M. Y. Ayupova

4 -B O B .  N U T Q   BUZILISH ILA R 1N I  TAHLIL  Q IL ISH  

TAM OYILLARl

N u t q   b u z i l i s h l a r i   t a h l i l i n i n g   m a q s a d i   —  n u t q   p a t o l o g i y a l a r i  

t n d q i q o t l a r i n i n g   m a z m u n i ,  yo 'n a lish in i  ilm iy asoslash va n u q s o n  tuzilishini 

o c h i b   k o ‘r s a t i s h d a n   ib orat.  N u t q   b u z ilish la rin i  tahlil  qilisli  ta m o y ill a r i,  

n u t q   b u z i l i s h l a r i   t a s n i f m i n g   as o sin i  va  u l a r n i n g   o ldini  o lis h ,  b a r t a r a f  

e t is h   va  k o r r e k s i y a l a s h n i n g   ilm iy  a s o s l a n g a n   usul  va  y o 'l l a r i n i   ishlab 

c h i q i s h n i   t a s h k i l   qiladi.

N u t q   b u z i lis h l a r in i  tahlil  qilish  ta m o y ill a r ig a   t a ’rif  b e r g a n   d as tla b k i 

t a d q i q o t c h i l a r d a n   biri  R .Y e.  L e v in a   h is o b l a n a d i .   U  u c h t a   t a m o y i l n i  

a j r a t a d i :   r i v o j l a n i s h ,   t i z i m l i   y o n d a s h u v   va  n u t q n i n g   b o l a   p s i x i k  

r i v o j l a n i s h i n i n g   b o s h q a   t o m o n l a r i   biinn  o ‘z a r o   aloqasini  k o ‘ rib  c h iq ish . 

N u t q   b u z i l i s h l a r i n i   tahlil  q ilish d a   bu   t a m o y i l l a r   l o g o p e d iy a d a   y c ta k c h i 

o ' r i n d a   q o l a d i l a r .

R i v o jla n is h   ta m o y ili  n u q s o n   kelib  c h i q is h in i n g   e v o l u t s i o n - d i n a m i k  

ta h lili n i  k o ‘z d a   tu ta d i.

N u t q   k a m c h il ig in i  statistik t a ’riflashdan tashqari,  lining kelib chiqishin i 

d i n a m i k  ta h lil  qilish  h a m j u d a   m u h im d ir .   N erv -p s ix ik   funksiyalari  uzluksiz 

riv o jla n ish   v a   s h a k lla n is h  j a r a y o n i d a   b o l g a n   b o la la r d a   n a fa q a t  b ir la m c h i 

n u q s o n n i n g   b e v o s i t a   n a tija larin i  b a h o l a s h ,   balki  lin ing  n u t q i y   va  bilish 

f u n k s i y a l a r i n i n g  sh a k lla n is h ig a   u z o q   n u i d d a t   t a ’sir etishin i  h a m   b a h o l a s h  

m u h i m d i r .

B o l a n i n g  y o s h g a   oid  riv ojlanish  d i n a n i i k a s i d a   n u tq iy   n u q s o n n i   tahlil 

qilish,  u n i n g   k e lib   c h i q is h   m a n b a l a r i n i   b a h o l a s h   va  lining  o q ib a tla rin i 

o l d i n d a n   a y t i b  b e r i s h ,   h a r  bir  y osh  d a v rid a   n u t q   rivojlanish  q o n u n i y a t l a r i  

va  x u s u s i y a t l a r i n i   b i l i s h n i ,   u n i n g   r i v o j l a n i s h i n i   t a ’m i n l o v c h i   s h a r t -  

s h a r o i t l a r n i   bilish ni  ta la b   e tad i.

M a s a l a n ,   b o l a d a   m a rk a z iy   nerv  s is t e m a n i   j a r o h a tla n is h i  n atija sid a 

n u t q  a p p a r a t i   nuiskullari  innervatsiyasi  buziladi  va bu  artik u latsio n  o rg a n la r  

h a r a k a t c h a n l i g i n i n g   c h c g a r a l a n g a n lig id a   n a m o y o n   boMadi.  Bu  c s a   o ‘z 

n a v b a t i d a   t u r l i   o g ‘ irlik  d a r a j a s i d a g i   t a l a f f u z   k a m c h i l i k l a r i n i   k e l tir ib  

c h i q a r a d i .   B i r o q   n u t q   n u q s o n i  b u   bila n  c h e g a r a l a n m a y d i .   N u t q n i   idrok 

q ili s h d a   u n i n g   m o t o r   k o m p o n e n t i   (tn k ro r la b  g a pirish)  k a t t a   rol  o 'y n a y d i .  

T o v u s h l a r n i   t a k r o r l a b   g a p irish d a g i  q i y in c h ili k   n u tq n i  idrok  q ilis h n in g  

a r t i k u l a t s i o n   t a y a n c h i n i   b uza di.

S h u n i n g d e k ,   n u t q   h a r a k a t  va  c s h itu v   a n a liz a t o r la r i n in g   is hida  o ‘z a r o  

a l o q a d o r l i k   m a v ju d lig i  sa b ab li  u  b u n d a y   h o lla r d a   k e c h ik ib   s h a k lla n a d i. 

T o v u s h l a r n i   a n i q   id r o k   qilm a slik   s o ' z n i n g   to v u sh   ta rk ib in i  e g a lla s h n in g  

k e c h ik ib ,   o r q a d a   q o lis h ig a  h a m   s a b a b c h i  b o ‘ladi  va  o ‘z  n a v b a t i d a   bu 

y o z u v d a g i   q i y i n c h i l i k l a r n i   k e l t i r i b   c h i q a r a d i .   B o l a l a r   y o z i s h n i  

o ‘z l a s h t i r i s h d a   q iy in c h ili k la r g a   u c h r a y d ila r .

