a -  

m a l a k a l a r i n i n g   s h a k lla n is h id a   k o ' p   s o n li  q iy in c h ilik la r  a n i q l a n a d i ;  

k a m b a g ‘a l  n u t q i y   a m a l i y o t   s a b a b l i ,   t i l   u m u m l a s h m a l a r i n i n g  

shakllanm aganligi  sababli  savodga  o 'rg atish n i  egallash  va  g ra m m a tik a n i 

o'rganishga  ta yyorgarlik  shakllanmaydi.

M o t o r   alaliya  u c h u n   u m u m iy   n u q s o n l a r   q atorida  u n in g   m a ’lum 

shakllari  u c h u n   xarakterli  kokrinishlar kuzatiladi.  Aynan shu  kam chiliklar 

buzilish  y ad ro sin i  tashkil  qiladi  va  bularni  n u tq   rivojlanishining dastlabki 

davrlarida  h a r   d o im   h a m   aniqlab  boMmaydi,  chunki  ular  q o ‘s h im c h a  

n u q so n lar  b iian   niqoblanib  oladilar.

Alaliyada  n u tq   rivojlanishining barcha bosqichlarida  nutqning h a m m a  

to m o n la rin i  rivojlanishida  kam chiliklar  kuzatiladi.

M o t o r   alaliyada  korreksion  t a 's i r   etish  tizimi

Alaliya -  tibbiy psixologik pedagogik  m u a m m o .  Logopediya sohasiga, 

bola  shaxsi  va  n u tq   rivojlanishiga  y o ‘naltirilgan  korreksion  t a ’sir  usullari 

va  tam oyillarini  aniqlash  kiradi.

S is te m a li  u z o q   d a v o m   e tu v c h i  l o g o p e d i k   ishlar  q a t o r   h o ila r d a  

b o lalarn in g   n u tq iy   m u lo q o ti  u c h u n   yctarli  vositalarni  b e ra d i,  ayrim  

hoilarda  esa  ~   e le m e n tla r   nutqnigina.  N u tq iy   nuqsonni  tabiatiga  k o ‘ra 

bu  m u a m m o   m o t o r   va  sen so r  alaliya  ko'rinishiga  ko‘ra  difíerensial  hal 

etiladi.

A la liy a d a   n u t q   s h a k lla n ish i  h a r  t o m o n l a m a   y o n d a s h u v ,  n u tq n i 

rivojlanishiga  y o r d a m   beruvchi  va  bilish  faoliyatining  yaxshilanishiga 

im kon  b e ru v c h i  n u tq n in g   b a rc h a   funksiyalari  rivojlanishiga  e ’tiborni 

qaratadi.

N u tq   va  shaxsiyat  ustidan  bir  b u tu n   h a r   to m o n la m a   tizimli  ish  olib 

boriladi.  B u n d a  o n to g e n e z d a   nutqiy funksiyalar rivojlanishi  qonuniyatlari 

hisobga  olinadi.

Tizim li  lo g o p e d ik   ish  nutqiy  rivojlanishdagi  uzilishlarni  toMdirishga 

va  maxsus  d a s t u r   b o ‘yicha  m a k ta b   t a ’limiga  tayyorlashga  yo'naltiriladi 

yoki  u  m a k ta b  t a ’limiga q o ‘s h im c h a  ravishda  parallel olib boriladi.  N utqiy 

rivojlanm aganlikni  b a rta ra f  etishni  s h u n d a y   tashkil  qilish  kerakki,  ish 

jarayonida  m a k t a b   vazifalarini  o'zlashtirishga  tayyorgarlik  yuzaga  kelsin. 

Samarali  lo g o p e d ik   ish,  agar  u  psixonevrolog  (nevropatolog,  psixiatr) 

t o m o n id a n   o ‘tkaziladigan  faol  d o r i - d a r m o n   va  fizioterapevtik  m uolajalar 

fonida  h a r  t o m o n l a m a   o ‘tkazilsagina  am alg a  oshadi.

Ish  j a r a y o n i d a   turli  m e t o d ,   u s u lla r d a n   m u ja ssa m la sh g a n   h o ld a 

foydalaniladi.  B o lan in g   nutqiy  im k o n iy atlarid an   kelib  c h iq q a n   holda 

ishning  vazifa  va  m a z m u n i  aniqlanadi.

Olib b o rilad ig an   ishlar nutqiy faoliyat  m exanizmlarini shakllantirishga

---

qaratiladi:  motiv,  aloqa bog'lash  m aqsadi,  b a y o n n in g   ichki  d a stu ri,  uning 

le ksik-gram m atik vositalarini  tanlash g ra m m a tik  tu z ilis h i shakllantiriladi.

N u tq iy   tajribani  boyitish  u c h u n   bilim lardan  o n g li  fo y d alan ish   uquvi 

rivojlantiriladi,  nutqiy  operatsiyalarni  m o d e lla s h tiris h n i  egallash  uquvi 

orttiriladi.

L.S.  Vigotskiy,  A .N .  L eontev,  A.R.  Luriya,  A .V .  Z a p o r o je ts ,  P.Ya. 

G a lp e rin  v a b o sh q a  ta d q iq o tc h ila r to m o n id a n   fao liy atn in g  kelib chiquvchi 

u m u m i y   nazariyasi  va  u n in g  genetik  kelib  c h iq u v c h i  s h a k li  singari  tashqi 

p r e d m e t i i   faoliyat  h a q id a g i  q o id a la ri  ishlab  c h i q i l g a n .   S h u n in g d e k , 

ta d q iq o tc h ila r  ishlarida  tashqi  ja ra y o n la rd an   ichki  a q liy   h a ra k a tla rn in g  

kelib chiqishi h aqida, tashqi  qurilishning o'z garishi o rq a li  psixik faoliyatni 

s h a k lla n tirish n in g   faol  b o sh q a ru v c h i  ja ra y o n i  h a q i d a   fikrlar  m avjud. 

S h u n d n n   kelib  ch iq ib ,  ish  ja r a y o n id a   p r e d m e t l i - a m a l i y   faoliyatning 

korreksion  imkoniyatlari  q o lla n ila d i.

M eto d ik   usullarni  stan d artlash   m u m k in   e m a s :  n u t q i y   va  didaktik 

m ateriallarni  tanlash,  u n in g   ketm a-ketligini  belgilash.

F aqat  nutqiy  rivojlanmaganlik  xossalari  h isobga  o l i n m a s d a n ,  balki 

h a r   b i r   b o la  s h a x s i y a t i n i n g   x u s u s iy a tla ri  h a r n ,   u n i n g   q iz iq is h la r i, 

k o m p e n s a to r  im koniyatlari  ham   e ’tiborga  olinadi.  T a rb iy a v iy  t a ’sir bilan 

bola  xarakteridagi  nevrotik  qatlam   b a rta ra f  etiladi,  o n g li  m a q sa d   sari 

y o 'n a l g a n   shaxsiyatni  ta rb iy a la sh   b o 'y i c h a   ish  o l i b   b o r ila d i.  Bolani 

t r a v m a l o v c h i   a t r o f - m u h i t d a g i   t a ' s i r l a r   y o ' q o t i l a d i ,  

n u t q i y  

rivojlanm aganlikka  b o la n in g   t o ‘g'ri  m u n o s a b a ti  va  u n i  b a r t a r a f   etish 

b o 'y ic h a   olib  boriladigan  ishga  t o ‘g ‘ri  m u n o sa b a ti  is h ia n a d i.  Faqat  nutq 

rivojlanishi  ko‘z d a   tu tilm a y ,  balki  bolaning  n u tq iy   boM m agan  faoliyati 

h a m   s h a k l l a n t i r i l a d i .   N u t q   s e n s o r   r i v o j l a n i s h   va  u m u m h a r a k a t l i  

im ko n iy atlar  kom pleksida  m u k am m allash ad i.

M ayda qoM  motorikasi  rivojlanishiga e ’tibor qaratiladi:  chiziq tortishga, 

b o 'y a sh g a ,  shtrixlashga  o ‘rgatiladi,  tu g u n c h a la r  b o g 'l a s h g a ,   m ozaykalar 

va  g e o m etrik   m ateriallardan  n aqshlar  chizish  o ‘rgatiIadi  va  h.k.  Agar 

b o la la r  q o ‘l  barmoqlari  harakati  rivojlanishidan  o r q a d a   q o lsa,  u  holda 

n u tq   rivojlanishidan  h a m  o rq a d a  qolishligi  is botlangan.  Q o ‘l  harakatlarini 

m a sh q   qildirish  ja ray o n id a  nutq  holati  m u k a m m a lla s h a d i.

Ishning  boshlang’ich  bosqichlarida  n u tq n in g   psixofiziologik  asoslari 

shakllantiriladi,  bolada  m u lo q o tg a  ehtiyoj  hissi  u y g 'o tila d i.

Bolada  motivatsion  b a y o n   qilishning asosini  s h a k lla n tir is h ,  nu tq iy  va 

psixik  faollikni  rivojlantirish,  ta q lid   faoliyati  va  a k s   e t tir u v c h i  n u tq  

funksiyalarini  shakllantirish  m uhim dir.

Faoliyat  motivini  tarbiyalash  va  bayon  qilish  d a s t u r i n i   tashkil  qilish 

m u h im   baza yaratadi;  alaliyali  bolalarda o ‘zi  s h a k lla n a  o l m a y d ig a n ,  nutq 

rivojlanishi  u ch u n   vositalar  qatori.  Bu  q a to rla rn in g   asosiysi,  predikativ 

t i z i m n i   rivojlantirish  va  g r a m m a t i k   q u rilis h   e l e m e n t l a r i n i   e g a lla sh  

hisoblanadi.

---

F a q a tg in a   nutq iy   buzilishlargina  b a rta ra f ctilmay,  nutqiy  b o 'lm a g a n  

kam chiliklar b artaraf etiiadi,  tahlil,  tarkib jarayonlari  rivojlantiriladi,  nutqiy 

riv o jla n is h   u c h u n   m u h i m   s a n a lg a n   d i q q a t ,   id ro k ,  u m u m l a s h t i r i s h , 

ta q q o sla sh  jara y o n la ri  ham   shakllantiriladi.  Bu  buyum larni  shakli,  rangi 

kattaligiga  k o ‘ra  farqlashga  va  n o m lash g a  o ‘rgatiladi.  Tevarak-atrofga 

m u n o s a b a ti  b o ‘yicha  p red m et  holatini  ajratish  va  nom lashga  o ‘rgatish 

o lib   b o r i l a d i   ( t e p a d a ,   o ' r t a d a   va  h . k . ) .   K.o‘ruv  id ro k i  va  fazoviy 

s o lis h tiris h n in g   shakllanm aganligini  b a r t a r a f   etishda,  vaqt  va  fazoviy 

t a s a w u r l a m i   shakllantirishda  bolaning  fazoda  faol  k o ‘chishi  bilan,  qayta 

saflanish,  y o ‘nalishli  yurish  va  h.k.  li  o ‘yin lard an   foydalaniladi.  Figura 

detallarini  farqlash b o ‘yicha  ish olib boriladi.  K o ‘p  miqdordagi elementlari 

bo 'Ig a n   m u r a k k a b   figuralar  tahlil  qilinadi,  konstruktorlash  qobiliyati  va 

ko nstruksiyalarni  fahmlash  rivojlantiriladi.  Analiz,  sintez  operatsiyalari, 

n u tq iy   b o ‘lm a g a n   m aterialni  u m u m lash tirish   (solishtirish,  taqqoslash, 

o ‘x s h a tis h ,  p r e d m e t l a r n i n g   0 ‘xshashligi  va  farqini  ajratish,  belgilari 

b o ‘yicha ta q q o sla sh  —  rang,  kattalik,  shakl), o ‘matilgan sabab-oqibatning 

o ‘z a r o   m u n o s a b a t l a r i   n u tq   shakllanishi  u c h u n   m u h im   s h a rt-s h a ro it 

yaratadi.

N u t q n i   riv o jlan tirish   u c h u n   ritm ik a   va  lo g a ritm ik a   u s u lla r id a n  

fo y d a la n is h   sa m a ra li  natija  beradi.  M u siq a ,  so ‘z  va  h a r a k a tla r   turli 

m a s h q l a r d a   u y g ‘u n l a s h i b ,   h a r a k a t   va  n u t q - h a r a k a t   f a o l i y a t i n i  

s h a k lla n tira d i,  bolalarning  ritmik,  nu tq iy   va  shaxsiyat  rivojlanishidagi 

u zilish lam i  to 'ld irish n i  ta'm inlaydi.

N u t q n i   rivojlantirish  u c h u n   bola  u c h u n   qulay  darajadagi  m uloqot 

am aliyoti  m u h im d ir:  m azm unli  kontekst  bilan  birlashmagan  (savollarni 

tu s h u n is h ,  ularga  batafsil  javob  berish)  j u m la la r   bilan,  alohida  s o ‘zlar 

bilan  o ‘tkaziluvchi  operatsiyalar  (k o ‘rsat,  qaytar,  n o m la )  b o la  u ch u n  

e m o ts io n a l  va  sem a n tik  aham iyatli  b o l g a n   vaziyatlar fonidagi  m azm unli 

ko n te k st  b ilan   q o ‘shilgan  iborali  material  bilan  ( o ‘yin ch o q n i  so'rash, 

m a s h g ‘u lo t  turini  tanlash  va  h.k.),  tanish  rasm lar  bilan  o ‘tkaziladigan 

operatsiy alar,  dialogik so ‘ng m onologik  n u tq d a n   foydafanib o'tkaziluvchi 

o ‘yinlar  bilan  va  h.k.lar.  Asta-sekin  leksik-gram m atik  m aterai  hajmi  va 

m urakkabligi  o shib  boradi.

N u t q n i   t o ‘g ‘rilash  ishlari  amaliy  predm etli  faoliyat  bilan  b o g l i q   va 

u n g a  ta y a n a d i.  Bola  o Lz  harakatlarini  tushunish  shakllantiriladi  (m en  

o ‘ti r y a p m a n ,  c h o p a y a p m a n ,  sa krayapm an).  Bola  nutqining  rivojlanishi 

im k o n iy atlarig a  k o ‘ra,  bajarilayotgan  ish  yuzasidan  bogMangan  va  t o ‘g “ri 

tu s h u n tiris h   (n u tq i)  hisobot  rivojlantirib  boriladi.

L o g o p e d   bolalarda  faol  diqqati,  tu shunishni  tarbiyalab  borish  bilan 

b irg a lik d a ,  b o la n in g   ju m la n i  oxirigacha  eshitishga,  le k sik -g ram m atik  

shakllam i  tushunishga, savol  mohiyatini tushunishga (N im a  yem oqdam iz? 

N i m a   b ilan   y e m o q d a m iz   va  va  h.k.)  o ‘rgatib  boradi.

B olalard a  leksik-gram m atik  shakllarni  qo'llash,  intonatsiya  ustidan

---

ongli  k u z a t u v c h a n i i k   tarbiyalandi,  flektiv  m u n o s a b a t l a r n i   t u s h u n i s h  

m u sta h k a m la n a d i, turli xil birikmalarda s o 'z l a r  aloqasi,  s o ‘z va g r a m m a t i k  

strukturalar  k etm a -k e tlig i  tarbiyalanadi.

Ish ja ra y o n ig a   turli  analizatoriar  eshitish,  k o ‘rish,  taktil  a n a l i z a t o m i  

jalb  etish  m u h im .  Bola  buyum   n o m in i  eshitishi,  kuzatib  k o krishi,  i m o -  

ishora  bilan  k o ‘rsatib  berishi,  nom lashi  z a ru r.  B u n in g   natijasida  b o l a  

o n g i d a   q o ‘s h i m c h a   b o g 'l a n i s h l a r   y u z a g a   k e l a d i ,   n u t q i y   m a t e r i a l  

m u sta h k a m la n a d i.

