M. Y. Ayupova

Bradilaliya — nutqning patologik sekinlasbgan sur’ati. 
M a ’nodoshi: 
bradifraziya.
A rtik u la r n u tq d a stu rin in g se kinlashgan ishlab c h iq a rish d a n a m o y o n
bo'ladi, m arkaziy b o g 'la n g a n va o 'z tabiatiga k o 'r a organik yoki funksional 
bo'lishi m u m k in .
3. 
T axilaliya — nutqning patologik tezlashgan sur’ati. 
M a ’nodoshi: 
taxifraziya.
A r tik u la r n u tq d a s tu rin in g te z la s h g a n h o ld a a m a lg a o shirilishida 
n a m o y o n b o 'la d i, o ' z tabiatiga k o 'r a , m ark aziy b o g 'la n g a n , o rg an ik yoki 
funksional hisoblanadi.
S ekinlashgan s u r ’atdagi n u tq c h o 'z iq tortilgan, bir o h a n g d a bo 'lad i. 
T ezlash g an s u r ’a td a sh o sh ilin c h , in tilu v ch an , shiddatli ekanligi k o 'z g a
tashlanadi. N u t q n i n g tezlashuvi a g ro m m a tiz m la r bilan birga sodir bo'lishi 
m u m k in . B unday holatlar ayrim paytlarda battarizm , parafraziya atamalari 
bilan ataluvchi mustaqil buzilishlar sifatida ajratiladi. Patologik tezlashgan 
n u t q n i n g a s o s l a n m a g a n b o 'lin is h la r , tu tilish , t o 'x t a b q o lis h la r b ila n
u c h ra y d ig a n h o lla rd a u p o lte r n a ta m a s i b ila n ataladi. Bradilaliya va 
taxilaliya — n u tq s u r ’atin in g buzilishi — n u tq ja ra y o n in in g ravonligi, 
n u tq n in g o h a n g va m e lo d ik - in to n a ts io n ifodaliligining buzilishi oqibati 
hisoblanadi.
4. Duduqlanish — nutq apparati mushaklarining va ixtiyoriy pay
tortishish natijasida sur’at-ohangning buzilishidir.
M a ’nodoshi: logonevroz.
M a rk a z iy b o g 'la n g a n b o 'la d i, funksional yoki organik k o 'rin is h g a
ega, k o 'p r o q bola n u tq in in g rivojlanishida p a y d o bo'ladi.
5. 
D islaliya — tovush talaffuz qilishning normal eshitish va nutq
apparatining saqlangan innervatsiyasi paytida buzilishi. 
M a ’nodoshlari: 
tili c h u c h u k l i k ( e s k i r g a n ) , t o v u s h t a l a f f u z id a g i n u q s o n l a r , f o n e t i k
n u q so n la r, fo n e m a la rn i talaffuz qilishdagi notekisliklar.
N u tq n in g n o t o 'g 'r i tovushli (fonem ali) turlanishida: tovushlarni buzib 
talaffuz qilishda, to v u s h la rn in g a lm a sh in u v i yoki u la rn in g y o 'q lig id a
n a m o y o n b o 'la d i. N u q s o n s h u n in g b ila n bog'Iiq b o 'lis h i m u m k i n k i , 
b u n d a y p ay td a b o la d a artikular b a z a shak llan m ay d i (artikular t o m o n n i n g
tovush talaffuz etish u c h u n za ru r b o 'lg a n b a rc h a jihatlari o'zlashtirilmaydi) 
yoki artikular to m o n n o t o 'g 'r i shakllanadi. B un in g o q ib a tid a n o m u v o fiq
to v u sh la r hosil b o 'la d i. A rtikulatsion a p p a r a tn in g a n a to m ik n u q so n lari 
bilan b o g 'la n g a n buzilishlar a lo h id a g u ru h n i tashkil etadi. Talaffuzning 
buzilishi psixolingvistik j i h a t d a n yo f o n e m a l a r n i a jratish va an g la sh
53

---

o p e r a ts iy a la r in in g sh a k lla n m a g a n lig i o q ib a ti ( y a ’n i, id r o k e tish d ag i 
n u q s o n la r), yoki saralash va ishlab chiqarish (sh u n in g d e k , u num lilik 
n u q so n i) vazifasini shakllanmaganligi, yoxud tovushlarni ishlab chiqarish 
shartlarin in g buzilganligi deb qaraladL
A n a t o m i k n u q s o n la rd a b u zilish la r o r g a n ik x ususiyatga, u la r n in g
ishtirokisiz esa funksional xususiyatga ega bo 'lad i.
Buzilishlar, odatda, bola n u tq in in g rivojlanish ja ra y o n id a ; periferik 
a p p a ra tn in g jihozlanish hollarida u h a r q a n d a y y o sh d a pay d o b o i i s h i
m u m k in .
Tavsif qilingan n u q so n la r say lan m a hisoblanadi va ularn in g h a r biri 
mustaqil notekislik maqom iga egadir. A m m o shundaylari h a m uchraydiki, 
u l a r d a to v u s h n i b a y o n q ilis h n in g f o n a ts io n tu r la n i s h l a r i m u r a k k a b
m exanizm idagi bir n e c h a b o ‘g ‘in larning bir pay tn in g o ‘zida xastalashuvi 
kuzatiladi. Bundaylarga rinolaliya va diz artriya kiradi.
6.