P o ‘ s t l o q   n u t q   z o n a l a r i n i n g   r i v o j l a n i s h i d a   k a t t a   r o l   n u t q i y

---

k i n c s t e z i v a l a r g a   t c g i s h l i d i r   ( n u t q   v a q t i d a   a r t i k u l a t s i o n   o r g a n l a r  

h a r n k a t l a n i s h i   n a t i j a s i d a   v u z a g a   k e l u v c h i   i m p u l s l n r g a ) .   N u t q i y  

k i n e s t e z i y a l a r   a r t i k u l a t s i y a   k a m c h i l i k l a r i d a   b u z i l a d i .   P o ' s t l o q   n u t q  

z o n a l a r i g a   keluvchi  aíTerent  im p u l s l a r  o q i m i   k a m a y a d i ,   n a t i j a d a   u la rn itig  

yctilishí  k cc h ik a d i,  b u   esa  n u t q   r iv o jla n is h id a   u i n u m i y   o r q a d a   q o lis h n i 

k e ltirib   c h iq a r a d i.

N u tq iy  kinesteziyalar yetishm ovchiligi  bilan  birga  k e l u v c h i  artikulatsiya 

b u z i l i s h l a r i d a   l u g ‘a t   b o y i s h i n i n g   o r q a d a   q o l i s h i ,   n u t q i y   x o t i r a n i n g  

y e tish m a slig i  va  h o k a z o l a r   n a m o y o n   b o ‘ladi.

Bu  h o ld a ,   m u r a k k a b l a s h g a n   ta la f f u z n i n g   o q i b a t i ,   b o l a   faol  n u t q i n i n g  

c h e g a r a l a n g a n lig i  b o ‘lishi  m u m k i n .   S o ‘z  b o y lig i n in g   y e t is h m a s lig i ,   to v u sh  

t a r k i b i n i   e g a l l a s h d a g i   q i y i n c h i l i k l a r   t i l n i n g   g r a n i m a t i k   q u r i l i s h i n i  

e g a l l a s h n i n g   n o r m a l   y o ' n a l i s h i n i   iz d a n   c h i q a r a d i ,   y a ’ni  b o l a d a   n u tq iy  

r i v o j l a n m a g a n l i k   b e l g i l a r i   k u z a t i l a d i .   B u n d a   a r t i k u l a t s i o n   o r g a n l a r  

h a r a k a t c h a n l i g i n i n g   c h e g a r a l a n g a n l i g i   n a t i j a s i d a   t o v u s h   ta la f T u z n in g  

b u z ilis h i  y etak c h i  n u q s o n   b o ‘lsa,  b u n g a   n is b a t a n   n u t q i y   r iv o jla n m a g a n lik  

ik k i l a m c h i   b o ‘lib  h is o b l a n a d i.

N u t q   b u z ilis h la r n in g   tahlili  riv ojla nish  n u q t a y i   n a z a r i d a n   y e t a k c h i 

n u q s o n   va  u n g a   b o g ‘liq  ik k il a m c h i  b u z ilis h n i  a j r a t i s h   i m k o n i n i   b e r a d i. 

Bu  n u t q   buzilishlari  ta sh x isid a  n i u h i m   a h a m i y a t g a   e g a d i r .

Z a m o n a v iy   neyrofiziologiva  nuqta yi  naz arida  n u t q   buzilishlari  tahlili, 

shunin gdek,  nutq  rivojlanishint  n o m ia   va  patologiyada  o'rg a n ish ,  organizm 

funksional  sistemasi  shakllanishining  u m u m i y   q o n u n i y a t l a r i g a   as oslanadi 

(sistemagenez).  Funksional sistema haqidagi ta’limotni, iniyaningtiiiii stmkturalarini 

keng  funksional  birlashishi  sifatida  s o ‘nggi  nat ¡jalar  olishi  asosida  P.K.  Anoxin 

(1978)  ishlab chiqdi.  Bu  yangi  metodologik  nuqtayi  n a / a r d a n   nutq  rivojlanishini 

n o r m a   va  patologiya sharoitida  ko‘rib  chiqish  imkoniyati  mavjuddir.

S i s t e m o g e n e z   n a z a r i y a s i   a s o s i d a   —  n u t q   f u n k s i o n a l   s i s t e m a s i  

riv o jla n ish in in g   keskin   d av r la rin i  e ’tib o r g a   o lish  m u h i m d i r .

Z a m o n a v i y   psix o lo g iy a  e r is h g a n   y u tu q la r i  a s o s i d a   n u t q   b u z ilishlari 

ta h lili  ta m o y ili  y o n d a s h u v   faoliyati  ta m o y ili  b ila n   o ‘z a r o   a l o q a d o r l i k d a  

b o ' l a d i .   Bola  faoliyati  u n i n g   k a t t a l a r   b ila n   o ‘z a r o   a l o q a s i   j a r a y o n i d a  

sh a k lla n a d i  va  h a r b i r d a v r   u c h u n   n u t q   rivojlanishi  b i l a n   b e v o s ita   b o g l i q l i k  

x a r a k t c r l i d i r .   S h u   s a b a b li  n u t q   b u z i l i s h l a r i   t a h l i l i d a   b o l a   f a o li y a tin i 

b a h o l a s h   in u h im   a h a m i y a t g a   ega.

B ola  h a y o t in in g   b ir i n c h i   yilida  y e t a k c h i  fao liy a t  s h a k l i   u n i  k a t t a l a r  

b i l a n   h i s s i y - i j o b i y   m u n o s a b a t i   h i s o b l a n a d i .   B u   d a s t l a b k i   n u t q i v  

m u l o q o t n i n g   s h a k lla n is h i  u c h u n   a s o s   b o ‘lib  x i z m a t   q ila d i.   F a q a t  u n i n g  

a s o s id a  b o la d a   k attalar b ila n   m u lo q o t g a  ta lab  s h a k l l a n a d i ,   o v o z   reaksiyalari 

k o ‘ r i n i s h i d a   u n i n g   d a s t l a b k i   s h a r t - s h a r o i t l a r i   r i v o j l a n a d i ,   u l a r n i n g  

if o d a lilig i,  s e n s o r   f u n k s iy a l a r i,  y a ’ni  k o m m u n i k a t i v - b i l i s h   k o m p l e k s i  

r i v o j l a n a d i .   Bu  b o l a n i n g   k e y i n g i   p s ix ik   r i v o j l a n i s h i d a   h a l   q i l u v e h i  

a h a m i y a t g a   ega.