K o ‘pgina  a n a liz a to ria r  faoliyatiga  ta y a n ib ,  ta q q o slash   va  q a r a m a -  

qarshi  q o ‘y ish d a n   foydalaniladi.  I.P.  Pavlov  bu larn i  d iffe re n siro v k a lar 

shakllanishining asosiy uslublari  sifatida tavsiya  qilgan.  Ishda q o ‘s h i m c h a  

tayanch  tahlili  va  hisoblaridan  foydalaniladi,  sh u  j u m l a d a n ,   ram ziylik  va 

m odellashtirish.

K o ‘p in c h a   ish n in g  o ‘yin  shaklidan  fo y d a la n ila d i,  c h u n k i  u  q iziq ish n i 

uyg‘o tad i,  m u lo q o tg a   ehtiyoj  tug‘diradi,  n u tq iy   ta q lid n i,  m o t o r i k a n i n g  

rivojlanishiga y o r d a m  beradi, ta ’sirning em otsionalligini t a ’m inlaydi,  b iro q  

0‘yinda h am  bir q a to r  hollarda bunday bolalarni  m axsus o'rgatishga t o ‘g ‘ri 

keladi,  c h u n k i  u la rd a   o 'y in   harakatlari  s h a k ila n m a g a n   boMishi  m u m k i n .

M ash g ‘u l o tla m in g  samaradorligi  k o ‘rgazm ali  q u r o lla m in g   mavjudligi 

va  ulardan  t o ‘g ‘ri  foydalanishga  bog‘liq.

Olib  b orilayotgan  ishning  b o sq ic h la rid a n   q a t ’i  n a z a r,  t a ’sir  b u t u n  

nutq tizimiga qaratiladi:  lug'atini aniqlash va boyitish,  frazali va bog‘ian g an  

nutq n i  shakllantirish,  tovush  talaffuzini  korreksiyalash.  S h u n in g d e k ,  h a r  

bir b o sq ich n in g   m axsus  vazifalari  va  o ‘ziga  xos  ish  m a z m u n i   a n iq la n a d i.

Birinchi bosqichda olib borilayotgan  is h la rq u y id a g ila rs a n alad i:  n u tq iy  

faollikni  tarbiyalash,  passiv va  faol  luglatn i  sh ak llan tirish .  Dialog,  s o d d a ,  

katta  boMmagan  h ik o y a   ustida  ish  olib  b o rila d i.  N u tq iy   f a o liy a tn in g  

psixofiziologik  asoslari  va  vaziyatli  m u l o q o t n i n g   b irla m c h i  k o ‘n ik m a Ia ri 

shakllantiriladi.

Ikkinchi  b o sq ich d a  lug‘at  va  j u m l a   tu z ilis h in i  m u r a k k a b la s h tir is h  

asosida  frazali  n u tq i  shakllantiriladi.

G a p la r d a n   foydalanish  ularni  g r a m m a tik  jih o z la s h ,  dialog  va  h ik o y a  

ustida  ish  olib  boriladi.

Uchinchi bosqichda  mustaqil  nutqni  shakllantirish  ishlari olib b oriladi. 

Barcha bosqichlarda  nutqiy faoliyatning h a m m a  to m o n la ri  shakllantiriladi.

Bolalar  a m a liy   m a sh q la r  y o rd a m id a   s o lzIa rn i  g a p d a   b o g l i q l i g i n i  

tushunishga  va  ularni  nutqida  t o ‘g ‘ri  q o l l a s h g a   o ‘rganadilar.  N u t q i y  

u q u v l a r n i   s h a k l l a n t i r i s h d a   -   m o r f o l o g i k ,   g r a m m a t i k ,   f o n e m a t i k  

u m u m l a s h m a l a r   v a   q a r a m a - q a r s h i l i k l a r   —  m e x a n i k   m a s h q l a r n i  

y a q in la sh tirm a sd a n ,  aloqalar,  m a z m u n n i  a n g la s h   u c h u n   analizga  k a t t a  

e ’t ib o r q a r a tis h ,  kuzatishga o ‘rgatish,  tahlil  qilish  va  turli  darajadagi  n u t q  

materialini  u m u m la s h tiris h   m uhim.  A s ta -s e k in   n u t q d a   h a ra k a t,  s ifa t, 

p re d m e t  va  u n i n g   elem entlarining  xossalari,  m u n o s a b a t   va  a lo q a la r n i

---

belgilash yo'li orqali  nutq iy  bayou qilishiarnmg  inteilektuallashuvi darajusi 

oshadi.

K o‘rgazmali v aziyatlarda b o la la rto m o n id a n  b u y u m ,  harakatlar ajratib 

olinadi va shu asosida s o ‘z shakllari taqqoslanadi, turli  yangi gaplartuziladi.

Lug‘at  bilan  ish la sh n in g   turli  usullaridan  foydalaniladi:  nutqiy va  asl 

holidagi  p re d m e tla r,  h a rak atlar,  rasmlar,  vaziyatlarni  namoyishi.  Lug‘at 

bilan  ishlashning  k o ‘ rinishlari:  pred m etlarn i  h a ra k a tla rg a   m o s  tarzd a 

tanlash  (kim  y u g u ry ap ti,  uchayapti),  b u tu n   q ism larini  nom lash  (eshik, 

ch iro q ,  g ‘ildirak).  B ir  o ‘zakli  so ‘zlami  t a n la s h   (b o g k- b o g ‘bon ),  t a ’rif 

b o ‘yicha predm etlarni  topish antonim , sinonim larni,  kichraytirish-erkalash 

s o ‘z!a rta rk ib in i  ta n la s h .  M avzular o ‘yinchoqlar,  m evalar,  sabzavotlar va 

h.  k.  lug'at egallash  bilan birgalikda so‘zning m a ’lu m  g ram m atik shaklidan 

foydalanishni  o 'r g a tib   boriladi  (k o ‘plik  va  birlik,  shaxs  va  son).

P r e d m e t l a r   b i l a n   h a r a k a t l a r n i   b a j a r a   t u r i b   b o l a l a r   u l a r n i  

nutqlashtiradilar:  sut  ic h y a p m a n ,  sutni  idishga q u y y a p m a n  va  h.k.  U la rd a  

savollarga javob  berish   va  savol  berish  uquvi  tarbiyalanadi.  S o ‘z  b o ‘yicha 

g ap  o ‘ylab topish,  ta y a n c h  s o ‘zlar,  seriyali  ra sm la r b o ‘yicha gap tuzadilar, 

p re d m e tla r haq id a  savollar va  topishm oqlar tu zish ,  ikki  yoki  u n d an   ortiq 

p r e d m e t l a r n i   t a q q o s l a b   t a ’r i f   berish  u q u v i  s h a k l l a n t i r i l a d i .  J a v o b  

variantlarining  xilma-xilligi  boyitiladi,  bu  s o 'z g a   m o s   keluvchi  m u h im  

g ra m m a tik  shaklni  faol tanlashga yordam beradi,  so*zga va nutq ifodalash 

vositalariga  qiziqishni  tarbiyalaydi.

G r a m m a t i k   m a l a k a l a r n i   s h n k l l a n t i r i s h d a   t u r l i   k o ‘ r i n i s h d a g i  

m ash q lard an   foydalaniladi:  so ‘z  birikmalarini  k o 'c h irish ,  taqlid  qiluvchi, 

almashtiruvchi  va o ‘zgaruvchi  mashqlar.  Bunday m a sh q la r kom m unikativ 

xarakterga ega,  ular m u lo q o t jarayoniga yaqindirlar.  G r a m m a tik  tuzilishni 

m ustah k am lash   u c h u n  asta-sekin gaplarning turli  m odeli qayta  ishlanadi: 

b osh  kelishik  va  m o s la s h tirilg a n   fe’l  (Vali  o 't i r i b d i ) ;   bosh  kelishik, 

moslashtirilgan  fe ’l  va  to 'g 'r i  q o ‘shimcha  (B o la  kitob  o ‘qiyapti);  bosh 

kelishik,  m oslashgan  fe’l  va  ikki  bog'liq  kelishik  ( O n a   qizchaga  kitobni 

berdi  —  tu s h u m   va  j o ‘nalish  kelishigi)  va  h.k.

Turgan gapki,  b o la g a  gram m atika b o ‘yicha  h e c h   qan d ay   m a ’lum otlar 

berilm aydi,  ish  faqat  b i r m u n c h a   d o im iy s o 'z   o ‘zgartirish,  s o ‘z  hosil  qilish 

va gap tuzish  m o d e lla ri  bilan  amaliy tanishtirishni  k o ‘zda  tutadi.  Istalgan 

g r a m m a t i k   k a t e g o r i y a   u s tid a n   olib  b o r ila d ig a n   u m u m i y   ish  tartibi 

quyidagicha:  b o la  avval  logoped  m a'lu m   m o d e ln i  qan d ay   tuzyapganini 

k o ‘radi  va  k u z a ta d i,  so ‘ng  taqlid  qiluvchi  n u tq iy   faoliyatga  kirishadi. 

B unda  ajratilgan  g r a m m a t i k   shaklni  va  b o g l a n g a n   nutq dagi  g ram m atik  

shaklni qo'llaydi.  Impressiv agrammatizm bartarafetishdashaxsiy nutqdagi 

a g ra m m a tiz m   te k islan ib   boradi.

Bolalar  t o m o n i d a n   gram m atikani  o ‘zlashtirish  jarayoni  o'ziga  xos 

x u s u s i y a t l a r g a   e g a d i r ,   c h u n k i   t u s h u n c h a l a r n i n g   s h a k l I a n i s h i  

m av h u m lash tirish   va um um lashtirishga olib keluvchi  analiz va sintezning

---

alohida  shakllariga  asoslanib  amalga  oshadi.  G r a m m a t i k   tu s h u n c h a la r  

mavhumligi bilan xarakterlanadi, chunki  o l d i n d a   a lo h id a  s o ‘zlar va g a p la r 

ko‘rinmay,  ular asosida yotuvchi  hosil  b o l i s h ,   u y g 'u n la s h u v  va o ‘zgarishlar 

ko'rinadi.  G r a m m a t i k   qurilishni egallash,  lu g 'a t n i   boyitish  va  nutq birligi 

sifatida gaplam i a m aliy o ‘zlashtirish bilan bir v a q tn in g  o ‘zida olib boriladi. 

G r a m m a tik   qurilishni  o'zlashtirish  -   bu  e sh itish   b o ‘yicha  differensatsiya 

(ajratish,  qism larga ajratish va birlashtirish)  va  n u t q d a   m a ’lu m  e le m c n tla r  

( q o ksh im ch alar,  k o ‘m ak c h ila r  va  h.k.  )  q a c h o n   va  q a n d a y   foydalanilishi 

h a q id a g i  n u tq iy   ta s a v v u rla rn i  eslab  q o l i s h .  S u h b a t l a r ,   p r e d m e t   va 

h a r a k a t l a r n i   k u z a t i s h l a r ,  o 'y in la r ,  v e rb a l  n a m u n a l a r g a   t a y a n i s h   va 

h okazolardan  foydalaniladi.  Didaktik  m a te r ia lla r ,  pedag o g n in g   n u tq iy  

m a te r i a l l a r i ,  m a s h q l a r n i   tashkil  q ilis h ,  b o l a l a r   a m a l i y   m u l o q o t i n i  

rivojlantirish  m aqsadida qo'llanuvchi  maishiy v aziy a tla m i tanlash,  o ‘y in d a  

nutqiy  m u lo q o t  va  b o sh q a la r  nutq  o ‘rgatish  vositalari  hisoblanadi.

Olib  boriladigan  ishning  asosiy  vazifasi  -   b o la d a   m u lo q o t  ja r a y o n i 

va  vositalarini  shakllantirish.  Shaxslararo  m u l o q o t   -   dialogdan  se k in - 

asta  m o n o lo g   n u tq g a   o 'tiladi.  N utqiy  m u l o q o t   ta sh ab b u si  a s ta -s e k in  

lo g opeddan  bolaga  o ‘tadi.

N u tq iy   am aliyot  ongli  farqlash,  m o rfo lo g ik   e le m e n tla r n i  a jratish , 

u m um lashtirish  va  sintaktik  konstruksiyalar  b o 'y i c h a   ishlarda  o ld i n d a n  

t a ’m in la n a d i.  B ola  d iq q a ti  m a z m u n   va  j a r a n g l a s h n i n g   o 'z g a r i s h i g a  

qaratiladi:  q o ‘lni  sila—q o ‘l  bilan  sila,  q a la m n i  c h iz   - q a l a m   bilan  chiz.

G a p   ustida ishlashda asosiy  fikr,  m a n tiq iy   u r g 'u   ajratiladi,  uni  o 'r n i n i  

o ‘zgartirish  qoM lan ad i,  vazifalar  s a v o l- ja v o b n i  k o 'z l a y d i ,  g a p l a r n i n g  

tarqalishi  va  q a y ta   qurilishini  nazarda  tu ta d i.  S in o n im iz a tsiy a   u su lid a n  

foydalana turib b o sh q a c h a ro q  aytish,  a y n a n   b i r  fikrni  b o sh q a  til  vositalari 

bilan  ifodalash  ta k lif   qilinadi.  Bunday  m a s h q l a r   b o la d a   n u tq   hissini 

tarbiyalaydi,  lug'at  zaxirasi faollashuvini t a ’m in la y d i, g ram m a tik -sin ta k tik  

m o d ellam i  m ustah k am lay d i.

B ogM angan  n u t q   u s tid a   olib  b o r i l a d i g a n   ish  fa o liy a t  m o t i v i n i  

shakllantirish  va  b a y o n   qilishning  m u k a m m a l  d a s tu rin i  tashkil  q ilis h d a n  

boshlanadi.  Bayon  qilish  rejasi  sifatida  sujetli  ra s m la r   seriyasi,  ram zlik , 

epizodlaryoki  alohida p redm etlarifodalangan alm ashtiriluvchi  rasm lardan 

foydalanadilar.  Bolalar rasmlarni kcrakli k e tm a - k e tlik d a  q o ‘yib chiqadilar, 

alohida  e p iz o d la r  b o 'y ic h a   berilgan  savollarga  ja v o b   beradilar,  ta y a n c h  

so'z lar bo'y icha a w a l   logoped yordamida, s o ‘ng  m ustaqil  hikoya tuzadilar. 

Mustaqil  m o n o lo g ik   n u tq   shakllanishida  b o la la r n in g   yaxlit  m a tn n i  h a m ,  

alohida  gaplarni  h a m   tuzish  uquvi  m u s ta h k a m la n a d i.

Alaliyali  b o la la rn i  savodga  o ‘rgatish  n is b a ta n   e r ta   b o sh la n a d i,  b u  

ularning  nutqiy  im koniyatlarini  kengaytiradi.  0 ‘qilgan  va  yozilgan  m a ­

terial  k o ‘proq  m ustahkam lanadi, nutqiy faoliyat  shakllanishi t a ’m in la n a d i. 

Savodga  o'r g atish ,  s o kz  va  iboralarning  tu zilish in i  o 'z la sh tirish d a   b o la g a  

yaqindan  y o rd a m   beradi.  U  o ‘qish  va  yozish  o rq a li  o ‘z  nu tq in i  n a z o r a t

---

qiladi va tuzatib boradi.  Bunday boialarni savodga o'rgatish uzoq  muddatm  

va  maxsus  usullar  q o l l a n ilis h in i  talab  etadi.  Y o z m a   nutqni  egallashda 

ikkilamchi  disgrafiya  va  disleksiya  yuzaga  keladi.

