b
va
p, d
va / to v u s h la r ig a q a r a g a n d a k a m r o q
taranglashadi va b u h a r d o im ham hisobga olinm aydi. Jarangsiz
k
va
t
fonem alarini talaffuz qilishda tutash joy b ir m u n c h a taranglashadi, a m m o
b u n d a ovoz b u rm a la ri taranglashm agan h o latd a b o ‘ladi. F o n e m a la rn in g
b unday nozik differensial kinestetik belgilarini aniqlashdagi qiyinchiliklar,
a f f e r e n t m o t o r a f a z i y a d a q o ‘pol a g r a f i y a l a r , a l e k s i y a l a r , n u t q n i
tushunishning buzilishi kelib chiqishi holatlarida tushuntiriladi.
Ekspressiv n u tq n in g buzilishi. A. R. Luriya (1969, 1975) afferent
m o t o r a f a z iy a n in g ikki varianti mavjudligini t a ’kidlaydi. Birinchisi,
artikulatsion a p p a ra tn in g turli organlari harakatini fazoviy, simultan sintezi
buzilishi va k a m c h i l i k n i n g yaqqol ifo d a la n ish id a vaziyatli n u tq n in g
b u tu n la y y o ‘qo lish i b ila n xarakterlanadi. Ik k in ch i variant, klinikada
" o ‘t k a z u v c h i a f a z i y a " n o m i n i o lg a n , n u t q n i n g b o s h q a i x t iy o r iy
k o ‘rinishlarida va ta k ro rla sh , nomlashning q o ‘pol buzilishida vaziyatli,
klishesim onl n u t q n i n g m a ’lu m darajada saqlanganligi bilan farqlanadi.
Afferent m o t o r a fa z iy a n in g bu varianti ko‘p in c h a , artikulatsiya usullarini
f a rq la b t a n l a s h va s o ‘z ta rk ib ig a k iru v c h i t o v u s h h a m d a b o ‘g ‘in
komplekslarini s i m u l t a n sintezining buzilishi bilan xarakterlanadi.
A f f e r e n t m o t o r a f a z i y a n i n g b i r i n c h i v a r i a n t i d a a r t i k u l a t s i o n
a p p a ra tn in g yaqqol ifodalangan apraksiyasi, spontal nutqning b u tunlay
y o ‘qolishiga o lib kelishi m u m k in . T ovushlarni ixtiyoriy takrorlashga
u r i n i s h l a r lab va t i l n i n g ta rtib s iz h a r a k a t l a r i g a , lite ra l ( t o v u s h )
alm ashinuviga olib keladi. Logoped artikulatsiyasiga bem o rn in g tikilib
qarashi yo usulni, y o artikulatsiya organini topishgagina olib keladi, bu
to vushlarning a ra la sh u v in i vujudga keltiradi:
m-p-b, n-d-t-l, i-s, o-u
va
bosh q alar. Bu t o v u s h l a r talaffuzida a rtik u la ts io n o rg a n la r tutashishi
darajasini kinestetik b a h o la sh n in g buzilishi bilan tushuntiriladi.
B irm uncha s o 'n g g i bosqichlarda b e m o rla r "tol" so ‘zini "doP, ”lol”
singari talaffuz q ila d ila r, y a ’ni bir fonematik p arad ig m a boshqasi bilan
almashtiriladi.
Afferent m o t o r afaziya u c h u n murakkab b o ‘g ‘inlar tuzilishini tahlil
qilishdagi q iy in c h ilik la r xarakterlidir. B em o rlar yopiq b o ‘g ‘inni ikkita
o c h iq b o ‘g ‘inga b o ‘la d ila r, b o ‘g ‘inda k e t m a - k e t kelgan u n d o sh la rn i
boMadilar, u n d o s h to v u sh la rn i tushirib qoldiradilar. Shu sababli "maktab"
”q u lf ', "stol” s o ‘zlari " m a -k '-t'-a b " , ’'q '-u -l'-f" , "s'-to-l"* kabi jaranglaydi
va h.k.