---

F a o l i y a t n i n g   b u n d a y   t u r i  z a i f   r i v o j l a n u v c h i   b o l a l a r d a   ( m n s a l a n ,  

k a s a lx o n a d a  u z o q   m u d d a t   y otishni  ta lab  qila d ig a n   kasallik yoki a t ro fd ag ilar 

bilan  m u l o q o t n i n g   k a m lig i)  n u t q   r i v o jla n is h in i n g   dastlabki  s h a r t - s h a r o i t i  

y etarli  s h a k l l a n m a y d i   va  b u n d a y   b o la  h a y o t i n i n g   dastla bki  yillarida  n u t q  

r i v o jla n is h id a n   o r q a d a   qolishi  m u r n k in .

B o la   h a y o t i n i n g   ik k in c h i  y ilid a ,  n u t q   riv o jla n ish in i  s t i m u l l o v c h i ,  

k a t t a l a r   b i l a n   p r e d i n e t l i   h a r a k a t   m u l o q o t i   y e t a k c h i   fa o li y a t  s h a k l i  

h is o b l a n a d i .   F a q a t   k a t t a l a r   b ila n   b ir g a l ik d a   o d d i y  p r e d m e t l i   h a r a k a tla r n i 

b a ja r is h   j a r a y o n i d a   b o la  p r e d m e t l a r n i n g   a s o siy   b e lg ila rin i,  x u l q - a t v o r  

ta jrib asin i  o ‘z l a s h t i r a d i ,   m u h i m   b ili in la r   za xirasi  va  a t r o f   o l a m   iia q id a  

t a s a w u r l a r n i   t o ‘p la y d i,  faol  va  passiv  lu g 'a t i n i   b o y ita d i va  n u tq iy   m u l o q o t  

s h a k l l a r i d a n   f o y d a l a n a   b o sh la y d i.  A g a r b u   y o s h   d av r id a   ye ta k c h i  faoliyat 

shakli a l m a s h m a s a ,   hissiy -ijo biy   m u l o q o t   d a v o m  eta v e rsa ,  u  h o ld n   b o la d a  

n u tq iy   r i v o j l a n i s h n i n g   o r q a d a   q olishi  y u z a g a   keladi.  S h u n g a   o ‘xsh a sh  

h o la t  s e r e b r a l  p a r a l i c h   b o la la r d a   h a m   k u z a tila d i.

3  y o s h d a n   b o s h l a b   o ‘yin  y e t a k c h i  f a o liy a tg a   aylanndi.  Bu j a r a y o n d a  

n u t q n i n g   i n t e n s i v   (jadal)  rivojlanishi  a m a l g a   osh a d i.  M a x su s t a d q iq o tla r d a  

k i c h i k   m a k t a b   y o s h i d a g i   b o l a l a r d a   b e l g i l i   o ' y i n l a r   b i l a n   n u t q  

r i v o jla n is h in i n g   a l o q a s i  o c h i b   b erilg an .  S h u   b ila n   b o g ‘!iq  ravishda  b ir  

q a t o r   xorij  m u a l l i f l a r i   o ' v i n n i   n u tq iy   r iv o jla n is h n i  b a h o l a s h   va  o l d i n d a n  

a y tib   b e r is h   u su li  sif a tid a   tavsiya  q i l a d ila r   ( F e r r e l l  B.  I.  et  al,  1984).  Va 

n ih o y a t,  m a k t a b  yoshidagi  yetakc hi  o 'q u v   faoliyati  b o l a n i n g y o z m a   n u tq in i 

r iv ojlantirish  v a  o g ‘zaki  n u tq in i  t a k o m ill a s h ti r i s h n in g  asosini  tashkil  qiladi.

T i z i m l i   y o n d a s h u v   f a o l i y a t i   t a m o y i l i   m u l o q o t   j a r a y o n i d a   n u t q  

buzilishlarini  ta h lil  qilish  u c h u n ,   u l a r g c n e z i n i   tu s h u n is h  u c h u n   va ayniqsa, 

u la rni  b a r t a r a f  e t i s h  va  korreksiyalash  y o 'lla rin i  a n iq la s h   u c h u n   m u h i m d i r .

Tizim li  y o n d a s h u v   ta m oyili  n u t q n i n g   tu rli  k o m p o n e n t l a r i n i   o ‘z a r o  

sis tc m a li  a l o q a s i   v a   sistem a li  qurilishiga  a s o s la n a d i:  u n in g  to v u s h ,  ta laffu z 

t o m o n i ,   f o n e m a t i k  ja r a v o n l a r ,   le k s i k - g r a m m a t i k   qurilish.

N u t q   bu z ilish la ri turli dara jada u  yoki  bu   k o m p o n e n t g a  t a ’sir k o ‘rsatishi 

m u m k i n .   A y r i m   h o lla r d a   k o ' p r o q   u n i n g   t o v u s h   ta laffuz  t o m o n i   b u z i la d i , 

n u t q   an iq lig i  a z i y a t   c h c k a d i  -   fo n c tik  b u z ilis h la r:  b o s h q a   h o lla rd a   to v u s h  

t a la f f u z in i n g   b u z i lis h i  s o ' z n i n g   to v u sh   ta r k i b in i  ega lla shdagi  k a m c h il ik  

b ila n   u y g ‘u n l a s h a d i   f o n c ti k   —  f o n e m a t i k   bu zilish lar.  B u n d a y   h o lla r d a ,  

o ' q i s h   va  y o z i s h n i   o ‘zlashtirislu la gi  q iy in c h iii k la r   m u q a rr a r d ir.

B u z ilish  f o n e t i k - f o n e m a t i k   va  l e k s i k - g r a m m a t i k   tiz im n i  o ‘z   ic higa 

o ig a n   h o l l a r d a   n u t q n i n g  toMiq  riv o jla n m a g a n lig i  n a m o y o n  b o l a d i .   Blin da 

l e k s i k - g r a m m a t i k ,   f o n e ti k - f o n e m a tik   b u z i lis h l a r y a g o n a  o ‘z a r o  a lo q a d o rlik  

k o m p l e k s i n i   o ‘z i d a   ifodalaydi.