M aktab  yoshidagi  alaliyali  bolalar  u c h u n   o g ‘ir  nutq  nuqsoniga  ega 

bolalar  u c h u n   m o ‘ljallangan  maktablar  sharoitida  am alga  oshiriladigan, 

maxsus  tashkil  ctilg a n   t a ’lim  shakli  talab  qilinadi.  0 ‘quvchilarni  ona 

tiliga  o'rgatish  m a x su s  d a s tu r   asosida  a m alg a  oshiriladi.

Maxsus  m a k ta b la r d a   boialarni  o ‘qitish  va  tarbiyalash  t a ’m inlanadi, 

xususan,  n u tq   riv o jla n ish id a   c h u q u r   o r q a d a   qo lish   u la rn in g   og'zaki 

m uloqotini  ch eg aralay d i  va  bilim  asoslarini  egallashda jiddiy  t o “siq  hosil 

qiladi.

N u tq   rivojlanm aganligining  yengil  darajasida  bolalar  t a ’lim  oiishlari 

m u m k in ,  xususan,  o m m a v iy   maktablarda  m a ’lu m   qiyinchiliklar bilan  va 

parallel  ravishda  lo g o p e d ik   punktda  shug‘ullanishlari  m um kin.

L o g o p e d ik   m a s h g ‘u l o t l a r d a   b o la la r  n u t q i   rivojlanishi  orasid ag i 

u zilishlar  t o l d i r i l a d i ,   u la r   nutqining  m u lo q o t  va  u m u m la s h tiru v c h i 

funksiyalarining takom illashuvi  ustida  ish  olib boriladi.  M odom iki,  ayrim 

o ‘quvchilarda o “qishdagi qiyinchiliklar va om adsiz vaziyatlartufayli ayrim 

hollarda o ‘qishga  n isb atan  salbiy munosabat  yuzaga k e la r e k a n ,  logopedik 

m ashg‘ulotlarda  u la rn in g  bilish  faolligini  va o ‘qish  faoliyatini  rivojlantirish 

rag'batlantiriladi.

Boialarni  m a k ta b d a   t a ’lim  olishga  tayyorlash  m axsus  tashkil  etilgan 

maktabgacha tarbiya  muassasalari va tibbiy m u a ssa sa la rto m o n id a n  amalga 

o s h i r i l a d i .   H a r   b i r   m u a s s a s a d a   b o l a l a r   n u t q i n i   s h a k l l a n t i r i s h g a  

y o ‘naltirilgan, tibbiy-pedagogik xodimlaming kelishilgan  ishi olib boriladi, 

yagona  nutqiy tartib o ‘matiladi.  Tarbiyachilar logopedik ishga tayyorgarlik 

olib boradilar yoki  u n i  m ustahkam laydilar (tu sh u n ch alarn i  shakllantirish, 

lug‘atni  boyitish,  n u tq iy   m uom alani  rivojlantirish va aniqlash,  b o g l a n g a n  

nutq n i  rivojlantirish  va  h.k.  ).  Bolalar  logopedik  m ash g 'u lo tlard a  deyarli 

so ‘z  hosil  qilish  va  s o ‘z  o ‘zgartirish  n am u n a la rin i,  g ap   va  b o g la n g a n  

m a tn   tuzishni  egallab  oladilar,  ularda  fonem atik  idrok  va  tovush  tahlili 

shakllanadi.

K o ‘pgina  alaliyali  b o la la r  birinchi  yord am n i  bolalar  poliklinikasi  va 

psixonevrologik  d is p an serlarn in g   logopedlaridan  oladilar.

ß i r m u n c h a   o g ‘ir   b o ia la rn i  nutqga  o ‘rgatish  sta ts io n a r  sharoitida 

muvalTaqiyatli  olib  boriladi.  Bu  yerda  yaxlit  tibbiy-psixologo-pedagogik 

tad b irlar  k o m p le k sin i  m aq sad g a  muvofiq  am alg a  oshirish  imkoniyati 

mavjud.  Bu tadbirlar alaliyali  bolalar shaxsi  v nutqi  rivojlanishiga,  logoped, 

tarbiyachi,  sh ito k o r  ishida  aloqani  ta ’m inlashga  y o ‘naltirilgan.

Logopedik  ishlar  bolani  sistemali  ravishda  maxsus  davolash  ishlari 

olib  borilganda  sa m a ra li  hisoblanadi.

B u n d ay   bolalar  n u tq i  rivojlanishining  kuchli  m anbayi,  ularning  n o r­

mal  gapiruvchi  o d a m l a r   bilan  muloqoti  hisoblanadi.  M uloqot  yagona

---

Dmil  hisoblanm asa  h a m ,  bolalarning  bilish  im k o n iy a tla ri  va  m u lo q o t 

ra o llig in in g   y u q o ri  riv o jla n ish i  asosidagi  m u l o q o t   j a r a y o n i d a   n u t q  

shakllanishi  b irm u n c h a   sam arali  b o ‘ladi.

I s h   a s o s a n   g u r u h l a r d a   a m a l g a   o s h i r i l a d i ,   b u n d a   b o l a l a r  

aqlidchanligidan  foydalaniladi,  em otsional  m u h it  y aratilad i,  bolalarda 

am o a tc h ilik   ishi  malakasi  shakllanadi,  bu  o ld in d a   t u r g a n   m a k ta b  t a ’limi 

/a   ijtimoiy  adaptatsiya  u c h u n   m uhim dir.

Bolalarning  shaxsiy  va  nutqiy  xususiyatlariga  b o g ‘Iiq  ravishda  ish 

ndividual  tuziladi.  lsh n in g   difTerensirlashgan  usullari  korrek sio n   t a ’sirni 

o irm u n ch a  natijali  qiladi.

B o l a l a r ,   h a t t o ,   b i r - b i r i g a   n i s b a t a n   b i r   x i l d a g i   t a ' l i m - t a r b i y a  

>haroitlarida ham   nutqiy  malakalarni  notekis  egallaydilar.  Turli  bolalarda 

l u t q i y   m aterialni  o ‘zlashtirishning  notekis  te m p i  a n i q la n g a n .  Mualliflar 

alaliyani  b artaraf etish n in g   turli  xil  m ud d atlarin i  a y tad ilar:  ayrim lar  bir 

l e c h a   oyni  yetarli  deb   hisoblaydilar  ( L ib m a n n ,  1924),  bosh q alar  ish 

/illar davom ida olib borilishi  kerak va  kechishi  b e lg ila n m a g a n   deb taxmin 

qiladilar  (M.V.  B ogdanov-Berezovskiy,  1909).  V.  K.  O r f i n s k a y a v a   L.V. 

M elexova  fikricha,  ishni  boshlash  va  davomiyligi  m u d d a t i   masalasi  h a r 

)ir  h o la td a   alohida  hal  qilinishi  lozim ,  b u n d a   n u tq iy   rivojlanmaganlik 

j m i l l a r d a n   kelib  c h iq ila d i.  3 - 4   y o s h la r  ish  b o s h l a s h   u c h u n   q u la y  

lisoblanadi.  Bunda,  b o la d a   bilimlarga  intilish  p a y d o   boMadi  va  bu  ishda 

aollik,  onglilik,  qiziquvchanlik,  tanqidchilik  u c h u n   m u h im d ir .

Alaliyada  ijobiy dinam ika quyidagi omillam i  hisobga o lg an d a nam oyon 

?o‘ladi:  nuqsonni  erta  aniqlash,  ikkilamchi  b u z ilis h la m in g   o 'z   vaqtida 

Dldini  olish,  m e ’yordagi  o n to g e n e z n i  hisobga  o lish ,  n u tq n in g   barcha 

arkibiy qismlariga sistemali  ta 's ir e tis h ,  bolalarga  differensial  yondashish, 

;e n so r  —  intellektual  va  effektiv  -   iroda  sohasiga  t a ’sir  etish  bilan  birga 

l u t q n i   shakllantirish,  n u tq iy   ja ra y o n la r,  t a f a k k u r   va  b ilim   faolligini 

»hakllantirishning  bir  butunligi.

S e n so r  alaliya

S e n so r  alaliyaning  asosiy  belgisi  bosh  m iy a n in g   c h a p   yarim  yuqori 

ioirasining jarohatlanishi  bilan  bogMiq,  n u tq - c s h itu v   an aliz a to ri  ishining 

latijasi  b o ‘lgan  nutqni  tushunishidagi  k a m ch ilik lar  h isoblanadi.  Bu  esa 

i u t q   q o ‘zg‘atuvchilarni  tahlil  va  tarkibiy  buzilishga,  p r e d m c t   va  tovushli 

)braz o ‘rtasidagi bog'liqligining shakllanmasligiga o lib   keladi.  Bola o ‘ziga 

qaratilgan  nutqni  eshitadi,  a m m o   tush u n m ay d i.

J a r a n g l i   s o ‘z  t a ’siri  o s t i d a   y u z a g a   k e l u v c h i   q o ‘z g ‘a lis h ,  m iya 

o ‘q i m a l a r i n i n g   r iv o j l a n m a g a n l i g i   s a b a b li  b o s h q a   a n a l i z a t o r l a r g a  

arq a lm a y d i  va  barcha  s o ‘z  bilan  bogMiq  m u ra k k a b   d i n a m i k   strukturaga 

j o ‘z g ‘almaydi.

S e n so r  alaliyada  birlam chi  nutqiy  tovush  tah lilin i  a m a lg a   oshiruvchi

---

n u tq   e s h itu v   a n a liz a to r in in g   ildizi  ( G c s h c l   halqasi)  faoliyatini  o g ‘i 

analitik-sintetik buzilishlari  kuzatiladi.  B u n d ay  bolalarda fonem atik idro! 

s h a k lla n m a y d i,  fo n e m a la r   d ifferen siallas h m ay d i  va  s o “z  yaxlit  idrol 

e s h i t i i m a y d i ,   a k u s t i k ,  g n o s tik   j a r a y o n l a r   riv o jla n m a y d i  va  n u t q p  

to vushlarni  idrok  etish  qobiliyati  pasaygan  b o ‘ladi.

S e n s o r  alaliya  m o t o r   alaliyaga  n isb atan   kam   o ‘rganilgan.  Bu  hola 

m a ’lu m   m a ’n o d a   sen so r  alaliyani  a m a liy o td a  j u d a   kam  o ‘rganish  bilar 

bogMiq.  S e n s o r  alaliyani  mustaqil  n u tq   buzilishi  sifatida  k o ‘rinishi  haqidi 

hozirgi  k u n d a   h a m   ayrim  mualliflar  a n iq   bir  fikr  ayta  olmaydilar.

N u tq iy   t u s h u n i s h n i n g   yetishm asligi  yoki  yo'q iigida,  en g   avvalo 

o d a m n in g   eshitish  holati  haqida  savol  t u g ‘iladi.  Bir  ne c h a   m arotab; 

0‘tkazilgan  m axsus tadqiqotlarning k o ‘rsatishicha,  ko'pgina hollarda senso 

alaliyali b o lalard a tonal  (jismoniy) eshituvning sezilarsiz pasayishi mavjud 

biroq  u  n u tq iy   tu s h u n ish n in g   rivojlanishini  torm ozlashi  u c h u n   unchalit 

jiddiy  em as.

N . N .   T r a u g o t t n i n g   m a ’Iu m o tla rig a   k o ‘ra,  m a ’lu m   b o i a l a r   6  n  

u z o q lik d a   ( b u   n o r m a l  eshitishda  o ‘r ta c h a   b alan d lik d a  n u tq n i  idrol- 

etishning m e ’yoriy darajasi)  o ‘zlariga qaratilgan  nutqni tushunadilar,  lekir 

eshitganlarini  m a ’nosini tushunmaydilar, bu bolalarda aqliy zaiflik belgilar 

k u z a t i l m a y d i .   T a d q i q o t c h i l a r   fikriga  k o ‘ra,  s e n s o r   a la liy a d a   nutc 

pasayishining  kuzatilishi  m u m k in ,  lekin  b u   nutqiy  rivojlanmaganlikd; 

asosiy  rol  o 'y n a m a y d i.

Yu. A.  Flo renskayaning ko'rsatishicha sen so r alaliyada (sensor-akustit 

s i n d r o m i d a )   a k u s t i k   t a ’s i r l a n m a s l i k n i n g   a l o h i d a   h o la ti  va  e s h i t m  

fu n k siy a sin in g   toliqishi  m avjud.  Bu  e s h itu v   reaksiyalarining  t u r g ‘ur 

e m a s l i g i g a ,   e s h i t u v   d i f f e r e n s a t s i y a l a r i n i n g   h o s il  b o ' l i s h i d a g  

qiyinchiliklarga,  eshituv  analizi  va  s in te z in in g   sifatsizligiga  olib  keladi.

S e n s o r   a la l i y a d a   b o la la r n i  e s h itis h   q o b iliy a tin i  te k s h iris h   j u d i  

m urakkabdir.

Maxsus  elektroakustik apparatida tekshirilganida,  eshituvning tu rg ‘ur 

emasligi  an iq la n g a n :  bir xil  chastotali  va balandlikdagi  signallar g o h  idrot 

qilinadi,  g o h   qilinm aydi.  S ensor  alaliyada  eshituv  diqqati  va  idrokininj; 

o'ziga  xos  xususiyatlari,  ularning  sekinlashgani  tu rg 'u n   emasligi  eshitisl 

holatini  t o ‘g ‘ri  baholashga  to'sqinlik  qiladi.  Ixtiyoriy  eshituv  diqqatidi 

h a m   k a m c h ilik la r  kuzatiladi:  boialar  eshitm aydilar,  tez  charchaydilar. 

chalg‘iydilar,  to v u sh   ohangiga  qiziqishni  te z  y o ‘qotadilar  va  h.k.

A u d io m e tr ik   tekshiruv,  q achonki  uni  bir  ne c h a   m arotaba  o ‘tkazils; 

va  b o la  v a z iy a tg a   k o ‘nikib,  vazifalarni  t o ‘g ‘ri  tu s h u n a   boshlasagini 

b irm u n c h a   asosli  b o ‘ladi.

B o lan in g   eshitish  qobiliyati  haqida  y a kuniy  xulosalar,  faqatgina  8  -

10  te k sh irish lard an   olingan  m a ’lum otlar,  au diogram m alarni  taqqoslasf 

natijasida  keltiriladi.

Eshituv analizatori  tovush o ‘tkazish  funksiyasining saqlangan holatidi

---

jolalarda  fazo d ato v u sh n i o ‘rnini bilish qobiliyatining y o ‘qligi  aniq lan ad i, 

;shituv xotirasining buzilishi, tovush t a ’sirlovchilariga loq ay d lik   kuzatiladi. 

Tushunish,  qiziqish va javob olish u c h u n   m urojaat q ilingan  signal  (kattalar 

îu tq i)  j u d a   z a if b o ‘lib  chiqadi.  D iq q a tn in g   uyg‘o n m aslig i  va  u n in g   tez 

oliqishi  —  yetishmovchilik  s u r’atidagi  o ‘ziga  xos  k o 'rin is h la rd ir.

N . N .  T raugott, S.I.  Kaydanova  (1975) sensoralaliyali  b o lalard a yuqori 

;hastotali  ovozga eshituvning pasayishi  va tonal  (nutqiy b o 'l m a g a n )   h a m d a  

lu tq iy   eshituv  buzilishining  o 'z ig a   xosligini  k o ‘rsatadilar:  b o la  u c h u n  

/etarli  balandlikdagi tovush t a ’sirlovchilariga shartli  a l o q a l a r  hosil  boMishi 

)olalarda  qiyinlashgan.