N u t q talaffuz to m o n in in g tik la n is h ig a q a ra b , n u tq iy b a y o n qilishning
s in ta g m a tik to m o n i saqlanganligi a n iq la n a d i. A y r im h o lla rd a , yengil
artikulatsion tovushlar qolishi m u m k in , bular a y rim h o lla rd a dizartriyani
(artikulatsion a p p a ra t apraksiyasi oqibati sifatidagi psev d o d izartriy a),
b o sh q a hollarda, o h a n g o kzgarishida ifo d a la n m a y d ig a n , balki so ‘zlarni
talafTuz qilishdagi s u n ’iylik va sekinlashganlikda, ja ra n g lila rn in g s o ‘nishi
va k a m uchraydigan literal p arafaziyalarda, y u m s h o q u n d o s h la r n in g
y o'q o lish id a ifodalanuvchi yengil xorijiy a k se n tn i eslatadi.
Tushunishning buzilishi. Afferent afaziyada tr a v m a yoki insultdan
s o ‘ng ilk bosqichda n u tq n i tu sh u n ish n in g q o 'p o l buzilishi kuzatilishi
m u m k in . T ushunish jarayonida kinestetik n a z o ra t m u h i m rol o ‘ynaydi.
A fferen t m o t o r afaziyali b e m o r la r d a , n u t q n i m a ’lu m m i q d o r d a
tu sh u n m a slik davri u zo q dav o m etm aydi (in su ltd a n s o ‘ng bir k u n d a n bir
n e c h a kungacha), s o ‘ng ularda vaziyatli s o 'z la s h u v nu tq in i tushunish
t e z d a tik lan ad i, s h u n in g d e k , a lo h id a s o 'z l a r a h a m i y a t i n i tu s h u n is h ,
m u rak k ab b o ‘lm agan k o 'rs a tm a la m i bajarish im k o n iy a ti h a m tiklanadi.
B em orlarda tu sh u n ish n in g buzilishi o ‘ziga xos xususiyatlari uzoq vaqt
kuzatiladi. U la r ikkilamchi fonem atik eshituv b u z ilish id a kuzatiladi. Af
ferent m o t o r afaziyada, o ‘rni va artikulatsion usuli b o ‘yicha u m u m iy
belgilarga ega to v u s h la r b o r b o 'lg a n s o ‘z la rn i e s h itib , ta n ib olishda
qiyinchiliklar tu g ‘iladi (lab-lab: b - m - p , til oldi: d - l - t - n ; s o n o r oraliq: n-
x-sh, va h.k.).
F o n e m a t i k ta h liln in g b u n d a y q iy in c h ilik la ri, s o ‘z la s h u v n u tq id a
s o ‘z la m in g fonem atik farqining ko'pligi bilan yaxlit kom pensatsiyalanadi
va u la m i tushunishga im k o n beradi, a m m o b e m o r l a r y o zu v id a o ‘z aksini
topadi. S o ‘zni tu s h u n ish n in g buzilishi shu h o ld a y o m o n la s h a d ik i, agar
b e m o r uni gapirishga urinib ko'rsa, ya’ni b irla m c h i buzilgan kinestetik
n a zo ratn i ”uyg‘otib yuborsa” tushunish y o m o n la s h a d i.
Afferent m o to r afaziyada, nutqni eshitib noto*g‘ri idrok qilishga
olib keluvchi artikulyator buzilishlar bilan b i r q a t o r d a , turli xil m urakkab
f a z o v i y m u n o s a b a t l a r n i y e t k a z u v c h i , t i l n i n g l e k s i k v o s i t a l a r i n i
tushunishdagi qiyinchiliklar ham kuzatiladi.
Tushunishda m a ’lu m bir qiyinchiliklami k o ‘p ro q q o 'sh im ch a la ri bilan
fe’llar keltirib chiqaradi. Bular m ak o n belgisidan ta sh q a ri, k o ‘p m a ’noliligi
bilan farq qiladi. K o ‘c h m a kelishiklarda q o l l a n u v c h i shaxsiy o lm o sh la r
aham iyatini tushunish alo hida qiyinchilik tu g ‘d iradi. Bu ularda p re d m e t
nisbatining yo‘qligi, turli xil fazoviy y o ‘nalganlikning mavjudligi, fonematik
o ‘zgarishlarning k o ‘pligi bilan tushuntiriladi.