N u t q   tu r l i   k o m p o n e n t l a r i n i n g   o ‘z a r o   b o g ‘liqligini,  s o ' z n i n g   to v u s h  

t o m o n i ,   u n i n g   le k sik  va g r a m m a t i k   a h a m i y a t i n i n g  o ‘z a r o  aloqasi  m is o lid a  

k o ‘rish  m u m k i n .   S o ‘z l a r d a   to v u s h   m i q d o r i ,   x ar a k te r i  va j o y la s h u v in i n g  

o ‘z g a r is h i,  u n i n g   leksik ,  k o ' p i n c h a   g r a m m a t i k   a h a m i y a t i n i   o ‘z g a rtira d i. 

42

---

N u t q   k o m p o n e n t l a r i n i n g   o ' z a r o   a l o q a s i  n u t q   r iv o jla n is h i  j a r a y o n i d a  

y aq q o l  n a m o y o n  boMadi.  F o n e tik   rivojianish  lu g 'a t  b o y is h ig a   va g r a m m a t i k  

v o s it a la rn i n g   k en g a y ish ig a   y o r d a m   b e r a d i.

Y u q o r i d a   q a y d   e t ilg a n id c k ,  n u t q   r ivojla nishi  s i s t e m o g e n e z   ta m o y ili 

b o ‘y i c h a   a m a l g a   o s h a d i .   Bu  o r g a n i z m   r i v o j l a n i s h i n i n g   o ‘z i g a   x o s  

q o n u n i y a t i   h iso b la n a d i  va asosiy x u su siy a ti  f u n k sio n a l  s i s t e m a n i n g   n o te k is  

( g c t e r o x r o n )   rivojlanishidan  iborat.  Bu  a t r o f - m u h i t   s h a r t - s h a r o i t i g a   t o ‘g ‘ ri 

m o s l a s h u v n i   va  m o s l a s h ib   k e t is h n i  t a ’ m in l a y d i  ( P . K .   A n o x i n ) .

F u n k s io n a l  sistem a  t o ‘la  d a r a j a d a   h ir d a n i g a   s h a k l l a n m a y d i .   D a s tla b  

o r g a n i z m n i n g   y a s h a b   ketishi  u c h u n   b i n n u n c h a   m u h i m   b o l g a n ,   ti z i m n i n g  

a l o h i d a  k o m p o n e n t l a r i n i n g  s t r u k t u r a   ( tu zilish )  qism lari  b ir la s h a d i.   S h u n g a  

b o g l i q   h o ld a   funksio nal  s is te m a la r o r g a n i z m   h a y o t id a   m o s l a s h u v c h a n l i k n i  

e r ta ro q ,  ularning t o ‘la va  t a m o m il a  yctilishiga q a ra g a n d a  e r t a r o q  cgallaydilar. 

N u t q   riv o jla n ish in in g   m u h i m   asosi  n u t q - e s h i t u v   t i z i m i d a ,   s o ‘n g   n u t q -  

h a r a k a t  a n a liz a t o rid a   n u tq n in g   i n t o n a t s i y a - o h a n g   t o m o n i n i   sh a k lla n tir ish  

h i s o b l a n a d i .   B u   b o l a   h a y o t i n i n g   d a s t l a b k i   o y l a r i d a   i n s o n   o v o z i d a g i  

t o v u s h l a r g a  sezgirligi  singari  m u h i m   m o s l a s h u v  t a ’siriga  c g a d i r  va g o ‘d a k n i 

o ‘ziga  x os  in soniy,  ijtim oiy   m u h i t d a   y a s h a b   k etishini  t a ’m in l a y d i.

S i s t e m a   f a o liv a tin in g   a n i q   n a t ija la r i  ta sh k il  q i l u v c h i   m u h i m   o m il 

h iso b l a n a d i.  N u t q n i n g  asosiy  funksiyasini  tashkil  qiluvchi  k o m m u n i k a t s i y a  

n u t q   tiz im i  u c h u n   s h u n d a v   fovdali  n a t ija   h is o b l a n a d i   (V .A .  A r t y o m o v ,  

N . I .   J i n k i n ,   A.A .  L e o n t e v   va  b o s h q a l a r ) .

N u t q n i n g   fiziologik  m e x a n i z m i   u s t i d a   o lib   b o r i l g a n   t a d q i q o t l a r n i n g  

k o ‘rs a ti s h ic h a ,   m i n i m a l   t a ’m i n l a s h   t a m o y i l i   b o ‘y ic h a   n u t q i y   s i s t e m a n i n g  

s c m a n t i k   dara jasi  b o s h q a l a r d a n   ilgari  ishlaydi.  S h u   s a b a b li  b o l a   n u t q n i  

e r t a r o q   t u s h u n a   b o sh la y d i,  s o ‘n g r a   e s a   g a p i r a d i.

E k s p r e s s i v   n u t q n i n g   s h a k ü a n i s h i   j a r a y o n i d a   b o l a   s o ‘z - g a p l a r n i  

g a p i r i s h n i   b o s h la y d i.  B u n d a   yaxlit  s o ‘z l a b   b e r is h   m u j a s s a m l a s h a d i ,   uni 

i f o d a l a s h d a   in to n a ts i y a   yetakc hi  rol  o ‘y n a y d i .   S h u n i n g d e k ,   b u   f u n k s io n a l 

n u t q   tiz im i  o ‘z i n in g   t a m o m i l a  v e t ilis h ig a   e r i s h m a y   h a r a k a t g a   k irish is h ig a 

g u v o h lik  b e r a d i,   b u   h a m   s i s t c m o g e n e z n i n g   asosiy q o n u n i y a t i   h is o b l a n a d i.

Bu  h o l d a   tizimli  y o n d a s h u v   t a m o m i l a   n u t q   b u z i lis h l a r i  ta h l i l i d a   til 

k o m p o n e n t l a r i   o r a sid a   tizim li  o ‘z a r o   a l o q a d o r l i k   sif a t id a   a s o s l a n a d i .