N o r m a l   r i v o j l a n i s h i d a   t u s h u n i s h   s h u n d a n   b o s h l a n a d i :   i d r o k  

lilinayotgan  so ‘zlarni  farqlash  sodir b o l a d i ,   ularni t a n is h   a m a l g a  oshadi, 

>unda  nerv  aloqalari  ishlab  chiqiladi.  Buning  sharofati  b ila n   turli  tovush 

)irikmalari  so‘zda  b o g la n a d i.  T o v u sh la r s o ‘z d a   m a ’lu m   t a r t i b d a   talaffuz 

lilinadi  va  idrok qilinadi. Jaranglash  va  m a z m u n  orasida a l o q a  o ‘m atiladi, 

iloqalar  tizimi  ishlanadi.  K o ‘ruv,  sezgi  va  b o sh q a   h i s - t u y g ‘u la r  bilan 

o v u s h l a r   k o m p l e k s i   a s s o t s i a t s i y a s i   a s t a - s e k i n   y u z a g a   k e l a d i   va 

n u sta h k a m la n a d i.

S e n s o r  alaliyada  p red m et  (h a ra k a t)  va  uni  t a ’riflovchi  s o ‘z  o ‘rtasida 

>og‘liqlik  shakllanmaydi.  Bu  holatni  ta d q iq o tc h ila r  tu ta s h u v i  akupatiya 

leb  nom laydilar.  Sensor alaliyada esh itu v n in g  sifatsizligini  ta d q iq o tc h ila r 

)Osh  miya  po'stlog'i  to 'q im a la rin in g   ja ro h a tla n g a n   yoki  rivojlanm agan 

y c h o q la r in in g   kattaligi  bilan,  bola  miy asida  t o r   o kc h o q li  xarakterdagi 

a ro h a tn in g   y o ‘qligi  bilan  tushuntiradilar.

A yrim   hollarda  sensor  alaliyalik  b o la la r  asossiz  ravishda  k a r  va  zaif 

:shituvchilar  u c h u n   m o lja lla n g a n   m axsus  m uassasalarga  yuboriladilar. 

'J.N .  T ra u g o tt  (1940)  maxsus  m a k ta b la r d a   200  ta  k a r  o 'q u v c h ila r n i 

ekshirib.  u lam in g   ichidan  8  ta  n o t o ‘g ‘ri  tasniflangan  s e n s o r   alaliyali 

)olalarni  ajratib  k o ‘rsatadi.

S e n s o r  alaliyada  nutqni  tu sh u n ish d ag i  buzilishlar,  e s h itish   pasayishi 

îatijasida  kelib  chiqadigan  k am ch ilik lard an   farq  qiladi.  K u z a tish la rn in g  

;o ‘rsatishicha,  odatd a,  z a if  e sh itu v e h ila r  idrokida  t u r g ' u n   va  d o im iy  

ïam chilik  kuzatiladi.  S ensor buzilishlar esa  idro k n in g  t u r g ‘u n   b o l m a g a n  

>uzilishlari  bilan  farqlanadi.  B o la la rb irx il  balandlikdagi  n u tq iy  signallarni 

',oh  eshitadilar,  goh  eshitmaydilar.  Bu  b o la n in g   q o ‘z g ’aIuvchanligi  yoki 

orm ozlanganligidan ruhiy faolligi, a tro f-m u h it  t a ’siri,  tekshirish  paytidagi 

h aroit,  signallarni  berish  usuli  va  q a t o r   boshqa  o m i l l a r   b ilan   b o g l i q .  

»liyaning  rivojlanmaganligi  yoki  e r t a   ja r o h a tla n is h i  y e tilm a g a n   miya 

o ‘qim alari  ish  qobiliyatini  pasaytiradi.  B unda  oliy  nerv  jarayonlari  n o r- 

nal  kecholm aydi.  G o h id a   bolalar  atrofdagilar  n u tq in i  e r ta la b   yaxshiroq 

drok  etadi  -   tungi  uyqudan  s o ‘ng  m iya  p o ‘stlog‘i  ish  funksiyasi  yuqori, 

:e c h g a   b o r ib   to liq u v c h a n lik n in g   o ‘s ish ig a   q a r a b   n u t q n i   t u s h u n i s h  

'o m o n lash ad i.  Boshqa  hollarda  bolalar  n u tq n i  kechki  payt  yaxshi  idrok

---

etad ilar,  k o ‘rinishidan,  ertalab  to rm o z la n ish   tungi  u y q u d a n   so ’ng  hali 

h a m   o ‘z  t a ’sirini  k o ‘rsatayotgan  b o ‘ladi,  kechga  borib  esa,  mashqlarga 

q a r a b   i d r o k   b i r m u n c h a   y a x s h ila n a d i,  miya  t o ‘qim alari  m isoli  ishga 

kirishadi.

M u r o ja a t  qilingan  n u tq   balandligini  k o ‘tarish  zaif eshituvchi  bolalar 

tu s h u n is h in i  yaxshilaydi  va  s e n s o r   alaliyali  bolalarda  qayta  sam araga 

erishiladi.  H a d d a n   tashqari  kuchli  ta'sirlovchilar  bosh  miya  p o ‘stlog‘ida 

h a d d a n  tash q a ri  himoyalovchi  to rm o zlan ish n i  keltirib chiqaradi va b u n d a  

t o ‘q im a l a r n i n g   rivojlanmaganligi  funksional  blokada  holatiga  tushadi, 

to r m o z la n u v c h i  jarayon  o sh ad i,  t o ‘q im a la r  faoüyatdan  o ‘chadi.  S ensor 

yetish m o v ch ilik k a  ega  bolalar,  o d a td a ,  b irm u n ch a  sekin,  tin c h   nutqni 

shovqinli,  b a la n d   nutqga  q a ra g a n d a   yaxshiroq  idrok  qiladilar.  Eshitish 

a p p a r a tla rid a n   foydalanish  z a i f  eshituvchilar idrokini  yaxshilaydi  va  s e n ­

sor  alaliyada  idrokning  yaxshilanishiga  olib  kelmaydi.

S e n s o r   alaliyali  bolalar  eshituvi  haq id a  bir  xil  fikrlar  boMmasa  h a m , 

a lo h id a   ta d q iq o tc h ila r d a   shu  narsa  o ‘rnatilgan:  c h a s to ta n in g   barch a 

d i a p a z o n l a r i d a   e s h itu v n in g   se z ila rs iz   pasayishi,  e s h itu v   d iq q a ti  va 

id ro k in in g   yuqori  darajada  toliqishi  kuzatiladi.

S e n s o r   alaliyada  idrok  qilish  imkoniyati  tovush  t a ’sirlovchilarining 

kirish  t e m p i ,   ular  orasidagi  intervalning  borligi,  tovushlar sifatiga  (idrok 

u c h u n   k o ‘rsatiluvchi)  bogMiqdir.  T oza  ovozlar,  odatda,  y o m o n r o q   idrok 

qilinadi.

S e n s o r  alaliyada  zaif eshituvchilardan  farqli  ravishda  giperakuziyalar 

k uzatiladi  (giperakuziya -   atrofidagilar u ch u n   befarq boMgan tovushlarga 

sezgirlikning  oshishi).  M asalan,  chakillab  tom ayotgan  suv  ovozi,  eshik 

gMrchillashi  va  h.k.  Z a if eshituvchi bolalar bu signallarni  idrok etmaydilar. 

T o liq ish ,  t a ’sirlanish,  psixik  buzilish,  yuqori  nevrozik  holatidan  tashqari 

sogMom  o d a m l a r   b unday  to vushlarni  eshitadilar,  biroq  ularga  beparvo 

q a r a y d ila r ,  ularga  t a ’s irla n m a y d ila r.  S e n s o r   alaliyali  b o la la r   b u n d a y  

to v u s h l a r n i   keskin  idrok  q ilad i,  ularga  salbiy  reaksiya  k o ‘rsatadilar: 

b ezo v talad ilar,  yigMaydilar,  q u lo q   va  bosh  o g ‘rig‘idan  shikoyat  qiladilar 

va  h .k.lar.  Bu  bolada eshituvning saqlanganligi  ortiqcha  guvoh  b o l a d i   va 

o d a t l a n m a g a n   ja r a n g la s h la r   g o h id a   m iya  po'stlogM ning  y e tilm a g a n  

t o ‘q i m a l a r i   u c h u n   h a d d a n   ta s h q a r i  k u c h li  t a ’sirlovchi  boMishining 

k o ‘rsatkichidir.  G o h id a   istalgan  balandlikdagi  notanish  tovushlarga  s e n ­

sor  alaliyali  bolalar  butunlay  t a ’sirlanmaydilar.

S e n s o r   alaliyali  bolalar  a lo h id a   bo'gMnlarni,  tovush  birikmalarini, 

so ‘z  va  qisqa  iboralarni  m axsus o'rgatishsiz spontan  takrorlashi  m u m k in , 

c h u n o n c h i   ularni  takrorlash  tu rg ’u n   boMmasa  ham .  O g ‘ir  darajadagi 

eshitishi  buzilgan bolalar a tro f-m u h itd a n  so ‘z va  iboralarni  mustaqil oddiy 

o lo lm ay d ilar.  S e n so r  alaliyada  tovushlarga  taqlid  qilish  doim iy  em as  va 

k o ‘p  h o ld a  vaziyatga bog‘liq  b o l a d i .   S e n so r buzilish b o lalam in g  p redm et 

va  u n i n g   n o m i  orasidagi  a lo q a n i  hosil  qilolmasligi,  u la r  to m o n id a n

---

eshitilgan va talaffuz etilgan so ‘zlarning predm etli nisbati shakllanmaganligi 

bilan xarakterlanadi.  Bolaning passiv lug‘ati tu rg ‘u n  em as va faol  lug‘a t d a n  

sezilarli  o rq a d a   qoladi.  K o 'p in c h a   b o la   istalgan  vaziyaida  p r e d m e t n i  

nom laydi  va  faqat  tan la n g a n   m a ’lu m   sh a ro itla rd a   u n in g   n o m i n i   bilib 

oladi.  Eshituvi  buzilgan bolalarda  m axsus t a ’Iim  natijasida so ‘z va  p r e d m e t 

o ‘rtasidagi  aloqa  tez  o ‘rnatiladi  va  b u   a lo q a   tu rg ‘undir.

Z a i f  eshituvchi  va  sen so r alaliyali  b o lala rn in g   ovozi  tu rlich ad ir.  Z a i f  

eshituvchi  bolalar ovozi ja ra n g d o r e m a s ,  ovoz  balandligi  va  o h a n g i  hissiy 

m a 'n o   kasb  etm aydi.  S ensor  alaliyada  esa  ovoz  m e ’yorda  b o l i b ,   to v u sh  

va  so'zlarni  m e 'y o riy   o h an g   va  m o d u latsiy ag a  k o ‘ra  bayon  etad ilar.

Z a if  eshituvchi  bolalar sensor  alaliyali  bolalarga  nisbatan  m u l o q o tg a  

tez  kiradilar.  Y uqorida  keltirilgan  va  b o s h q a   belgilar  bolalardagi  n u tq  

buzilishlami  t o ‘g'ri  tasniflash imkonini beradi,  t o ‘g ‘ri tashxis esa  korreksion 

tarbiyaviy  t a ’sir  tizim ida  sam arali  m e t o d i k   vositalarni  t o ‘g ‘ri  ta n l a s h  

im konini  beradi.

S e n s o r   a la liy a li  b o la la rn in g   p s ix o lo g o -p e d a g o g ik   va  n u tq iy  

x u s u s iy a tla r i

N utq — eshituv analizatorining shakllanmaganligi darajasi  n u tq   harakat 

analizatori  singari  turlicha b o ‘ladi.  O g ‘ir k o ‘rinishlarda  bola  atro fid a g ila r 

nutqini  tushunm aydi,  uni  m a 'n o  kasb e tm a y d ig a n  shovqin d e b  hisoblaydi, 

h atto   o ‘z  ismiga  h a m   ja vob  reaksiyasini  b erm aydi,  n u tq   to v u sh lari  va 

n utqiy  b o 'lm a g a n   shovqinlarni  fa rq la m a y d i,  barch a  nu tq iy   va  n u tq iy  

boMmagan  q o ‘zg‘atuvchilarga  befarq.

Ayrim  hollarda  esa,  bola  ayrim  k u n d a lik   tu rm u s h d a   ishlatiladigan 

so ‘zlarni  tush u n ad i.  Bola  o ‘ziga q a ratilg an   nutqini  qabul  qilib,  n o t o ‘g ‘ri 

javob  beradi.

T a ia b   q ilin g a n   o d d iy   vazifani  n i s b a t a n   o s o n   b a ja ru v c h i  b o l a l a r  

uchraydi,  biroq  b u n d a   aniq  vaziyatdan  ta sh q arid a  s o ‘z  k o ‘r s a tm a s in i 

tushunm aydilar,  y a ’ni  iboraning  u m u m i y   m a z m u n i  alo h id a  s o 'z l a r d a n  

oson  idrok  qilinadi.  Bola  asta-sekin  tovushlarga  quloq  tu ta   b o s h la y d i, 

biroq uning diqqati  uzoq vaqtgacha  tu rg ku n  boMmagan va to liq q a n   h o lic h a  

qoladi.  F o n e m a tik   idrok  sek in la sh g a n c h a   rivojlanadi  va  u z o q   v a q tg a  

shakllanm aganicha  qoladi.

S ensor  alaliyali  bolalar  u c h u n   vaziyat  katta  rol  o ‘ynaydi.  B o la la r 

ko‘pincha aytilgan so'zlarni  m a ’lum  k o n te k std a  tu shunadilar.  S o ‘z la rn in g  

tartibi va shaklini o ‘zgartirishda so‘z  m a z m u n in i tushunishga q iy n alad ilar, 

¿ram m atik  konstruksiyalar  m a z m u n in i  id rok  etmaydilar.

B ir  q a t o r   h o l l a r d a   b o l a l a r   b i r o z   m u r a k k a b l a s h g a n   v a z i f a l a r n i  

:ushunmaydilar,  xato aytilganni t o ‘g'ri  aytilgan v ariantdan ajratolm aydilar. 

Ayrimlar  bayon  qilish  tem pining  o ‘z garishidan  nutqni  tu s h u n m a y d i l a r , 

so'zlarni  bir  tu rd ag i  a k s e n tli-b o ‘g ‘in  stru k tu rasi  bilan  a d a s h t i r a d i l a r , 

sshitilishi jih a tid a n   yaqin  so'zlarni  b ird a y   idrok  qiladilar.  G o h i d a   b o la la r

---

o'z larig a qaratilgan n u tq n i  takrorlashni  iltimos qiladilar va faqat  bir necha 

m a r o ta b a   takrorlanganlarni  tushunadilar,  chunki  bir m artalik t a ’sir idrok 

u c h u n   yetarli  b o l m a y d i .   Eshituv  ta ’sirlovchisi  y o rd a m id a   idrok jarayoni 

yaxshilanadi.

D i q q a t n i   q a r a tis h   q a y t a   tik la sh   va  t a q s i m l a s h d a   q i y in c h ilik la r  

kuzatiladi.  Bola tovushni,  o ‘ziga qaratilgan  nutqni  te z  idrok e ta  olm aydi. 

Eshituv  idrokining  sekinlashgani  ham   o ‘ziga  xos  m a n z a ra   kasb  etadi.