Q o i d a g a b i n o a n , a ffe re n t m o t o r a f a z i y a d a k o n s t r u k t i v - f a z o v i y
apraksiya kuzatiladi, ikkinchi variantida e sa , fa z o v iy d e z o rie n ta tsiy a
k u zatiladi. Keyingisi, b e m o r la r t o m o n i d a n n u t q n i y o m o n tu sh u n ish
haqidagi tasaw u rlam i chuqurlashtiradi: m asalan, b e m o r l a r kitob javonidan
kitob, alb o m va boshqa p red m etn i tan lash d a j u d a qiynaladilar.
Afferent m o t o r afaziyada tushunishning buzilishi murakkablik va k o 'p
turlilik xususiyati, kundalik n u tq d a vaziyatlarning k o ‘pligi, aniqligi bilan
kom pensatsiyalanadi va ularda nutqni tushunishning nisbatan saqlanganlik
k o ‘rinishini y aratadi.
0 ‘qish va yozuvning buzilishi. Afferent m o t o r afaziyada o ‘qish va
yozuv b uzilishining darajasi, artikulatsion a p p a ra t apraksiyasi o g ‘irligiga
b o g l i q . B u tu n artikulatsion a pparatning q o kpol apraksiyasida o 'q is h va
yozuv b i r m u n c h a q o ‘pol buziladi. 0 ‘qish va yozuvning tiklanishi uni
b artaraf etish b ila n b ir vaqtda olib boriladi. Ichki o kqishning tiklanishi
yozm a n u tq n in g tiklanishidan ilgarilab ketishi m u m k in . Diktovka ostida
so'z larni y o z ish d a , pred m etlarn i yozm a n o m la s h d a , yozm a m uloqotga
urinishda b a r c h a artikulatsion qiyinchiliklar o ‘z aksini ko‘rsatadi, y a ’ni
k o ‘p g in a lite ra l p a ra g ra fly ala r p a y d o b o ‘ladi. U la r unli va u n d o s h
fonem alar aralashuvini (o‘mi va artikulatsiyasi b o ‘yicha yaqin) aks ettiradi,
u n d o sh la r (s o n o rla r) tushirib qoldiriladi.
Afferent m o t o r afaziyaning ikkinchi variantida bem orlar so kzda hart
tartibini qiyinchilik bilan saqlaydilar, ularni oynali aks ettiradilar (oyna-
nay o , d a v o - v o d a ) , u n lila m i tushirib q o ld i r a d i l a r yoki avval b a rc h a
undoshlarni y o z a d ila r, s o kng unlilarni y ozadilar, chunki ularda qoidaga
k o ‘ra, so ‘z d a s h u tovushning borligi haqidagi ta s a w u rlarsaq lan g an boMadi,
m asalan, yo harfini "h ay o tM
so kzida tashlab ketib, Movushi ustiga b e m o r
ikki n u q ta q o ‘yadi.
Ayrim h o lla rd a , q o kpol afferent m o t o r afaziyada, og‘zaki n u tq n in g
b u tunlay y o ‘qligi va y ozm a nutqning m a ’lu m m iqdorda saqlanganligi
o krtasida dissotsiatsiya kuzatiladi. Bu holda y o z m a nutq atrofdagilar bilan
m u l o q o t v o s i t a s i b o ‘lib x i z m a t q i l a d i . Y o z m a n u t q n i n g b u n d a y
saqlanganligi, asosan, apraksiyaning faqat h alq u m va hiqildoqda mavjudligi
bilan tu s h u n tirila d i (N .I. Jinkin, 1958).
0 ‘qish va y o zu v n in g tiklanishiga q a ra b literal paragrafiyalar soni
qisqaradi.
Afferent m o t o r afaziyaning ikkinchi varianti, c h a p yarim sharning
tepa boMimlari z ararlan g an id a, yashirin chapaqaylikka ega kishilar u c h u n
xarakterlidir.
Efferent m o to r afaziya
Bir te k is , m a r o m l i h a ra k a tla r, b o s h m iy a p o kstlogki m o t o r oldi
sohalarida a m a lg a oshiriladi.
Q a t ’iy b o 'y s u n is h q onuniga muvofiq g a p d a s o ‘zlaming, so‘zda b o ‘g ‘in
va to v u sh la rn in g sintagm atik zanjiri hosil b o ‘Iadi: "hovli" yoki "bog‘c h a ”
s o ‘zida to v u s h la r tartibi a ynan shunday b o l i s h i lozim, boshqacha b o klishi
m u m k in e m a s ; g a p d a sifat yoki k o ‘m a k c h i, fe’l yoki ravishdan old in
tu ro lm ay d i va h.k.