Bu  ta m o v i l   n u t q   b u z ilishlari  p e d a g o g i k   ( a s n i f i n i n g   a s o s i n i   ta s h k il 

q i l a d i ,   n u t q   b u z i lis h l a r ig a   ega  b o l a l a r   u c h u n   m a x s u s   m u a s s a s a l a r n i  

k o m p l e k t l a s h n i ,   s h u n i n g d e k ,   n u t q   b u z i lis h l a r i  o ld in i  o l i s h   va  b a r t a r a f  

e t i s h n i n g   usul  va  yoMlarini  a n i q la y d i .   R .Y e.  L e v i n a   t o m o n i d a n   ilgari 

s u rilg a n ,  u c h i n c h i   ta m o y il,   b o la  p s ix i k   riv o jla n ish in in g   b o s li q u   t o m o n l a r i  

bilan  n u tq n in g   a l o q a s i  h is o b l a n a d i.   L .S .  V igotskiy,  A . N .   L e o n t e v ,   A . R .  

L u riy a   va  b o s h q a   o l i m l a r   ishining  k o ' r s a t i s h i c h a ,   i n s o n i y   x u lq   s h a k lla ri,  

n u t q   psixik  f u n k s iy a t a r v a   qobiliyat  b o l a d a   t u g ‘m a   b o ‘lm a y d i.  U l a r   m a q s a d  

sari  y o 'n a l t i r i l g a n   t a ’lim   va  ta rb i y a ,   j a m i y a t   h a y o t i n i n g   s h a r t - s h a r o i t l a r i  

t a ’siri  o s t i d a   s h a k lla n ad i.

---

B o l a n i n g   b a r c h a   psixik ja r a y o n l a r i   “   id ro k ,  x o tir a ,  d i q q a t ,   ta savvur, 

t a f a k k u r   m a q s a d   s a r i  y o ‘n a l t i r i l g a n   x u l q   b e v o s i t a   n u t q   ï s h t i r o k i d a  

riv o jla n a d i  ( L .  S.  V igotskiy,  A.  R.  L uriya,  A.  V.  Z a p o r o j e t s  va b o s h q a la r ) .

N u t q   buzilishlariga eg a b o l a d a   m u v o fiq   kcluvchi  ko rre k sio n  ta d b ir la m i 

o ‘t k a z m a s l i k ,   u n i n g   i n t e l t c k t u a l   riv o jla n is h   t e m p i n i   s e k i n l a s h t i r i s h i  

m u m k i n .   N u t q   n u q s o n i   k u c h i  tu fa y l i  u   a t r o f d a g i la r  b ila n   k a m   m u l o q o t g a  

k i r i s h a d i ,   b u n g a   b o g ‘liq  r a v i s h d a   t a s a v v u r   d o ir a s i  m a ’l u m   m i q d o r d a  

t o r a y a d i ,   t a f a k k u r   rivojlanishi  t e m p i   se k in la sh a d i.

N u t q n i n g   p s i x i k   r i v o j l a n i s h n i n g   t u r l i   t o m o n l a r i   b i l a n   a l o q a s i  

d i f f e r e n s ia ts iy a la s h g a n   va  n u t q   k o m p o n e n t l a r i n i n g   h a r b i r i   u c h u n   o 'z ig a  

x os  a m a l g a   o sh ir ila d i.  M a s a l a n ,   to v u s h   ta la f fu z in i n g   t o ‘g ‘ri  rivojlanishi 

n u t q   a p p a r a t i   h a r a k a t - k i n e s t e l i k   fu n k siy a s in in g   sa q la n g a n lig ig a ,  es h itu v  

id r o k i  v a   u l a r  o rasid a g i  a l o q a d o r ü k n i n g   rivojlanganli gig a  b o g ‘liq boMgani 

sin g a ri  t n i y a n i n g  a n a l i z - s i n t e z   f a o liy a tig a   h a m   bogMiqdir.  Bu  faoiiyat  o ‘z 

t a l a f f u z i n i   é t a l o n   b ila n   ( t o ‘g ‘ri  ta la f fu z )  d o i m o   ta q q o s la s h   im k o n i y a ti n i 

b e lg ila y d i  v a   b u   e t a l o n g a   i n ti lis h n i  n a z o r a t   qiladi.  M iy a   a n a l i z - s i n t e z  

f a o l i y a t i n i n g   y e t is h m a s lig i d a   b o l a   o ‘z i n in g   n u q s o n li  to v u sh   ta laffu zin i 

t o ‘g ‘risi  b i l a n   t a q q o s l a m a y d i ,   u  o ‘z  n u tq i  u s ti d a n   o ‘zini  o ‘zi  n a z o ra t 

q il o l m a y d i .

A n a l i z - s i n t e z   faoliyati  n u t q n i   idrok  qilish,  to v u s h   ta hlili  ja r a y o n i d a  

k a t t a   roi  o 'y n a y d i .  A n a li z - s in te z   faoliyati  tufayli b o la bir f o n e m a  belgilarini 

u m u m l a s h t i r a   b o s h la y d i  va  u l a r n i   b ir -b i r i d a n   farqlaydi.

N u t q n i n g   l e k s i k - g r a m m a t i k   v a   m a ’ n o - m a z m u n   t o m o n i n i n g  

r iv o jla n is h id a   ta f a k k u r  j a r a y o n l a r i   m u h i m   o ‘rin  egallaydi.  L u g 'a t  boyligini 

v a g r a m m a t i k   qurilishni  o ‘zla sh tirish ,  q a c h o n  b o la eshitgan  s o ‘zini  p r e d m c t 

va  h a r a k a t   a h a m i y a t i   b ila n   b o g ‘lasa  va  ta q q o s la s a g in a   m u v a fïa q iy a tli 

a m a l g a   o s h a d i .