Biron  narsani tu sh u n m a g a n d a  agar aynan bir narsa bir necha marotaba 

o ‘zgarm agan  k o ‘rinishda takrorlansa yoki boshqa so‘zlar bilan qayta hikoya 

qilib  berilsa,  bola  tu s h u n ib   olishi  mumkin.  G o h id a   tanish  so ‘zlarni  ham  

tanish qiyinlashadi.  F aqat  o ‘zlari gapira oladiganlarini  tushunuvchi bolalar 

u c h ra y d i  va  ular faqat  s h u n d a y  gapirib berganlaridan  s o ‘ng tushunadilar. 

Id ro k   qilish  vaqtida  ta k ro rla b   gapirish  tu shunishni  yaxshilanishiga  olib 

keladi,  c h u n k i  k o ‘rinishidan  u  shaxsiy  talaffuzining  kinesteziyalari  bilan 

m u s ta h k a m la n a d i.  K o ‘p in c h a   bolalar  gapiruvchining  yuziga  qaraydilar. 

Bu  h o ld a  tu sh u n ish ,  k o ‘ruv analizatori  to m o n id a n   eshituv taassurotining 

m u sta h k a m la n ish i  hisobiga yaxshilanadi  -   yuzdan  o ‘qish,  idrokka k o ‘ruv 

t a ’sirlovchilarini  q o ‘shish  akustik  taassurotlarni  kuchaytiradi.

S e n s o r  alaliyali  bolalarni  rivojlanishini  barcha  bosqichlarida  eshituv 

diqqati  va  idrokini  tu rg ‘u n   emasligi  kuzatiladi:  d iqqatni  jalb   qilish  va 

ja m la s h ,  ta qsim lash  va t u r g ‘unligida qiyinchiliklar,  d iq q a tn in g  b o lin is h i, 

te z   c h a lg ‘ishi  kuzatiladi.

G o h i d a   bola  faqat  b ir   in so n n i  tushunadi  —  o n a ,  o ‘qituvchi  va  aynan 

shu  narsani  kim dir begona gapirsa tushunmaydi.  Bunda tovushlari  bo'lgan 

reaksiya jaranglanish  balandligiga  bog'liq  b o ‘lmaydi.

V.K.  Orfinskaya,  N . N .   T raugottlar bayon  etishicha,  se n so r alaliyada 

fonem alarni  farqlash, fonem atik tahlil va so‘z tarkibining morfolik tahlilida 

q iyinchiliklar  kuzatiladi  va  a y n a n   shu  hol  n u q so n n in g   o 'z ig a   xosligini 

kasb  etadi.

V .K .  O rfin sk a y a   ( 1 9 6 3 ) ,  N .l .  i a n k i n   (1912)  n u tq n i  id ro k   etish 

s a q la n g a n   holda,  uni  tu sh u n ish n in g  buzilishi  — sem antik  alaliyani  ajratib 

k o 'rsa ta d i.

A .R .  Luriya  nutq  to vushlarini  eshitishdagi  kam chiliklar  va  so'zlarni 

n o t o ‘g ‘ri  eshitish  holatlarini,  shuningdek,  m urakkab  nutqiy strukturalam i 

t u s h u n i s h n i n g   b u z i l i s h i n i   c h e g a r a la y d i.  B u n d a y   h o l l a r d a   e s h itu v  

reaksiyalarining  o'ziga  xosligi  shundaki,  bola  tovushni  eshitsa  h a m   uni 

farqlam aydi,  u n d a  so ‘z larning predmetli  nisbati  shakllanmaydi.  Bola so ‘z 

va  k o 'r s a tm a la r   m a ’nosini  tushunm aydi.  S o ‘zning  tovush  va  m a z m u n  

birligi  y o ‘qligi bilan  bog‘liq  fonem atik  idrok buzilishi  kuzatiladi.  N utqning 

m a z m u n   t o m o n in i  tu sh u n m a slik   aniqlanadi.

S.S. 

M nuxin  bolalardagi  sensor-afatik (afazik)  kam ch ilik lam in g  turli 

k o ‘ r i n i s h l a r i n i   n o m l a y d i :   s e n s o r   a f a z i y a   ( a l a l i y a   v a   a f a z i y a n i  

c h e g a r a la m a y ) ,  akustik  ag n o z iy a   (jaranglanishning  m a n b a d a n   uzilishi,

---

jaranglash  m an b asm i  tanim aslik),  akustik  k o 'r s a t m a   v a   a k u s t i k   agnoziya 

buzilishining uyg‘unlashuvi.  Buzilish xarakteriga b o g l i q  boM m agan b unday 

h o lla rd a   u  yoki  bu  darajada  tu sh u n ish n in g   buzilishi  k u z a tila d i.

V.K.  Orfinskaya  s e n s o r  buzilishlarning  turli  v a r i a n t l a r i n i   ajratadi. 

K o ‘p in c h a   alo h id a  lovushlar  yoki  to v u sh lar  q a to r in in g   differensatsiyasi 

b u z i l i s h i ,   t o v u s h l a r   va  u l a r   b i r i k m a l a r i n i n g   m a ’l u m   d a r a j a d a g i  

d ifferen satsiy a  im k o n iy a tid a ,  s o ‘z d a   to v u s h la r   k e t m a - k e t l i g i n i   idrok 

qilishning  buzilishi  uchrashini  t a ’kidlaydi.

Bola  t o m o n id a n   eshitiluvchi  s o ‘z  nutq iy  t a ’s irlo v c h ila r  sifatida  n u tq - 

e s h i t u v   va  n u t q - k i n e s t e t i k   a n a l i z a t o r l a r d a   b i r o n - b i r   b i r i n c h i   signal 

tizim in in g   t a ’sirlovchisi  bilan  sistem ali  m o s  tu s h a d i,  u   h o l d a   keyingilari 

u la r  bilan  tutashib  shartli  reflektor  aloqalarini  hosil  q ila d i.  B irinchi  sig­

nal  tizim i  t a ’sirlovchilar  nutqiy  belgilar  a h a m iy a tig a   e g a   b o l a d i ,   ular 

bilan  alm ashtiriiadi.  Bu  N .  I.  Krasnogorskiy  ishlarida  k o ‘rsatib  o'tilgan. 

T a d q iq o tc h ila rn in g   kuzatishicha,  n o rm a l  rivojlanuvchi  b o l a d a   m a z m u n  

aloqasi  3—5 m arotaba d u ch  kelishdan sokng o lmatiiadi.  S e n s o r  kamchilikka 

ega  bolalarda  bu  aloqa  j u d a   sekinlik  bilan  o 'm a t i l a d i :   m a ’noli  shartli 

reflektor  reaksiyasi  o ‘rtach a  20  —25  to 'q n a s h u v d a n   s o ‘n g   p a y d o   b o ‘ladi.

S e n s o r  alaliyali  bolalarda  tu sh u n ish n in g   y o ‘qligida  s h a x s iy   n u tq   ham  

q o ‘pol  buziladi yoki  o g 'ir  b o ‘ladi.  O g 'i r  hollarda  n u tq siz   t u s h u n m a y d ig a n  

b o l a l a r d a   h a r a k a t l i   n o t i n c h l i k l a r ,   x u l q n i n g   y a q q o l   i f o d a l a n g a n  

qiyinchiliklari  kuzatiladi:  bola  o 'y n a y d i,  b aqiradi,  s a k r a y d i ,  taqillatadi, 

faoliyatda  tartibsiz.  Biroq  gohida  b u n d a y   b o la la r  m u l o y i m ,   u y a tc h a n , 

qaysidir  darajad a  o ‘z  kamchiligini  anglovchi  b o ‘lib  q o la d ila r .

S e n so r alaliyali bolalarda nutqni tushunm aslik  n atijasida o ‘z  nutqlarida 

h a m   q o ‘pol  buzilishlar  kuzatiladi.

Bolalar m uloqot jarayonida m im ika,  i m o -is h o ra la rd a n   foydalanadilar. 

T in c h lik   bolalarni  tin c h la n tira d i,  b a la n d   o vozlar,  b a q i r i q i a r   bolalarni 

a s a b i y l a s h t i r a d i .   B o l a l a r g a   q a r a t i l g a n   s o “z l a r n i n g   m a ’n o l a r i n i  

tu s h u n m a s a la rd a ,  o h an g n in g   o'z garishini  farqlaydilar.

O ly i n n i   m o d u l a t s i y a l a s h g a n   c h u g ' u r l a s h   b i l a n   o l i b   b o r a d ü a r .  

C h u g ‘urlash  asta-sekin  faol  lug'a tga  o ‘sib  boradi,  b iro q   s o ' z l a r  tovush  va 

struktura  munosabatiarida b uzibtalaffuz qilinadi, s o ‘z  m a ’n o sin i tushunish 

qiyinlashadi.

A sta-sekin bola atrofidagi tovushlarni  tinglashga a y rim la rin i  fikrlashga, 

ularni  atrofdagi  hay o tn in g   m a ’no  hodisalariga  ajratishga  o ' r g a n i b   boradi.

S e n s o r kamchilikka ega bolada  nutqiy m uhitga reaksiya sifatida vaziyat 

bilan  bevosita  bog'liq  b o ‘lm agan,  u n in g   nutq iy   faolligi  h a q i d a   guvohlik 

beruvchi uzuq-yuluq so ‘zlar,  hissiy xitoblar paydo b o ‘ladi.  S o ‘ng rivojlanish 

ja ray o n id a asta-sekin  vaziyatli,  b ir m u n c h a   tu rg ‘u n   t u s h u n c h a l a r ,   alo h id a 

s o ‘zlarni  q o ‘llash  va  odd iy   s o kz  birikm alarini  q o l l a s h   p a y d o   boMadi. 

Faol  lug‘atidagi  so ‘zlar  passiv  lug‘atiga  nisbatan  k o ‘p r o q .

S o ‘z n in g   tovush  va  b o ‘g ‘in  s tru k tu ra s in in g   b u z i l i s h i d a   k o ‘p  sonli

---

iz lan ish lar  kuzatiladi,  bola  o ‘z   nutqiga  ishonch  hosil  qilm aydi.  adckvat 

k in e s te z iy a la m i  izlaydi.  Tovushlarni  diffuz  difTerensirlashmagan  idrok 

qilish,  d ifferen sirlan m ag an   t a k r o r   gapirishga  olib  keladi.  B olada  asta- 

sekin  x a to la rn i  anglash  yuzaga  keladi:  "Yo‘q,  m e n   n o t o ‘g ‘ri  gapirdim".

G o h i d a  bolaga  m a ’lu m   b a rc h a  so'zlarni  bogMiqsiz gapirish  kuzatiladi

—  o 'z ig a   xos  logorreya,  eshitilgan  yoki  talaffuz  qilingan  s o ‘z  va  s o ‘z 

birik m a la ri  perseveratsiyasi  kuzatiladi;  ayni  vaqtda  idrok  qilingan  yoki 

ilgari  id ro k   qilingan  so 4zlar  takrorlanadi  —  exolaliya.  Bola  m a ’nosiga 

tu s h u n m a y   s o ‘z  va  s o ‘z  birikmalarini  aks-sadodek  takrorlaydi.  Exolalik 

ta la fïu z la r  m a ’nosiz  b o ‘ladi  va  m ustahkam lanm aydi.

S o ‘z la r d a ,  urg ‘u  berishda  k o ‘p   xatolar,  so 'zlard an   sirg‘an ish ,  turli  xil 

to v u sh   a lm a sh tirish la r,  so ‘z  tuzilishini  buzish  kuzatiladi.  Ko*p  hollarda 

b uzilish  va alm ashtirishlar m u sta h k a m  xarakterga ega e m as,  h a r  bir yangi 

g a p d a   b o l a   yangi  buzilish  variantiga  y o ‘1  q o 'y ad i.  S o ‘z  ekvivalentlari 

(tovush  kom plekslari)  h a r   d o im   ham   p red m etlar  bilan  m o s  tushm aydi. 

Ekspressiv  nutqdagi  buzilishlar  o ‘z  nutqi  va  atrofdagilar  nutqini  idrok 

q ilish n in g   yetishmasligi  bilan  shartlanadi.

O ' z   n u tq ig a   ega  s e n so r  alaliyali  bolalar  oson,  bir  tekis,  z o 'riq m a y  

g a p ira d ila r,  fïkrni  aniq  ifodalash  u c h u n   so ‘z  tan lash d a,  g ap   tuzishda 

o 'y la n ib  o ‘tirmaydiIar,  yo‘1 q o 'y g an  xatolarini sezmaydilar.  Nutqlari o ‘zlari 

t o m o n i d a n   n a z o ra t  q ilin m a y d i,  gapirilayotgan  g a p n in g   n o t o ‘g ‘riligi 

kuzatiladi,  vaziyatga b o g l i q  b o 'lm a g a n ,  m a'n osiz s o ‘z va iboralar aytiladi. 

N u tq n in g   fragmentarligi  kuzatiladi,  biroq bu bolaning m o to r  qiyinchiliklari 

bilan  b o g 'liq   e m a s ,  balki  id rokning  kichik  hajmliligi  b ay o n   qilishning 

to'gV i  v arian tlarin i  izlashdagi  qiyinchiliklarga  b o g liq .

B ola  hikoyasi  m a z m u n a n   a n iq   em as  va  shakli  b o ‘yicha  n o t o ‘g ‘ridir. 

U n in g   n i m a   haq id a  bunchalik  kuyib,  berilib  gapirayotganini,  k o kpincha 

tu s h u n is h   qiyin  b o ‘ladi.  G a p irib   berish  taxminiyligi  bilan  xarakterianadi, 

p a r a f a z i y l a r   (alm a sh tirish ),  eliziy  ( s o ‘z  qismlari,  to v u sh la rn i  tushirib 

q o ld irish ),  perseveratsiyalar,  k o n ta m in a ts iy a la r(b irs o ‘z n in g q is m i  boshqa 

s o ‘z n in g   q ism i  bilan  birikadi)  moMIigi  kuzatiladi.

S e n s o r  alaliya  bolalar n utqi  yaxlit  holda  o ‘z  nutqiga  nisbatan  nazorat 

y o ‘q  b o l g a n d a   va  atrofdagilar  nutqiga  nisbatan  d iq q a tn in g   pasaygani 

m a n z a r a s id a   nutq iy   faollikning ortishi  bilan  t a ’riflanadi.  S e n s o r alaliyada 

n u t q n i n g   q o ‘pol  buzilishida  bola  o kz  n u tqidan  m u o m a la   vositasi  sifatida 

fo y d a la n a   olm aydi.

S e n s o r   alaliyali  b o l a l a r d a   tu s h u n is h   va  o ‘z  n u t q i n i n g   buzilishi 

d arajasiga  b o g ‘liq  b o 'lm a g a n   shaxsiyat  buzilishlari  uchraydi:  xulqning 

turli  x ild a g i  q iy in c h ilik la ri,  hissiy-irodaviy  so h a  xususiyatlari,  aqliy 

riv o jlan ish n in g   ikkilamchi  pasayishi.  N u tq   boshqaruvi  va  b u n d a y   bola 

faoliyati  va  xulqining  o ‘z-o*zidan  boshqaruvchisi  hisoblanm aydi.