Efferent m o t o r afaziya, chap o 'r ta
miya arte riy a sin in g oldingi shohlari
zararlanishi natijasida kelib chiqadi. U
o d a t d a g i d e k , h a r a k a t d a s t u r i n i
o ‘zlashtirish va a m a lg a oshirishdagi
q iy in c h ilik la rd a n a m o y o n b o'luvchi
kinetik apraksiya bilan birga kuzatiladi
(26-rasm).
M i y a n i n g
m o t o r
o l d i
b o l i m l a r i n i n g z a r a r l a n i s h i n u t q i y
ste re o tip la rn in g p ato lo g ik inertligini
keltirib chiqaradi. Bu tovush, bo*g‘in
va leksik o ‘rin alm ashinuvlar h a m d a
perservatsiyalar, takrorlashlarga olib
k e l a d i .
P e r s e r v a t s i y a l a r
so*z,
bo'g 'inlarni ixtiyorsiz takrorlashlar, bir
artikulatsion a k td a n ikkinchisiga o ‘z
vaqtida o 't o lm a slik oqibatida yuzaga keladi.
Bu esa o ’z navbatida o g ‘zaki n utqni, yozuv, o 'q is h n i qiy inlashtiradi,
gohida butunlay y o 'q o tad i.
E k sp ressiv n u tq b u z iiish i
Q o 'p o l e ffe re n t m o t o r afaziyada, b o s h m iy a q o n a y la n is h in in g
b u z ilish id a n s o ‘ng ilk bosqichda shaxsiy n u t q b u t u n la y b o l m a s l i g i
mum kin.
Afaziyaning bu shaklida artikulatsion a p p a r a t apraksiyasi a l o h i d a
to vushlarni tak ro rla sh d a emas, balki t o v u s h yoki bo'gMn seriyalarini
takrorlash qobillyatini y o ‘qotishda o ‘z aksini k o 'rsa ta d i. B em o r ularni
k o 'p m a ro ta b a ta krorlaydi, tovush yoki b o ‘g ‘in la rn in g ikki seriyasini
takrorlash iltimos qilinsa, tovush talaffuzi a k tid a h e c h qiynalm ay a w a lg i
tovush yoki b o ‘g ‘iri qatoridagi tovushlarni pcrservatsiyalaydi. Bu efTerent
m o to r afaziyaning en g murakkab variantidir. B u n d a nom lash funksiyasi
b u tu n la y y o 'q o la d i, birinchi b o ‘g ‘in a y tib y u b o r ilg a n d a esa, yo u n i
avtom atizatsiyalanib tugashi, yo aynan s h u n d a y b o 'g ' i n d a n boshlanuvchi
b oshqa so ‘zga o 't i b ketish holati yuzaga k e la d i. M asalan, p r e d m e tli
rasmlarni nomlayotgan bemoiga "qo" b o ‘g ‘inini aytib yuborsangiz, "qovun"
so'zi 0‘rniga "qovoq", "qogloz", "qoshiq" va h.k . larni talaffuz qiladi.
A lo h id a s o 'z l a r artik u latsiy asin in g in e rtlig i o q i b a tid a , b o ‘g ‘in n i
oldindagi so'zga o ‘tkazishga asoslanuvchi k o n ta m in a tsiy a holati kuzatilishi
m um kin: "qoshpoq" (qoshiq, qalpoq).
Efferent m o t o r afaziyaning boshqa v a ria n tid a , n u tq va m u lo q o tn in g
s p o n t a n t i k l a n i s h i d a k o ‘p i n c h a y a q q o l i f o d a l a n g a n e k s p r e s s i v
a g r a m m a t i z m s h a k l l a n a d i : b e m o r l a r f e ’I l a r n i t a s h l a b o ‘t a d i l a r ,
2 6 - r a s m . E fT eren t va afT e rcn t
m o t o r a f a z iy a d a m iy a n in g lo k a !
ja r o h a tla n is h i:
/ —
Do'stlaringiz bilan baham: |