B u   h o l d a ,   n u t q   t a f a k k u r   j a r a y o n l a r i n i n g   s h a k lla n is h i  b ila n   uzviy 

a l o q a d a   riv o jla n a d i.  N u t q   y o r d a m i d a   b o l a   n a f a q a t  yangi  a x b o r o t n i   o la di, 

b alki  u n i  y a n g i c h a  o ‘z la sh tirish   im k o n i y a ti n i  egallaydi.  B o lala r h a y o t in in g  

b ir i n c h i   y illarid a  n u t q   sezgi  va  i d r o k  rivojlanishiga, g n o s ti k  j a r a y o n l a r n i n g  

s h a k l l a n i s h i g a   m u h i m   t a ’s i r   k o ‘ r s a t a d i .   A . A .   L y u b l S n s k i y n i n g  

k o ‘r s a t i s h i c h a ,   h a y o t i n i n g   d a s tla b k i  ikkinchî  yilida  h a t t o   passiv  n u tq n i 

e g a lla s h   h a m   b o la d a   u m u m l a s h g a n   id r o k n in g   riv ojlanishig a  t a ’sir  e tad i, 

u n i n g   b a r c h a   s e n s o r   f u n k s iy a l a r ig a   faol  iz lanish  x a r a k te r in i  b era di.

N u t q   b o l a n i n g  b a r c h a  a s o s i y   psixik j a r a y o n la r in i  q a y t a   q u r a d i:  u n i n g  

i s h t i r o k i   b i l a n   i d r o k   u m u m l a s h g a n   x a r a k t c r   e g a l l a y d i ,   t a s a v v u r l a r  

r i v o j l a n a d i ,   m e n e s t i k   faoiiyat  t a k o m ill a s h a d i.   N u t q n i n g  l e k s ik - g r a m m a tik  

t o m o n i n i n g   rivojlanishiga q a r a b ,   b o la d a   ta q q o s la s h ,  an a liz  va s in te z   qilish 

k a b i  i n t e l l e k t u a l   o p e r a t s i y a l a r   h a m   yaxshila nadi.

B u   q u y id a g i  h o l a t l a r   k u c h i  b ila n   a m a lg a   osh a d i:  u  yoki  b u   s o ‘z n i n g  

m a z m u n i d a   b i r   v a q t n i n g   o ‘z i d a   p r e d m e t l a r n i n g   u m u m i y   va  a l o h i d a  

b e l g i l a r i   i f o d a l a n a d i .   S o ‘z  t i z i m i n i n g   a n a l i z a t o r l a r g a   t a ’sirini  m a x s u s

---

o 'r g a n i s h   sln in i  k o ‘rsatd iki,  n u t q i y   t a ’s ir la r   ( k o ’r s a t m a l a r   h a m )   ijobiy 

s h a r t l i   r c a k s i y a l a r n i   is h l a b   c h i q i s h n i   t e z l a s h t i r g a n i   s i n g a r i   u l a r n i n g  

d if fc r e n s iro v k a s in i  h a m   y e n g i lla s h tir a d i .

X ulqni  ta rtib g a solishda n u t q q a   k a t t a   a h a m iy a t beriladi  ( L . S .   Vigotskiy, 

A .R .   L u riy a ,  V .l.  Lubovskiy ).  X u l q n i   ta rt ib g a   solish  s i f a t i d a   n u t q n i n g  

o n t o g e n e t i k   e r t a   t a ’siri  aytib  o ' t i l g a n   ( V . l.   Lubovskiy ).

T a r t i b g a   soluvc hi  n u t q   r i v o j l a n i s h i d a   b o s h l a n g ‘ic h   d a v r l a r d a n   biri 

d e b   L.S.  V ig o tsk iy   e g o t s e n t rik   n u t q n i   h iso b la g a n .

E g o t s e n t r i k   n u t q   d a v r id a   b o l a   o ‘z   h a r a k a tla r in i  s h a x s iy   n u t q i   b ila n  

k u z a tis h n i  b o sh la y d i.  Bola  f a o l i y a t i n i n g   bajarilishi  q a n c h a l i k   m u r a k k a b  

b o ' l s a ,   n u t q   s h u n c h a l i k   ifodali  b o ' l a d i ,   b u   h o ld a   n u t q   b o l a n i n g   m a q s a d  

sari  y o ' n a l g a n   faoliyatiga  t a ’sir  e t a d i .

N u t q n i n g   ta rtib g a   soluvc hi  f u n k s i y a s i n i n g   s h a k l l a n i s h i   b o s h   niiya 

p o ‘s tl o g ‘i  p c s h a n a   qism i  yctilishi  b i l a n   b e v o s ita   b o g ‘liqdir.

B o la  h a y o t i m n g ,   birin c h i  y i l i n i n g   ox irig a  kelib  h a r a k a t l a r n i   n u t q i y  

ta rt ib g a  solish  asoslari o ‘rn atilg an.  B u   b o l a n i n g  od d iy  s o ‘z   in s t ru k s i y a la ri n i 

b a j a r i s h i d a   a m a l g a   o s h a d i:  " Q a l a m n i   b c r " ,   " K o ' z i n g n i   k o ‘ r s a t ”,  a g a r  

p r c d m c t n i   ifodalovchi  s o ‘z  o ‘z g a r t i r i ! g a n d a   h a r a k a t l a r   o ‘z   a d e k v a t l i g i n i  

s a q la s a ,   y a ’ni  b o la   k a t t a l a r   k o ‘r s a t m a s i   b o ‘v ic h a   q a l a m n i ,   q a v c h i n i ,  

q o ‘g ‘ir c h o q n i  berishi  m u m k i n   ( V . l .   L u b o v sk iy ).  B u n d a y   h o l l a r d a   f e ’l 

o tg a  n is b a ta n   e r ta r o q   u n u i m l a s h g a n   x a r a k tc r g a  egadir. V . l .   L u b o v s k i v n i n g  

m a 'l u m o t i g a   k o ‘ra,  ichki  nutqiy  b o s h q a r u v g a  o ‘tish,  b o la   q a c h o n   s ig n a lla r  

a l o q a s i n i  va  o ‘z i n in g   j a v o b   h a r a k a t l a r i n i   u m u m l a s h t i r a   o lis h   h o l a t i g a  

y e t g a n d a g i n a   b o s h l a n a d i .   V . l .   L u b o v s k i y   n u t q i y   b o s h q a r u v   va 

v e r b a liz a ts i y a   b u z i lis h i n i,   p s ix i k a n i  a n o m a l   r i v o j l a n i s h i n i n g   u m u m i v  

q o n u n i y a t i   sifatida  k o ‘radi.  Bu  d e g a n i ,   riv o jla n ish id a   tu r li  k a m c h i l i k l a r g a  

e g a   b o l a l a r d a   h a r a k a t l a r n i   n u t q i y   b o s h q a r i s h   va  o ‘7.ini  t u t i s h   y e t a r li 

b o ‘lm a y d i.   B u n d a y   b o l a l a r n i n g   k o ‘p c h i l i g i d a   f aoliyat  h a r   d o i m   h a m  

m a q s a d   s a r i   y o ‘n a l m a y d i ,   g o h i d a   i m p u l s i v   k e c h a d i ,   u l a r   s o ‘z 

k o 'rs a tm a la rig a  d a r r o v b o ‘y s u n m a v ,  q iy in c h ilik  bilan  b o ‘y s u n a d ila r .   U la r d a  

k o ‘p i n c h a   h a r a k a t n i n g   t o r m o z l a n g a n l i g i   kuzatiladi.