S o ‘z n in g  aham iyati, talaffuzning urg‘un emasligi shunga olib  keladiki, 

b o la la r   s o ‘z  k o ‘rsatmasi  b o kyicha  ishonchsiz  harakat  qiladilar,  bir-biriga

---

qaraydilar, tu s h u n m a g a n la rid a  y o rd a m  va  ta y a n c h  qid iradilar,  v a z ifa la rn i 

bajarishda va k u n d a lik  m uloqotda b o la la r  leksik  m a ’n o d a   m o ‘ljal  o l a d i l a r  

va  g r a m m a tik a n i  e ’tib o ig a   olm aydiiar.  Rolli  o ‘yinlarni  tashkil  q i l i s h d a  

u l a r n i n g   o ‘y i n ! a r n i   t a s h k i l   q i l i s h d a   u l a r n i n g   i m k o n i y a t l a r i  

chegaralangandir,  k o ‘pin ch a u differensirlashmagan tovushlar k o m p le k s in i 

bogMiqsiz  gapirish  va  n o t o ‘g ‘ri  q o ‘llaniluvchi  s o ‘z  va  s o ‘z  b ir i k m a l a r i n i  

aloqasiz  g ap irib   berish  bilan  birga  kuzatiladi.

Bolalarga b iro n -b ir mavzu hikoya qilib berilganda yoki o ‘qib b e rilg a n d a  

u z o q   v a q t g a c h a   t i n g l a y   o l m a y d i i a r .   E s h i t g a n l a r i n i n g   m a z m u n i n i  

t u s h u n m a s lik la r i  n atijasid a  b o la la rd a   q i z i q i s h   y o ‘q o la d i  va  b a y o n n i  

esh itm ay   q o ‘yadilar.  Yangi  so'zlar  b o la   t o m o n i d a n   sekin  o ‘zla sh tirila d i. 

N utqga  ta n q i d c h a n   em as,  xulqi  tartibsiz,  im pulsiv  harakat  qiladi.

S e n s o r   a l a l i y a   s o f   h o ld a   k a m   u c h r a y d i .   A m a l i y o t d a   k o ‘p r o q  

m a ’l u m   n u t q i y   n u q s o n   ta rk ib id a ,  i k k i l a m c h i   n u q s o n   s e n s o r - a k u s t i k  

n u t q   r i v o j l a n m a g a n   b o l a l a r   k u z a tila d i.  M a s a l a n ,   d is la liy a ,  r i n o l a l i y a  

va  d i z a r t r i y a d a   t o v u s h l a r  t a la f f u z id a g i  b u z i l i s h l a r  b i r l a m c h i   n u q s o n  

b o M ib ,  b i r l a m c h i   n u q s o n   n a t i j a s i d a   e k s p r e s s i v   n u t q d a   n u t q n i  

t u s h u n i s h   c h e k l a n m a g a n l i g i ,   a k u s t i k   d i q q a t ,   i d r o k n i n g   p a s a y g a n l i g i  

k u z a tila d i.

Bu  ish  bilan  b o g l i q :   m o to r nu tq iy   difTerensatsiyalar kerakli  d a r a j a d a  

norm al  yuzaga  kelishiga  to'sqinlik  q ilad i.  l.P .  Pavlov  fikricha,  b u l a r  

ikkinchi  signal  tiz im in in g   (n u tq n in g )  b azal  k o m p o n e n t i   h i s o b l a n a d i ,  

c h u n k i  u la r  b a r c h a   a n g lan m ag an   h a r a k a t l a r n i   a n g la n g a n la r   h i s o b i g a  

o'tkazishni  ta 'm in la y d i.  Bu dinamik artik u la tsio n   stereotipni  is h lan ish ig a, 

to 'g 'r i  n u tq   m alakasini  ishlanishiga  olib  keladi.

M o t o r   a l a l i y a d a   n u t q   y e tis h m a s lig i  ik k i l a m c h i   x a r a k t e r g a   e g a  

tu s h u n ish n in g   pasayishiga  olib  keladi  va  s h u n in g   u c h u n   k o kp   h o l l a r d a  

alaliyaning  s o f  shakli  uchramaydi,  balki  a r a la s h   —  m o t o r   alaliya  s e n s o r  

k o m p o n e n t   b ila n   yoki  s e n s o m o to r   a la liy a   u c h ra y d i.  T u s h u n i s h n i n g  

pasayishi turli  nutq iy  buzilishlarstrukturasida  ikkilamchi  k o ‘rinish  boMishi 

m u m k i n .   S e n s o r   a l a l i y a   va  s e n s o r   a f a z i y a d a   b i r l a m c h i   s e n s o r  

y e t i s h m o v c h i l i k   k u z a tila d i,  x u su sa n   n u t q - h a r a k a t   va  n u t q - e s h i t u v  

analizatorlari faoliyatini deyarli  chegaralash  m u m k in  em as, sh u n in g  u c h u n  

buzilishning  s o f  shakllari  o'rniga  k o m b in a ts iy a la s h g a n   h o la tla r  u c h r a y d i . 

Bola  n u tq iy   va  n u tq iy   b o ‘lm agan  fa o liy a t  h o la ti  u s tid a n   s i n c h i k l a b  

o 'tkazilgan  k u zatish lar va  maxsus  c h u q u rla s h tirilg a n   teksh iru v lar  n u q s o n  

tabiati  va xarakterini  aniqlashga,  n u q s o n  tu z ilish id a  yetakchi  k a m c h i l i k n i  

aniqlashga (sensor yoki  m o to r sohaning)  va  korreksion-tarbiyaviy t a ’s ir n in g  

t o ‘g ‘ri  yoMIarini  belgilashga  yordam  b erad i.

S e n s o r   ala liy a d a   k o r e k s ío n   t a ’s ir   tizim i

S e n s o r   a la liy a d a   logopedik  t a ’sir  n u t q   ta rk ib in in g   ongli  t a h l i l i n i

---

tarbiyalash,  fo n em atik  id ro k n i  rivojlantirishga,  n u tq  tarkibini tushunishga 

qaratilgan  b o ‘ladi.

S e n s o r   alaliyali  b o l a i a r n i   o ‘qitishda,  f a o liy a tn i  riv o jla n tirish g a  

y o kn a ltirilg a n ,  to v u s h   v a   m o rfo lo g ik   tahlilni  va  n u t q n i n g   m a z m u n  

t o m o n in i shakllantirishga y o knaltirilgan maxsus usullar q o llan ilad i.  Bunda 

t u s h u n i s h n i n g ,  o ‘z  n u t q i n i n g ,   bilish  fa o liy atin in g   rivojlanm aganligi 

darajasi,  bola  shaxsiyatining  u m u m iy   xususiyatlari  hisobga  olinadi.

Bola  nutqiy  fao liy a tin in g   barcha  to m o n la rig a   k e tm a -k e t  sistemali 

t a ’siri  korreksion  ish n in g   asosiy  tamoyili  hisoblanadi.

Ish,  faqat  shifokor  t o m o n i d a n ,   M N S   faoliyatini  norm allashtiruvchi, 

bosh  miya p o ‘stlog‘i to 'q im a la r i yetilishini  rag‘batlovchi  maxsus muolajalar 

o ‘tkazilgandagina  sa m a ra li  bo'ladi.

Korreksion  ish lam i  b o sh la sh d a n   a w a l  bola  hay o tin in g   sharoiti,  uni 

o ‘rab turgan  m u h it,  yaqin  o d a m la r, o ‘yinchoqlari bilan  tanishish,  qiziqish 

va  im koniyatlari  d o ir a s in i  aniqlosh  olib  b o rila d ig a n   ish  dasturini  va 

m u lo q o tg a   kiritish  y o l l a r i n i   belgilash  kerak.

O ilada q o ‘llaniluvchi  bolaga  qaratilgan  m urojaatlar hajmi  va  xarakteri 

a n i q l a n a d i .   0 ‘q i t u v c h i   va  o t a - o n a l a r   o ‘z g a r m a y d i g a n   k o 'r i n i s h d a  

m a s h g ‘ulotda,  h a m   b o l a n i n g   uydagi  kundalik  -   maishiy  xarakterga  ega 

an iq   ifodalangan  (sta n d a rtla sh g a n )  ko'rsatma-istaklar ro'yxatini  tuzadilar. 

U n in g   nutqsiz xarakterga  ega tovushlarga b o ‘lgan z e h n   darajasi.  b u tunlay 

jim lik   va  shovqin  s h a r o i t l a r i d a   aniqlanadi.  D a stla b   n u tq iy   m u lo q o t 

c h eg aralan ad i,  b o la n in g   tartibsiz  nutqi  torm ozlanadi.

Ish  bolaning  n u tq iy   ta rtib n i  tashkil  etishdan  boshlanadi.  Bola  u c h u n  

d a m   olish  soatlari  va  k u n la ri  joriy  etiladi.  K u n d alik   hayotida  ovozli 

a p p a r a tla r  olib  ta s h la n a d i  (televizor,  radio  va  h . k . ).  Avaylovchi  tovushli 

rejim yaratiladi,  nu tq iy  va  nutqsiz signallarkirishi  chegaralanadi.  Freshels 

bola  atroflda  faqat  jim jitlik   yaratilmay,  balki  k o ‘ruv  ochligi  vaziyatini 

h a m   yaratishni  tavsiya  qilgan:  rasmlarni,  o 'y in c h o q la rn i  ko'rsatm aslik 

va  h.k.  Faqat  s h u n d a y   tin ch lan tirish   asosida  ishga  kirishish  m u m k in ,  bu 

b o la n in g   tovushlarga  zehnliligini  oshirishga  y o rd a m   beradi.  Asta-sekin 

d iq q at,  idrok  holati  a n iq la n a d i,  s o ‘ng ularni  rivojlantirish,  kengaytirishga 

qaratilgan  ishlar  olib  borilad i.

Ishning  asosiy  vazifalari  quyidagilardan  iborat:  tevarak-atrofidagi 

tovushlarga,  nutqiy  to v u sh la rg a   nisbatan  qiziqish  uyg‘otish,  ularga  taqlid 

qilishga  ehtiyoj,  xohish  va  imkoniyatini  rivojlantirish,  nutqiy  va  nutqiy 

b o l m a g a n   to vushlarni  farqlash.

U m u m p e d a g o g ik   ish,  asosiy  faoliyat  ko‘rinishlarini  olib  boruvchi 

n u tq n in g   psixofiziologik  asoslarini  shakllantirishga,  ixtiyoriy  diqqatni, 

k o ‘ruv va akustik  k o ‘r s a tm a la r  ham da differensatsiyalarni  rivojlantirishga 

yo'naltirilgan.  Ish  n u tq iy  tovushlardan  boshlanm aydi,  nutqsiz  xarakterga 

e g a   to v u sh la r,  s h o v q i n l a r n i   farqlashdan  b o sh la n a d i.  Biroq  b u ,  bola 

y etarlicha  uyushgan  va  u n d a   e lem en tar  diqqatni  t o ‘play  olish  qobiliyati

---

b o i s a ,   u n u m li  faoliyat  imkoniyati  ta rb iy a la n g a n   taqdirdagina  m u m k i n  

boMadi.

B olalarning  d iq q a ti  va  ish  q o b iliy a tin i  riv o jlan tirish   u c h u n   tu r l i  

q o M la n m a la rd a n   fo y d a la n ü a d i:  k e s m a   r a s m l a r ,   t a y o q c h a l a r   ( h i s o b  

tay o q ch alarid an  g e o m e trik   shakllarni  yasash),  p r e d m e tla r n i  rangi,  shakli 

hajm iga  k o ‘ra  tasniflash.  Bolaning  yetarlich a  uyushganligida,  d iq q a tin i 

t o ‘play  olishida,  fao liy atn in g   e l e m e n t a r   k o ‘rinish1ari  s h a k l la n g a n id a  

tovushlam i  idrok qilish  bo'y icha olib b oriladigan  ish  m u m k in   hisoblanadi.

K o ‘ruv  ta q lid c h a n lig i  asosidagi  f a o liy a tn i  rivojlantirishga  d i q q a t  

qaratiladi,  vazifalar murakkabligi asta-sekin  o ‘sib boradi. Vazifalami  n u tq iy  

sharhlash olib tashlanadi,  chunki  rivojlanishning b u  bosqichida bola o ‘ziga 

qaratilgan  nutq n i  tu shunm aydi.

Faoliyatni  tarbiyalash  va  uni  nazo rat  qilish  asosida,  nutqiy  faoliyatni 

y o ‘naltirilgan  shakllanish  b o ‘yicha  ish  olib  b o rilad i:  m uloqot  ehtiyojini 

rivojlantirish,  u n in g   motivatsion  asosiarini  rivojlantirish.  Bolani  n u t q d a  

d iq q a tn i  jam lash g a  o ‘rgatadilar,  f o n e m a tik   id ro k n i  kengaytiradilar  va 

aniqlaydilar.

Bola diqqati,  taqlidchanligi va  ish  q obiliyati  yetarli  rivojlanishida,  b i r  

q a to r tu r li  xarakterga ega,  uyushm agan  t o v u s h l a m i   farqlashga o 'rg a tish g a  

o'tiladi.  B unda  b ir m u n c h a   q o ‘pol  differensatsiyalarni  tarbiyalash  b ila n  

b ir m u n c h a   y o rq in ,  kuchli  ifodalangan  ja r a n g la n is h la r d a n   b o sh la n a d i: 

h am yondagi  ta n g a la r jarangi,  stakandagi  q a l a m l a r  taqillashi  va  h.k.  A s ta -  

sekin  b irm u n c h a   past,  shiddatsiz,  o ‘z aro   b i r m u n c h a   yaqin  to v u s h la m i 

farqlashga  o ‘tiladi:  silliq  q o g ‘oz  shovqini,  q u tid a g i  gugurt  c h o 'p la r in in g  

shitirlashi  va  h.k.  Y a ’ni,  b irm uncha  n o zik   a k u s tik   differensatsiyalarni 

tarbiyalashga  asta-sekin  o ‘tib  boriladi.

Ovoz  chiqaruvchi  o 'y in c h o q   va  a s b o b la r   s ig n alid an   foydalaniladi. 

Bolaning  o ‘yin ch o q n i  qoMida  ushlab  tu rish i,  jara n g la sh id a   vibratsiyani 

sezishi  foydalidir.  A w a l   u  pedagog  u  yoki  b u   to v u sh n i  qan d ay   k eltirib 

chiqarayotganini  kuzatadi,  ularni  o ‘zi  k eltirib  c h iq a rish g a   urinadi.  S o ‘ng 

logoped  im o -ish o ra   bilan  bolaga  k o 'zin i  y o p is h n i  yoki  o ‘girilib  tu ris h n i 

t a k l i f   q iladi  (o v o z   c h iq a r u v c h i  p r e d m e t l a r n i   s h i r m a ,   e k r a n   o r t i g a  

joylashtirishi  m u m k i n )   va  bola  faqat  j a r a n g i   b o ‘yicha  m o s  k e lu v c h i 

predm etlarni  —  to v u sh lar  manbasini  farqlashi  lozim .

Ishda  chapak  c h a lish d a n ,  oyoqni  p o lg a   u rib   ta pillatishdan,  sto ln i 

taqillatishdan  foydalanm aslik  kerak,  c h u n k i  b u n d a y   hollarda ja ra n g la sh  

idrok  qilinm ay,  te b ra n ish ,  suyak  o ‘t k a z u v c h a n lig id a n   vibratsiya  i d r o k  

qilinadi.

A sta-sekin  to v u sh lar,  shovqinlar  q a to ri  m u ra k k a b la s h ib   bo rad i  va 

tu rli  xil  boMadi.  U n g a   yangi  t o v u s h l a r ,   a w a l   u z o q   va  b i r - b i r i g a  

o ‘xshamaydigan, s o ‘ng nozik akustik  ishni t a l a b  qiluvchi b irm u n ch a y a q in  

tovushlar  kiritiladi.  B olaning  eshituv  m a y d o n i  s h in d a y   kengaytiriladi  va 

yaxshilanadi.  Bu  ishning  muvafFaqiyatiga  q a r a b   shovqinli  qatorga  k u c h li

---

nutqiy  tovushlar  q o 's h i l a d i   (a,  r,  u  va  h.k.  ),  bu  p red m et  yoki  hodisa 

bilan  bog'lanadi.  A g a r   b o la  tez  toiiqsa  c h a lg ‘uvch an ,  ju d a  t a ’sirchan, 

n o tin c h   b o ‘lib  q o l a d i ,   e s n a s h n i  b o s h la y d i,  ish  o ‘z in in g   s a m a r a s in i 

y o ‘qotadi.  Bolaga d a m   berish yoki faoliyat  k o ‘rinishini o ‘zgartirish  lozim. 

B u n d a y   m a s h q l a r   b u t u n   ish  d a v o m i d a   o ‘tk a z i l a d i ,  b i r o q   h a r   b i r  

m ashg‘uIotda  a k u s tik   y u k lam an in g  q a t ’iy  m e ’yorini  o ‘rnatish  lozim.  Bir 

m ashg‘ulotda  b u n d a y   m ashqlarga  bir  ne c h a   m a ro ta b a   qaytish  m aqsadga 

muvofiqdir, b iroq b o la n in g  toliqib qolishiga y o ‘l  q o ‘ymasdan bir m aro tab a 

juda  c h e g aralan g an   m i q d o r d a   o ‘tkazish  lozim .  Faol  eshituv  diqqatining 

hajmi  sekin  k o ‘payadi.

Bu  ish  b ila n   p a r a l l e l ,   b o la n in g   faoliyati,  ish  qobiliyati,  xu lq in i 

normallashtirishga  y o ‘naltirilgan  tarbiyaviy  t a ’sir  davom   ettiriladi:  uni 

t o ‘g ‘ri  o ‘tir is h g a ,  k o 'r i s h g a ,   nusxa  o lis h g a ,  n u tq s iz   k o ‘r s a tm a la rg a  

b o ‘ysunishga,  b a ja rg a n   ishiga  pedagogning  reaksiyasini  ( m a ’qulladi  yoki 

m a ’qullam adi)  h iso b g a   olishga,  boshlangan  ishni  oxiriga  yetkazishga  va 

shu  kabilarga  o ‘rgatad ilar.  Akustik  diqqat  va  idrok,  xotirani,  pred m etli- 

am aliy  faoliyatni,  q u n tlilik n in g   rivojlanishiga  q arab   yaxshilanadi.

Bola  t o m o n i d a n   o ‘zlashtirilayotgan,  n u tq iy   b o ‘lm agan  tovushlardan 

ajratilayotgan,  farqlanayotgan har birtovush  m a 'lu m  aniq vaziyat,  harakat, 

rasm ,  p r e d m e t   b i l a n   b o g l a n i b ,   u n i n g   b elg isig a  a y la n a d i.  Is h n in g  

boshlang‘ich  b o s q ic h la rid a  predm et va ovoz o ‘rtasida shartli bogManishni 

shakllantirish  m a q s a d i d a   ekvivalent  s o ‘zlar,  to v u sh   m ajm uyi  ishlab 

chiqiladi  (r  -   s a m o ly o t  ovozi,  irilayotgan  it,  m o ‘  -   sigir  va  h.k.  ).

M a ’lu m   m iq d o r d a g i  tovushlarning  differensiatsiyasidan  s o ‘ng,  aniq 

predm et  yoki  h a ra k a t  bilan  bog‘liq b o ‘g ‘inlarni  farqlashga o ‘tiladi.  Ikkita 

u nli,  unli  va  u n d o s h   to v u sh la rn in g   birga  kelishiga  k o ‘ra  b o ‘g ‘in la r  

ta n la n a d i-u a ,  a u ,  a m ,   so,  o ch iq   b o ‘g ‘inlar  m a ,  pa,  na,  ta  va  h.k.  Bola 

so ‘zlam i  farqlashga  q a ratilg an   m ashg'ulotlarda  a w a l   bir-birida  m a ’nosi, 

aytilishi jarangdorligiga  k o ‘ra keskin  farq qiladigan so‘z la rta n la n ad i.  Bola 

i d r o k   e t a y o t g a n   h a r   b i r   s o ‘z  h a r a k a t ,   k o ‘r u v ,  t a k t i l   r a v i s h d a  

m ustahkam lanadi.

K o‘rish,  oynali  n a z o r a t,  yuzdan  o ‘qish  keng  q o lla n ila d i.  Bola  idrok 

qiluvchi  birinchi  s o ‘z l a r  o ‘zgarmas o h a n g   bilan  talaffuz qilinadi.  Alohida 

ohang  va  unga  t a y a n is h   bolaga  m u lo q o td a  m o ‘ljal  ola  biüshga  y o rd a m  

b e ra d i,  n u tq g a   o h a n g   b e rish   bolaga  q ilin g a n   m u ro jaat  m a z m u n i n i  

aniqlashda  y eta k c h i  ta y a n c h   hisoblanadi.  Passiv  lug‘atni  t o ‘plash  ustida 

rejali  ish  olib  b o rila d i,  b ir  vaqtning  o ‘zida  o kz  nutqi  rivojlantiriladi.

N o m i  b o ‘y i c h a   b o l a   rasmlarni  k o ‘rsatadi,  harakatlarni  bajarishni 

k o ‘rsatib beradi.  H a r a k a t l a r  kompleksi  o ‘rganiladi.  Bola  asta-sekin  a w a l  

pedagogning  n u tq iy   n azo rati  ostida  o ‘rgangan  tartibi  b o ‘yicha  bajaradi, 

s o ‘ng  a y rim -a y rim ,  h a r   yeriga  odatlanadi:  " q o ‘lni  k o ‘tar,  yonga

Hissiy  —  o ‘yin j a r a y o n i  davom ida  tovushlarga  qiziqish  tarbiyalanadi. 

Bola  bu ja ra y o n   d a v o m i d a   tovush  tabiatini  aniqlash,  tovush  kelayotgan

---

joyni  aniqlash,  berkitilgan  ovozli  o ‘y in c h o q n i  to p ish ,  t o v u s h   signalini 

kuchi,  davomiyligini  aniqlashga,  m a ' l u m   tovushlarga  n i s b a t a n   reaksiya 

k o ‘rsatishga  o ‘rganib  boradi.

Bola  tu sh u n a d ig a n   so ‘zlarni j a m l a s h d a ,   bola  bir  v a q tn in g   o ‘zida  shu 

so ‘zni  cshitishi,  k o ‘rishi  (rasm ),  p r e d m e t n i   ushlab  k o ‘rishi  va  talaffuz 

etishi  alo h id a  o ‘rin  tutadi.  S o ‘z  va  p r e d m e t   o ‘rtasidagi  bogMiqlik  eshituv 

va k o ‘a iv  sezgilarini bir necha m a ro ta b a  taqqoslab k o ‘rilganidagina am alga 

oshiriladi.  Boialarni  k o ‘rgan,  eshitganlari  ustida h ayratga s o lis h d a n   k o 'ra , 

qiziqishlarini  kuchaytirish,  hayron  qold irish   va  h.k.  la r  m u h i m   sanaladi. 

Agar b o la  ular bilan  ishlay olish  im k o n iy a tig a  ega b o ‘lsa,  u   h o l d a   nafaqat 

p re d m e t  n o m la ri,  balki  ular  haqidagi  t a s a w u r l a r   h a m   o s o n   sh ak lla n a d i. 

S o ‘zn i  tu s h u n c h a g a   aylantirish  u c h u n   s o ‘z  b ila n   u m u m l a s h t i r u v c h i  

a h a m iy a tn i  kasb  etish  u c h u n   o ddiy  ta k ro rla s h d a n   ta s h q a ri  im k o n ic h a , 

k o ‘p  shartli  a lo q a la m i,  k o ‘p in c h a   h a ra k a tli  a lo q a la rn i  is h ia b   chiqish 

m uhim d ir.

P redm etli  am aliy faoliyat  d a v o m id a  b o la la r nu tq iy  instruksiya asosida 

p re d m e t  bilan  k o ‘pgina  to p s h iriq la rn i  bajarish  k o ‘n i k m a ,   m a la k a sin i 

egallaydilar:  sutni  ich,  sutni  piyolaga  quy,  sutni  p u fla b   sovit  va  h.k. 

H arak at  bilan  ifodalangan  y u q o rid ag ig a  o ‘xshash  s o ‘z l a r   o n a   tilining 

g ra m m a tik   andozalarini  egallashga  y o r d a m   beradi.

Im koniyatga  qarab,  bolani  e r t a   s o ‘z  birikm alari  va  ib o ra la rn i  idrok 

qilishga  o ‘rgatadi!ar.  O d a td a ,  dastlabkilari  s ta n d a rtla s h g a n   b o l a d i :   s o ‘z 

o ‘zgarm agan o h a n g bilan  m a ’lum  ta rtib d a  talafiuz etiladi.  Bolaga  murojaat 

qilinuvchi  k o ‘rsatm alar k u n d alik -m a ish iy  xarakterga egadir.  A w a l   u  faqat 

bir kishini tushunishga odatlanadi,  s o ‘ng bolaning o ‘suvchi  im koniyatlariga 

qarab  bu  ishga  unin g   atrofidagi  k a t t a l a r  jalb   etiladi.

lbora  o ‘z - o ‘zidan  tu s h u n ilm a y d i,  b o la n in g   nerv  tiz im ig a   b i r m u n c h a  

u m u m iy  t a ’s ire tish n in g  bir qismi  singari tushuniladi.  Ibo ralarn i  tu sh u n ish  

a w a l  faqat  vaziyatli,  m a 'lu m   detallarg a  bogMiq  boMadi,  s h u   sababli  s o ‘z 

tartibini  o ‘zgartiradi.  Iboralarni  g a p iris h d a   o h a n g   tavsiya  e tilm a y d i.

Bola quyidagilarga o ‘xshash nutq iy  buyruqlam i  tu sh u n ish g a o'rgatiladi: 

"eshikni  o ch",  "ro‘molni  ol",  "kitobni  olib  kel",  "stulga  o ‘t i r ”  va  h.k. 

Y uqorida  keltirilgan nutqiy buyruqlar^a o ‘xshash b u y r u q la m i  tu s h u n is h g a  

o ‘rgatish  ishlarida  bolaga  m u jassam   k o ’ru v -o b ra z li-h a ra k a tli  vaziyatni 

n u tq   b ila n   bogMagan  h o ld a   t u s h u n i s h d a   i m o - i s h o r a ,   m i m i k a l a r d a n  

foydalaniladi.

Idrok  qilish  imkoniyati  sekin  rivojlanadi,  tu sh u n ish   k o lru v   va  tak til- 

vibratsiya analizatori  to m o n id a n  tay y o rla n g a n id a n  s o ‘n g  m u m k i n   b o ‘ladi: 

fonatsiyada  ovoz  boylam larini  sezish  va  h.k.

A sta-sekin  eshituv va  harakat  differensatsiyalari  a n i q l a n a d i ,  b o la n in g  

o ‘z  n u tq i  va  tu s h u n is h i  ta r b iy a la n a d i.  D a s tla b   a k u s t i k   n o a n i q l i k l a r  

y o ‘q o lad i,  keyinroq  o 'z   nutqidagi  x a to la r   b a r h a m   to p a d i.  F o n e m a t i k  

idrok,  n o z ik   akustik  differensatsiyalar  rivojlanishiga  q a r a b ,  o ‘z  n u tq in i

---

shakllantirish  m u m k in   b o 'Ia d i.  B utun  ish  m obaynida  asosiy u rg 'u   bolada 

n u tq n i  ongli  analiz  va  sin tez  qilishni  tarbiyalashga  beriladi.

N . l .  Jin k in   (1972) b o la b ilan   birgalikda so‘zlarni qaytarish va yodlash 

0‘rniga,  uni  turli  fikrlovchi  m isollarda  q o ‘Ilashga,  ongli  tanlashni  amalga 

o sh irish n i  tavsiya  etadi.  P r e d m e tli-n u tq iy   kom binatsiyalardan  samarali 

foydalanilgandan s o ‘ng,  hikoya va qayta hikoya qilish  ishlari olib boriladi.

B o la d a   m antiqiy,  g r a m m a t i k   va  mavzularga  oid  s o ‘zlar  guruhini 

tu s h u n is h   shakllantiriladi.  M a sa la n ,  idish-tovoqlar;  u y jih o z la r i;  q o klni 

y u v i s h ;   s o v u n ,   s o c h i q ,   s u v ,  y u v m o q ,   a r t m o q   va  h .k .  A s t a - s e k i n  

m u r a k k a b l a s h u v c h i   i b o r a l a r n i   t u s h u n i s h ,   d e t a l l a s h g a n   v a z if a la r, 

k o ‘rsatm alar,  o ‘z  nutq iy   va  atro fd ag ilar nutqi  tarkibini  ongli  tahlil  qilish 

u s t i d a   ish  olib  b o rila d i.  B o la n in g   iboralarni  o x irig a c h a   esh itish g a , 

m a z m u n i g a   kira  olishga,  im p u lsiv   harakat  qilmay,  k o ‘pincha,  birlam chi 

n o t o ‘g ‘ri  taassu ro tlarg a  q a r a b   h arak at  qilm aslikka  o ‘rgatadilar.  Bola 

t o m o n i d a n   nu tq n i  tu sh u n ish   u z o q   vaqtgacha  vaziyat,  bolaning  u m u m iy  

h o lati,  m a s h g ‘ulotdagi  hissiy  kayfiyati  va  turli  omillarga  b o g ‘liq  bo'ladi.

P r e d m e t l a r n i   u m u m l a s h t i r i s h   m a l a k a s i   e g a l l a n g a c h ,   u l a r n i  

a niqlashtirish jarayoni  k e c h a d i,  rang-qizil,  oq;  mazasi  —  shirin,  n ordon 

va  h o k a z o .   S h u n i n g d e k ,   g r a m m a t i k   k o n s tru k s iy a la rn i  t u s h u n i s h n i  

t a ’m i n l o v c h i   a n i q   a k u s t i k   d i f f e r e n s i r o v k a l a r   ( e s h i t i s h - k o ‘r s a tis h ) 

shakllantiriladi.  Bolada  atrofdagilar  nutqiga  diqqat,  o ‘z  nutqini  nazorat 

qilish,  u n g a  tanqidiy  y o n d a s h is h   tarbiyalanib  boriladi.

Bola atrof-muhitdagi tovushlatga yanada ko‘proq quloq sola boshlaydi, 

u larga  qiziqadi,  taqlid  qiladi.  Bu  k o 'p in c h a   hayotining  sokin  vaqtlariga 

t o ‘g ‘ri  keladi,  masalan,  ertalab   uyg‘onganida.

B ir m u n c h a   yengil  h o lla r d a   bola  jaranglanishi  b o ‘yicha  yaqin,  bir 

f o n e m a   bilan  farqlanuvchi  s o ‘zlarni  differensatsiyalashga,  bir  xil  urg'uli, 

bir  xil  tay an ch li  s o ‘z  birikm alari  bilan,  turli  miqdordagi  b o ‘g ‘inlari  bilan 

so ‘zlarni  farqlashga o 'rg a n a d i,  s o ‘zlarda tovush ketma-ketligini  aniqlashga 

o ‘rganadi.