B o la la rd a   n o rm a l  nerv-psix ik   r iv o jla n is h   fo n id a   n u t q   b u z i l i s h l a r i   kclib 

c h iq ish i  m u m k i n   va  y u q o r id a   k e l t i r i l g a n   b a r c h a   x u s u s i y a t l a r   i k k i l a m c h i  

x a r a k t c r g a   e g a   boM adi  va  n u t q   n u q s o n i n i n g   o ' z i d a n   k e l i b   c h i q i b  

s h a r tl a n a d i.

M a r k a z i y   n e r v   tiz im i  o r g a n i k   j a r o h a t l a n i s h i   b i l a n   b o g ‘ liq  n u t q  

buzilishlari  k o ‘p in c h a  bola  nerv -p six ik   rivojlanishidagi  tu rli  xil  k a m c h i l i k l a r  

b ilan  u y g 'u n la s h a d i.  Bu  k o ‘p ro q  i n t e l l e k t u a l ,  g o h id a   h is s iy -iro d a v iy  s o h a d a  

n a m o y o n   boMadi.  M a s a la n ,  n u t q   b u z i l i s h l a r i n i n g   b a r c h a   k l i n i k   s h a k lla ri 

in te lle k ti  n o r m a d a   b o ‘lg an  b o l a l a r d a   k u z a t i l g a n i d e k ,   r u h i y   riv o jla n ish i 

s u s t l a s h g a n   va  o lig o fr e n   b o l a l a r d a   h a m   k u z a til is h i  m u m k i n .   N u t q i y  

n u q s o n n i n g   n a m o y o n   b o 'lis h   x u s u s i y a t i ,   u n i  b a r t a r a f   e t i s h   d i n a m i k a s i ,  

k o r re k s io n   ish  usullari  va  y o ‘llari  f a q a t   n u t q i y   n u q s o n   h a r a k t e r i g a   q a r a b

---

a n i q l a n m a s d a n ,   b a l k i   b o l a   n e r v - p s i x i k   r i v o j l a n i s h i   u n n u n i y   fo n i

x u s u s i y a t l a r i   b ila n   h a m   a n i q l a n a d i .

N u t q  b u z ilishlarining k o ‘p g i n a   k o ‘rinishi  m in im al  iniya  disfunksiyasiga 

e g a   b o l a l a r d a   k u za tilad i.  B u n i n g   as o sid a  m iy a   a l o h i d a   f u n k s io n a l  tiz im i 

y e t i l i s h i n i n g  buzilishi va s i n a p s l a r a r o  alo q a ia rn in g  toMa sh a k lla n m a g a n lig i 

y o t a d i .   B u n d a y   b u z i lis h l a r   n a t i j a s i d a   tu rli  xil,  n e i ^ - p s i x i k   fa o liy a tin in g  

y a q q o l   i f o d a l a n m a g a n   b u z i l i s h l a r i   ku z a tila d i va  b u l a r l i a r a k a t   n o tin c h lig i, 

x o t i r a  b u z ilis h i,  d iq q a t, x u lq  b u z i lis h i ,   turli  n u t q  k am ch ilik la ri  ko   rin ishid a 

k u z a t i l a d i .

N u t q   buzilish larin i  ta h li!  q i l i s h d a   lo g o p c d   b o l a n i n g   u m u m i y   s o g ‘lig‘i 

h o l a t i n i ,   u n i n g  harakat  s o h a s i n i n g   h o la tin i,  k o ‘rish,  e s h itish  va  in te llektni, 

t e m p e r a m e n t   x u su siyatla rini  h i s o b g a  olishi  m u h i m .   N u t q  b u zilish la r in in g  

k o ‘p g i n a   k o ‘rinishlari, a y n i q s a ,   n e v r o ti k   xarakterga ega b o ‘lg an buzilishlar, 

t u g ‘ m a   b o l a l a r  asabig a  u c h r a g a n   b o la la r d a   kelib c h i q a d i  ( n e v ro p a ti y a la r). 

B u n d a y  b o l a l a r e r t a  y o s h l a r d a n o q   b a r c h a  tashqi  q o ‘z g ‘a tu v c h ila r g a   yuqori 

d a r a j a d a   t a ’sirchanligi  b i l a n ,   e m o t s i o n a l   q o ‘z g ‘a lu v c h a n lig i  b ila n   ajralib 

t u r a d i l a r ,   u l a r n i n g   n e r v   t i z i m i   o s o n   j a r o h a t l a n a d i ,   a r a z c h i ,   yig  lo q i, 

q o ' r q u v g a   m o y il d ir la r ,  u l a r d a   q o n - t o m i r   vegetativ  b u z ilis h i  t o ‘s a td a n  

q i z a r i b   k e t i s h   yoki  t e r i   q o p l a m i n i n g   o q a r i b   k e t i s h i ,   k u c h l i   t e r l a s h  

k o ‘r i n i s h i d a   ku z a tila d i,  b i r   q a t o r   h o lla r d a   o s h q o z o n - i c h a k   t r a k t id a   h a m

k a m c h i l i k l a r   a n iq la n a d i.

N u t q  buzilishlarini  tahli!  q i l i s h d a  b o la  yoshini  u n i n g   ijtim oiy va  oilaviy 

m u h i t i n i ,   n u t q   bu ziiish in i  k e l t i r i b   chiqarishi  m u m k i n   b o ‘lgan  e tiologik 

va  p a t o g e n e t i k   o m illa r n i  e ' t i b o r g a   olish  m u h im .

B u  h o l d a ,   n u t q n i n g   b a r c h a   psixik  j a r a y o n l a r   b i l a n   b o g ‘liqligiga 

a s o s l a n i b ,   n u t q   b u z i lis h la rin i  t a h l i l   qilish  u c h u n   b o l a n i   o ‘r g a n is h d a   h a r  

t o m o n l a m a   ( k o m p le k s )  y o n d a s h u v   m u h im d ir .

M i y a   tu n k siy ala rin i s t r u k t u r a - t i z i n i l i   tashkil  etilishi  v c rti k a l- u y n s h g a n  

( p o ‘s t l o q   o s t i - p o ‘s t ! o q )   v a   g o r i z o n t a l   ( p o ‘s t l o q a r o )   t i z i m l a r n i n g  

k o ‘p q a t l a m l i   o ' z a r o   b i r - b i ri g a   t a ’sirini  k o ‘zlaydi.

H a r   b i r   f u n ksional  s i s t e m a   o ‘z i n in g   shaxsiy  riv ojlanish  d a s tu rig a   ega 

boM ishiga  q a r a m a y ,   m iy a   b o l a   h a y o t i n i n g   b a r c h a   d a v r la rid a   yaxlit  bir 

b u t u n l i k d e k   ishlaydi.  Bu  in te g r a t i v l i k  m iy a   p o ‘sl!og‘i  s o h a la r i  (g o riz o n ta l 

t i z i m l a r )   k ab i,  p o ‘s tl o q n in g  e n g  avvalo   p o 's tlo q   osti s o h a la r i  bilan  (vertikal 

t i z i m l a r )   b e v o s ita   o ‘z a r o  b i r - b i r i g a  t a ’siri va a loqadorligi b ila n   belgilanadi.

N u t q   f a o l i y a t i n i n g   m i y a   s t r u k t u r a s i   b i l a n   b o g M i q l i g i ,   m i y a  

f u n k s i y a s i n i n g   d i n a m i k   l o k a l i z a t s i y a l a n i s h i   h a q i d a g i   z a m o n a v i y  

m a t e r i a l i s t i k   t a s a v v u r l a r g a   a s o s l a n a d i .   Bu  t a s a v v u r l a r   I .P .   P a v lo v  

t o m o n i d a n   ifo d alab   b e r il g a n   v a   k cy in ch a lik   A .R .  L u ri y a   ta d q iq o tla r i d a  

r i v o j l a n t i r i l g a n .   M i y a   f u n k s i y a s i n i n g   d i n a m i k   l o k a l i z a t s i y a s i ,   m iy a  

f a o l l i g i n i n g   is t a l g a n   s h a k l i g a   m i y a n i   yaxlit  v a   b i r   v a q t n i n g   o ‘z i d a  

d i f fe r e n s i a t s i y a l a s h g a n  j a l b   e t i s h n i   ko'zla ydi.

I n s o n n i n g   oliy  psixik  f u n k s iy a l a r i,   s h u   j u m l a d a n ,   n u t q   h a m   yaxlit,

---

b i r b u t u n   m iya  ishining  natijasi  h is o b l a n a d i,   birocj lining a l o h i d a   boMimlari, 

x u su sa n   p o ‘stloq  n u tq   z o n a la ri  n u t q   faoliyatini  a m a l g a   o s h i r i s h d a   m u h i m ’ 

o   ziga  x o s   hissa  q o 's h a d i.

E r t a   b o l a h k   y o s h i d a   p o ‘s t i o q n i n g   f u n k s i o n a l   s o h a l a r i   b i r - b i r i n i  

q o p l a y d i ,   u la r n i n g   c h e g a r a l a r i  b i r - b i r i g a   a r a la s h i b   k e t g a n   va  f a q a N i n a  

a m a h y   faoliyat ja ra y o n id a g in a  f u n k s io n a l s o h a n in g  b i r - b i r i d a n   u z o q l a s i g a n  

m a r k a z l a r i n i n g   a s ta - s c k in   t o ' p l a n i s h i   s o d i r   b o ‘Iadi  ( L . O .   B a d a l y a n ) .

N u t q   b u z ilis h la r in in g  ta h lili d a   m o ti v a ts iy a ,   m a q s a d   sa ri  y o ' n a l g a n l i k  

o p e r a ts iy a la r in in g  buzilishiga  d i q q a t   qa r a tila d i.  Bu  n u t q   k a m c h i l i k l a r i n i n g  

tashxisi  u c h u n   va  ula rni  k o r r c k s i y a l a s h n i n g  y o ‘llari  va  u s u lh i r in i  a n i q la s h  

u c h u n   m u h i m   a h a m iy a tg a   ega.

N u t q   b u z  i 1 ish lari ni  b a h o l a s h d a   b i r  t o m o n d a n   n u t q   m e x a n i z m l a r i n i n «  

s h a k lla n g a n lig in i  -  d a s tu rla s h  va  n u t q i y  o p c r a ts iy a la r ,  i k k i n c h i   t o m o n d a n  

n u t q i y   m a l a k a l a r n i n g   s h a k l l a n g a n l i g i n i ,   y a ’ni  m u l o q o t n i n g   tu r li  xil 

m a q s a d l a n   u c h u n   b o la n in g   n u t q   m c x a n i z m l a r i d a n  t o ' g ' r i   f o y d a l a n a   olish 

m a la k a s in i  ajratish  m u h i m d i r .

Bu  h o l d a ,   n u tq   b uzilishlarini  k o m p l e k s   h a r t o m o n l a m a   ta h lil  qilish, 

t u r n   xil  n u t q   k a m c h il ik la r id a   n u q s o n   tu z ilis h in i  t u s h u n i s h   u c h u n ,   u la rni 

tashxisi  u c h u n ,   ula rni  o ld in i  olish  va  b a r t a r a f  e t i s h n i n g   i l m i y   a s o s l a n g a n  

tiz im i  u c h u n   m u h i m   a h a m i y a t g a   c g a .