S o ‘z  va  gaplar  bola  t o m o n i d a n   ularni  q o ‘llash  orqali,  m uloqotda 

m o s   keluvchi  vaziyatni  yaratish  jarayonida  m ustahkam lanadi.  Eshitishi 

va  o ‘zi  ta k r o r la b   g a p ir is h id a ,  to v u s h la r  differensatsiyasi  va  idrokni 

m u k a m m a lla sh u v ig a   y o knaltirilgan  turli  m ashqlar  qo'llaniladi.

Eshitilgan  hikoya  m a z m u n i n i ,   ibora,  so‘zni  bola  t o ‘g ‘ri  tushundim i 

yoki  y o ‘qm¡  d o im o   tekshiriladi.  Shu  m aqsadda  turli  xil  rasmlar,  s o ‘z  va 

g a p l a r n i n g   g ra fik   s x e m a s i ,  n u t q n i n g   tu z ilis h i  va  t o v u s h   ta rk ib in i 

m u s t a h k a m l a s h   u c h u n   r a n g l i   fis h k a la r d a n   f o y d a l a n i l a d i ,  r a m z l a r  

y o r d a m i d a   so ‘zning  m orfologik  aham iyatini  o ‘zgarishi,  gap  tuzilishining 

o kzgarishi  k o ‘rsatib  beriladi.

S e n s o r   alaliyali  bolalarni  savodga  o ‘rgatish  m u m k in ,  lekin  ularning 

o ‘qish  va  yozishlarida  x a to la r  kuzatiladi.  Savodga  bolalar  im kon  q a d a r 

e r ta   o ‘rgatishlari  kerak.  S avodga  o'rgatish  orqali  bolalar tushunchalarini

---

kengaytirish,  a n iq la s h g a ,  l e k s i k - g r a m m a t i k   va  f o n e tik   t a r a q q i y o t l a r i  

rivojlantiriladi.

Sensoralaliyali bolalam i savodga o ‘rgatishda to v u sh -h a rf y o ‘li sa m a ra li 

hisoblanmaydi.  Bu  y o ‘I  tovush,  b o ‘g ‘in,  s o ‘z  va gap   bilan  b o g l i q   b o la n in g  

analitik-sintetik  faoliyatiga  tayanadi.  Sav o d g a  o'rg atish d a  global  o 'q i s h  

yo'li  samaralidir.  0 ‘qishni  egallab  u   o 'z i n i n g   arlikulatsion  va  a k u s tik  

imkoniyatlarini  kengaytiradi,  sh undan so‘nggina  idrok qilinuvchi va talaffiiz 

qilinuvchi  nutq bilan ch u q u r analitik-sintetik  ish olib borish davom ettirilndi.

Bolalarda ayrim tovushlar yo‘q b o ‘lgan  h ollarda  h a m  bolalarni sav o d g a 

o'rgatadilar.  M ualliflarning  ta ’kid lash ich a,  b u   savodga  o ‘rgatish  u c h u n  

to's iq  b o ‘ia  olm aydi.

Tovush,  b o ‘g ‘in,  so ‘zni  eshitib  bola  b o ‘g ‘in,  so'zli jadval  yoki  h a rfn i 

k o ‘rsatadi,  k e sm a   h arflardan  b o 'g ' i n ,   s o ‘z   tu z a d i.  S ek in -a sta   b o l a d a  

fon em a,  grafem a  va  artikulem alar  o ‘rtasida  b o g l i q l i k   shakllanadi.

S ensor  alaliyani  b u tu n la y   b a r t a r a f  etish  im k o n iy ati  ta d q iq o tc h ila r n i 

ikkilantiradi.  Kechishi yetarli  an iq la n m a g a n ,  u  b ir q a t o r o m i l l a r g a  b o g ‘liq: 

eshituv  sezgirligining  h olati.  o ‘tkazilg an   d a v o la s h   vaqti  va  x a r a k t e r i , 

korreksion-tarbiyaviy  t a ’sir,  b o laning  yoshi  va  aqliy  rivojlanishi  va  h .k .

Buzilishning k o ‘p turliligi  kuzatiladi,  x u su sa n ,  k o “p hollarda tu s h u n is h  

va  shaxsiy  n u tq n in g   ilgari  rivojlanishi  k u za tilsa   h a m ,  kechishi  h a q i d a  

ishonch  bilan  gapirish  qivin.

Ishning  dastlabki  bosqichlarida  va  b i r m u n c h a   o g ‘ir  h ollarda,  b o l a  

bilan  uzoq  sistem ali  ish  olib  b o rish   n a t i j a s i d a   ishda  m u v a f f a q iy a tg a  

erishiladi.  Ish  k o ‘p in c h a ,  yakka,  a y rim   h o lla r d a   bolalarga  faol  n u t q i y  

amaliyotni tashkil qilish  kerak bo‘iganda kichik guru h lar tuzib olib boriladi. 

Maxsuslashtirilgan  statsio n ar  sharoitidagi  k o rre k sio n   ishda  n u q s o n n i n g  

qism an  kompensatsiyalanishi tezroq  a m a lg a   o sh ad i.  Bunday b o la la r b ila n  

ishlash  m urakkab,  turli  holatlarda  turli  n a tija la r  beradi.  A.  G .  I p p o lito v a  

fikricha,  bolaning  b u tu n la y   nutqsizligi  va  tu sh u n m a slig in in g   e n g   o g ‘ir  

hollarida,  ishning dastlabki  3 - 4  oyida  8 - 1 0  t a  s o ‘zni tushunishga e rish ish  

m u m k in ,  biroq  2  — 4  tagina so‘z  faol  lu g 'a tid a   p a y d o  b o l a d i .   A gar  n a tija  

kam   b o i s a ,   ishlash  maqsadga  m u v o fiq m i  d e g a n   savol  tug'iladi.  B iro q  

M .Y e .  X v a ts e v   ish  a h a m i y a t i n i   t a ’k i d l a y   t u r i b   s h u n d a y   d e y d i :  

"T ushunm aydigan  va  gapirm aydigan  b o la  u c h u n   1 - 2   ta  so ‘z,  n o r m a l  

rivojlanuvchi  bola  u c h u n   1000  ta   s o ‘z d e k   k o ‘pdir".

S e n s o r   aialiyali  b o la la r   a lo h id a   m u a s s a s a l a r i d a   k a m ,  u l a r   b i l a n  

kontaktga  kirishish  qiyin,  xulqi  o ‘ziga  xos,  intellekti  q o id a  b o ly i c h a  

pasaygan.  Shunga b o g ‘liq  ish tem pi  s e k in la s h g a n ,  pauzalar uzoq d a v o m l i ,  

m ash g ‘ulotlar  m u d d ati  bola  holatiga  b o g ‘liq  ravishda  turli  xildir  —  3 —5 

daq iq ad an   20  -   30  daqiqagacha,  k u n ig a   2  —3  m arta,  m a x su sla sh g a n  

statsionar  va  m axsus  bolalar  b o g ‘c h a s id a ,  k ey in ch alik   a m b u la to r   i s h d a  

20—30  daqiqa  s h u g ‘ullanadi  q o ‘s h tm c h a   h a r   kungi  m u s ta h k a m lo v c h i  u y  

ishi  bilan  birga.

---

S ensor alaliyaii  b o la la rn in g   ayrimlari  o g 'ir  n u tq   nuqsonlariga  bolalar 

u c h u n   m o ‘ljallangan  n u t q   maktablarida  yoki  y o rd am ch i  m aktablarida 

(logoped  bilan  s h u g ‘ullaniladi)  o ‘qitiladilar.

Sensor alaliyani  tashxis qilish  murakkab b o ‘lib,  k o ‘p  hollarda ta xm iniy 

tashxis  q o ‘yiladi.

S ensor  alaliyaii  b o la la m i  yanada  o ‘rganish  va  u la r  bilan  korreksion 

tarbiyaviy ishning yaxlit,  b ir b u t u n  tizimini yaratish -  logopediya nazariyasi 

va  am aliyotining  d o lz a r b   m uam m osidir.

T e k s h i r i s h   u c h u n   savol  va  to p s h iriq la r :

1.  A la liy a   n u tq   b u z ilis h ig a   t a ’r i f  b e rin g .

2.

  A la liy a n i  k e ltir ib   c h iq a r u v c h i   sa b a b la rn i  a y tin g .

3.  A la liy a n in g   q a n d a y   s h a k lla r i  b o r?

4 .  M o t o r   a la liy a n i  y o r i ti b   b e rin g .

5.  S e n s o r   a la liy a n i  y o r itib   b e rin g .

6.  A la liy a n in g   ta s n if i n i   y o r itib   b erin g .

7.  A la liy a ii  b o l a l a r   n u t q i n i   te k s h iris h   b o ‘y ic h a   q a n d a y   is h la r   o lib   b o rila d i?

8.  A la liy a n i o 'r g a n i s h n i n g  a s o s iy   a s p e k tla ri b o 'y i c h a   m u a llif la r  is h la rin i  a y tib  

b e rin g .

9.  A la liy a ii  b o l a l a r   b ila n   k a r   b o la la rg a   q iy o s iy   t a v s if  b e rin g .

10.  A laliya  va d iz a r tr iy a   n u t q  k a m c h ilig id ag i a rtik u la ts io n  a p p a ra t  h a ra k a tid a g i 

k a m c h ilik la r n i  q iy o s la n g .

11.  M o to r  a la liy a n i  b a r t a r a f  e tis h d a g i  lo g o p e d ik   is h   tiz im in i  y o ritib   b e rin g .

12.

  S e n s o r  a la liy a n i  b a r t a r a f  e tis h d a g i  lo g o p e d ik   ish   tiz im in i  y o ritib   b e rin g .

1 3 . 

S e n s o r   a l a l i y a i i   b o l a l a r n i n g   n u t q i y   v a   p s i x o l o g o - p e d a g o g i k  

x u s u s iy a tla rin in g   o ’z ig a   x o s lig in i  y o ritin g .

1 4 . 

A l a l i y a i i   b o l a l a r n i   s a v o d g a   o 'r g a t i s h d a   n a m o y o n   b o ‘ l a d i g a n  

q iy in c h ilik la m in g   o 'z i g a   x o s lig in i  y o ritib  b e rin g .

15.  A la liy a ii  b o l a l a r d a   n u t q   fa o llig in i  riv o jla n tiris h   u c h u n   o ‘y in   m a s h q la r in i 

ta n la n g .  L o g o p e d ik   i s h n i n g  t u r li  b o s q ic h la rid a   u n d a n   f o y d a la n is h   im k o n iy a tla rin i 

k o ‘rsatin g .

16. 

M a x s u s   m u a s s a s a l a r g a   b o r g a n d a   a la l iy a ii   b o l a l a r   n u t q i n i   b a r c h a  

m a s h g 'u lo tla r d a   k u z a t i n g   va  ta h l i l   q ilin g .

T a y a n c h   tu s h u n c h a la r:

1.  A laliy a  ( g r e k c h a   a   -   in k o r  q ilis h ,  lalia   -   n u t q   s o 'z la r id a n )   -   e m b r io n a l, 

ilk   riv o jla n is h   d a v r id a   b o l a n i n g   b o s h   m iy a  p o ks tlo g ‘id ag i  n u tq   z o n a s in in g  o r g a n ik  

ja r o h a tla n is h   n a tija s id a   n u t q n i n g   riv o jla n m a y   q o lis h i.

2.

  A d e k v a t  ( l o ti n .   A d a e q u a t u s   -   t e n g la s h tir m o q )   —  ta m o m a n   m u n o s ib  

te n g la s h m o q .

3.  A ffe re n t  -   n e r v   t iz i m i n i n g  ta s h q i  va  ic h k i  m u h im  ta a s s u r o tla r id a n   o lin g a n  

m a ’lu m o tla r n i  m a r k a z g a   y e tk a z u v c h i  to la la ri  tiz im i.

4.  V erb al  p a ra fa z iy a   ( p a r a  — g re k .  P h a sis —  n u tq )  — s o kz la m i b o s h q a  s o 'z la r g a  

a lm a s h tir is h d a   n a m o y o n   b o ‘la d ig a n   n u tq   b u z ilis h i.

5.  G n o z is  (g re k .  G n o s i s   -   b ilis h ) -   p r e d m e tla m i,  h o d is a - v o q e a la m i,  u la m in g  

m a ’n o - m a z m u n i n i ,   m o h iy a t in i   b ilish .

---

6.  G ip e n a k u z iy a  —  a tro fd a g ila r u c h u n  b e fa rq   b o ‘l g a n  to v u s h la r g a  s e z g irlik n in g  

o sh ish i.

7.  D isfa z iy a   ( d is   -   g re k .  p h a sis  -   n u tq )   -   k e lib   c h iq is h g a   k o ‘ra   t u r li c h a  

b o 'l g a n   b e r c h a   n u t q   k a m c h ilik la r n in g   u m u m iy   n o m i.

8.  K in e s te z iy a   ( k in .  -   g re k .  a e s th e s is   -   s e z g i)   —  o d a m   g a v d a   q is m la r in in g  

t u r l i   h o l a t d a   b o 'l i s h i   y o k i  u l a r   h a r a k a ti n i g   f a z o d a   j o y l a n i s h i n i   s e z is h .  B u  

h issiy o tn in g  k e lib  c h iq is h id a   ich k i  r e ts e p to r la r  ( t e n ,   k o ‘r u v  v a  v e s tu b u ly a r)  is h tir o k  

e ta d i.

9.  K o rre ly a tsiy a   ( lo tin .  C o rre la tio   —  o 'z a r o   m u n o s a b a t )   —  o ‘z a ro   m u n o s a b a t, 

b ir-b irig a   b o g 'liq lik   ( p r e d m e tla r n i,  o rg a n la rn i,  t u s h u n c h a l a r n i ) .

10.

  L a te r a liz a ts iy a   -  j u f t   o r g a n la r n in g  o 'n g   y o k i  c h a p   to m o n n i n g   u s tu n lig i.

11.  L o g o rre y a   ( lo g o  — g re k . r h o ia   o q im , j a r a y o n )   —  t o kx to v s iz  s o ‘z la r  o q i m i ,  

k o ‘p in c h a   k e ra k s iz   a lo h id a   s o ‘z !ar  t o ‘p la m id a n   i b o r a t   b o M ad i.

12.  N e g a tiv iz m   ( lo tin .  N e g a tiv u s  i n k o r e t i lg a n )   -  b a ’zi  b ir  p six ik  k a s a llik n in g  

b ir   s im p to m i.

13.  P a ra fa z iy a   ( p a ra   -   g re k .  p h a s is  -   n u tq )   -   n u t q   b u z ilis h i,  q a y sik i  b u n d a  

a lo h id a   to v u s h   y o k i  s o ‘z   n o t o ‘g ‘ri  q o 'I la n ila d i.

14. 

P ra k s is   -   m a q s a d g a   y o ‘n a ltiri!g a n   a v to m a t l a s h g a n   h a r a k a t  a k tl a r i n i  

b a ja ris h   q o b iliy a ti.

15.  T a v to lg iy a   (g re k .  ta u to lo g ía ,  t a u t o   s o ‘z i n d a n   -   lo g o s   -   s o ‘z )   -   m a x s u s  

y o k i e h tiy o tk o r lik  b ila n   s o ‘z  b irik m a s i, j u m l a l a r  t a r k i b i d a   s o 'z l a r d a n   fo y d a la n is h , 

a s o s a n   b ir   o 'z a k li  h a m d a   m a ’nosi  ifo d a  e tilg a n   v a   b i r   x il  to v u s h la r n i  q a y ta r is h .

16.

  E liz iy a   -   s o “z   q is m la rid a g i  to v u s h la r n i  t u s h i r i b   q o ld ir is h .

---